Таълим вазирлиги гулистон давлат университети
Yüklə 425,85 Kb.
|
|
Xukm
Tafakkur qilish jarayonida, ayrim fikr yuritish operatsiyalarida bizda paydo bo’ladigan fikrlar hukm tariqasida shakllanadi. Narsa va hodisalarning belgi va xususiyatlari haqida tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan fikr hukm deb ataladi. M, «Bu stol — yog’och stol», «Tuyaqushlar ucha olmaydi», «Hamma fanlar foydali». Hukmda biror nima haqida yoki biror kimsa haqida tasdiqlangan yoki inkor qilingan narsa hukm mavzui bo’ladi. Hukmlarda buyumda biror belgilarning borligi yoki yo’qligi uning boshqa buyumlar bilan bog’lanishi va munosabatlari tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Shu sababli hukmlar sifatiga qarab bir-biridan farq qilinib, tasdiqlovchi hukm va inkor qiluvchi hukm deb aytiladi. Shu hukmlarda tasdiqlangan yoki inkor qilingan narsalar esa hukmlarning mazmunini tashkil qiladi. Hukmning gapdan farqi faqat shuki, hukmdagi ega va kesim so’zlardan emas, balki idroklardan, buyum va uning to’g’risida so’z bilan ifodalanadigan tasavur va tushunchalardan iborat bo’ladi. Shu sababli, hukmning so’z bilan ifodalanishi uchun ham tilning grammatik tuzumi, ayniqsa, katta ahamiyatga ega. Masalan: «Toshkent — O’zbekistonning poytaxti», «Bugun havo ochiq», Buyumlarning bir butun turkumiga taalluqli hukmlar umumiy hukmlrtf deb ataladi. Masalan, «Motorlarning hammasi elektr tokini o’tkazndb, Buyumlarning biror turkumi qismigagina taalluqli bo’lgan hukmlar juziy hukmlar deb ataladi. Masalan, «Ba’zi jismlar elektr tokini o’tkazmayi” Voqelikka muvofiq bo’lgan, shu voqelikni to’g’ri aks ettiradigan hukmlar chinakam hukmlar deb ataladi. Masalan, «Andijon O’zbekistonning eng yirik sanoat shahridir» degan hukmlar chinakam hukmlardir. Chin yoki yolg’on hukm bo’lib chiqishi mumkin bo’lgan, ya’ni buyumga muvofiq kelishi mumkin bo’lgan, muvofiq kelmasligi ham mumkin bo’lgan hukmlar taxminiy hukmlar deb ataladi. Masalan, «ehtimol, Marsda hayot bordir» kabi. Taqqoslash, analiz va sintez qilish, abstraktlashtirish va umumiylashtirish jarayonlarida avalo bizning sezgi organlarimiz bevosita sezib olishi mumkin bo’lgan hodisalar va narsalarning xususiyatlari, ularning bog’lanishlari hamda munosabatlar aks ettiriladi. Shu yo’l bilan bizda bevosita idrok va tasavurlarga asoslangan hukmlar hosil bo’ladi. Masalan, «Kecha bugungiga qaraganda issiqroq bo’ldi» (taqqoslash), «Daraxt ildizlar, tana, butoqlar, shoxlar va barglardan iborat bo’ladi» (analiz) degan hukmlar mana shunday hukmlardir. Borliqdagi narsalar, hodisalar va voqelikning miqdoriga, ularning biror hukmda aks ettirilgan aloqa va munosabatlariga qarab, hukm quyidagi turlarga bo’linishi mumkin: 1) tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi hukm. Hukmlarning ushbu asoslarga tayanib bo’linishi sifatga qarab bo’linishi deb ataladi; 2) yakka, juz’iy, xususiy va umumiy hukmga ajratilishi mumkin. Hukmlarning bunday belgilarga binoan bo’linishi miqdorga qarab bo’linishi deyiladi; 70
3) shartli, ayiruvchi va qat’iy hukm singari ko’rinishlar mavjud bo’lib, u hukmlarning munosabatga qarab bo’linishi deb ataladi; hukm taxminiy ko’rinishga ega bo’lishi ham mumkin. Bu hukmda aks ettiriladigan narsa va hodisalar belgisining nechog’lik muhim bo’linishiga yoki voqelikka mos kelish-kelmasligiga bog’liq. Yüklə 425,85 Kb. Dostları ilə paylaş:
|