Таълим вазирлиги гулистон давлат университети

Abstraksiyalash, umumiylashtirish va aniqlashtirish
Abstraksiya — shunday bir fikrlash jarayonidirki, bunda tafakkurda aks
etilayotgan bir yoki bir necha obektlarning biror belgisi (xususiyati, harakati,
holati, munosabati) shu obekt yoki obektlardan fikran ajratib olinadi. Bu
jarayonda obektdan ajratilgan bir belgining o’zi tafakkurning mustaqil obekti
bo’lib qoladi. Abstraksiya, odatda, analiz jarayonida yoki analiz natijasida
sodir bo’ladi.
Masalan, sinfdagi doskani tasviriy analiz qilish jarayonida uning faqai bir
belgisini qoraligini ajratib olish mumkin va qora doska to’g’risida emas, balki
doskaning qoraligi to’g’risida, so’ngra esa umuman qoralik to’g’risida fikr
qilish mumkin. Biz odamlar, samolyotlar, suv, ot va hoka-zolarning ko’z
oldimizdagi harakatini kuzatib turib, ularning bitta umu-miy belgisini
harakatini fikran ajratib olishimiz va umuman harakat to’g’risida fikr
qilishimiz mumkin. Chunonchi, abstraktlash yo’li bilan bizda uzunlik, kenglik,
miqdor, tenglik, son, qiymat va boshqa shu kabi-lar to’g’risida abstrakt
tushuncha hosil bo’ladi.
Umumiylashtirish — tafakkurda aks etgan bir turkum narsalarning
o’xshash, muhim belgilarini shu narsalar to’g’risidagi bitta tushuncha qilib,
fikrda biriashtirish demakdir. Masalan, olmalarda, noklarda, o’riklarda,
apelsinlarda va boshqa shu kabilarda bo’lgan o’xshash belgilar bitta tushun-

---

---

68
68

chada birlashadi, biz buni meva degan so’z bilan ifodalaymiz. Daraxtlar,
o’tlar, gullar va boshqa shu kabilar «o’simlik» degan tushunchada umu-
miylashtiriladi, o’simlik va hayvonlar «organizm» degan tushunchada
umumiylashtiriladi, harf va raqamlar «belgi» degan bir tushunchada umu-
miylashtiriladi
Umumiylashtirish tafakkurning abstraktlashtiruvchi faoliyati bilan
chambarchas bog’langandir. Abstraktlashtirish jarayonida ayrim narsalarning
o’xshash belgilari aniqlanadi va shu o’xshash belgilar umumiylashtiriladi.
Abstraktlashtirish singari, umumiylashtirish ham so’z yordami bilan hosil
bo’ladi. Har qanday so’z yakka bir narsani yoki hodisani emas, balki o’xshash
yakka-yakka obektlarning ko’pchiligini ifodalaydi. Chunonchi, biz stol degan
so’zni aytganimizda, bu bilan biz yakka-yakka ko’p stollarga taalluqli bo’lgan
fikrni ifodalaymiz.
Aniqlashtirish bir jihatdan qaraganda abstraksiyalash va umumiylashtirish
jarayoniga qarama-qarshi yoki shu jarayonning teskarisidir.