Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

N = X
0
 x U x K 
Bu yerda: 
N
– tugallanmagan ishlab chiqarish bo‘yicha 
aylanma mablag‘larning normativi; 
X
0
 
– mahsulotni ishlab chiqarishga qilinadigan 
bir kunlik xarajatlar;
U
– ishlab chiqarish siklining uzoqligi
(kunlarda); 
K
– xarajatlarning o‘sib borish
(jamlanib borish) koeffitsiyenti. 
Mahsulotni ishlab chiqarishga qilinadigan bir kunlik xarajatlar 
chorak davomida tannarx bo‘yicha ishlab chiqarilgan tovar 
mahsuloti qiymatini tegishli chorakdagi 90 kunga bo‘lib topiladi. 
Ishlab chiqarish siklining davomiyligi (uzoqligi) quyidagilar 
bilan belgilanadi: 
269 
-
xomashyo va materiallar; 
-
sotib olingan butlovchi buyumlar va yarim tayyor 
mahsulotlar; 
-
yoqilg‘i; 
-
texnologik maqsadlar uchun elektroenergiya; 
-
va boshqalar. 
b) mehnat haqi xarajatlari; 
d) tasdiqlangan yagon ijtimoiy soliq stavkasiga muvofiq 
ravishda ish haqi fondiga hisoblashlar; 
e) asosiy vositalarning amortizatsiyasi; 
f) boshqa xarajatlar: 
- ijara haqi; 
- majburiy sug‘urta to‘lovlari; 
- tannarx tarkibiga kiritiladigan soliqlar; 
- va boshqalar. 
Iqtisodiy elementlar xarajatlarning bir xil ko‘rinishlari bo‘lib, 
ular mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya qilishda aniq bir 
rolni o‘ynaydi. Xarajatlarning iqtisodiy elementlarga bo‘linishidan 
mahsulot barcha hajmini ishlab chiqarish xarajatlarining smetasini 
tuzishda foydalaniladi. Tannarxning elementli tarkibiy tuzilmasi 
xarajatlar u yoki bu ko‘rinishi salmog‘iga bog‘liq ravishda 
sanoatning tarmoqlari bo‘yicha farqlanadi. Agar moddiy (material) 
sig‘imli tarmoqlarda mahsulot tannarxining tarkibida moddiy 
xarajatlar hal qiluvchi o‘rinni egallasa, mehnat sig‘imli tarmoqlarda 
esa asosiy hissa mehnat haqiga to‘g‘ri keladi. Energiya sig‘imli 
tarmoqlar ham mavjud bo‘lib, ularning tannarxida energetika 
resurslarining xarajatlari (rangli metallurgiya, ximiya sanoati, 
yengil metallarni ishlab chiqarish) katta salmoqni egallaydi. O‘z 
navbatida, fond sig‘imli tarmoqlarda katta salmoq asosiy 
fondlarning amortizatsiyasi va ularni saqlash bilan bog‘liq bo‘lgan 
xarajatlarga to‘g‘ri keladi. 
Kalkulyatsiya 
moddalari 
bo‘yicha 
xarajatlar 
quyidagi 
guruhlarga bo‘linadi: 
•
xomashyo va materiallar;
•
qaytariluvchi chiqindilar; 
•
texnologik maqsadlar uchun yoqilg‘i va energiya; 
•
asosiy ishlab chiqarish ishchilarining asosiy va qo‘shimcha 
ish haqlari; 
•
yagona ijtimoiy soliqqa hisoblashlar; 

---

268 
•
ishlab chiqarishning hajmiga nisbatan; 
•
iqtisodiy elementlariga ko‘ra; 
•
kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha; 
•
mahsulot tannarxiga o‘tkazilish usuliga muvofiq; 
•
davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab; 
•
va boshqalar. 
Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan xarajatlar quyidagi 
guruhlarga klassifikatsiya qilinadi: 
•
doimiy (o‘zgarmaydigan) xarajatlar; 
•
o‘zgaruvchan xarajatlar. 
Doimiy (o‘zgarmaydigan) xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga 
bog‘liq bo‘lmaydi. Bu xarajatlar, hatto XYuS ishlamay turgan 
hollarda ham yoki uning tashkil qilinish davrida ham mavjud 
bo‘ladi. Bunday xarajatlarning qatoriga o‘z asosiy fondlarining 
amortizatsiyasi, binolarning ijarasi, ma’muriyat va xizmat 
ko‘rsatuvchi xodimlarga ish haqi, soliqlarning ayrim ko‘rinishlari va 
boshqalar kiradi. 
O‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga nisbatan 
proportsional ravishda o‘zgaradi. Bunday xarajatlarning tarkibi 
xomashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor 
mahsulotlar, texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i va energiya, 
asosiy ishchilarning ish haqlari va boshqalar bilan bog‘liq bo‘lgan 
xarajatlardan iborat. 
Bir 
vaqtning 
o‘zida 
XYuS 
xarajatlarining 
doimiy 
(o‘zgarmaydigan) 
xarajatlar 
va 
o‘zgaruvchan 
xarajatlarga 
bo‘linishi shartli xaraktyerga ega. Buning sababi shundaki, uzoq 
vaqt davomida XYuSning barcha xarajatlari o‘zgaradi. Shuning 
uchun 
ham 
ular 
ko‘p 
hollarda 
shartli-doimiy 
(shartli-
o‘zgarmaydigan) va shartli-o‘zgaruvchan xarajatlar deb yuritiladi. 
Xarajatlarning bunday bo‘linishidan zarar (ziyon)sizlik tahlil 
qilinganda, ishlab chiqariladigan mahsulotning tarkibiy tuzilmasini 
optimallashtirishda va moliyaviy rejalashtirishni amalga oshirish 
(o‘tkazish)da foydalaniladi. Doimiy (o‘zgarmaydigan) xarajatlar va 
o‘zgaruvchan xarajatlarning yig‘indisi mahsulotni ishlab chiqarish 
va realizatsiya qilish xarajatlarining umumiy summasini tashkil 
etadi. 
Iqtisodiy elementlariga ko‘ra xarajatlarni quyidagi guruhlarga 
bo‘lish mumkin: 
a) moddiy xarajatlar: 
261 
•
bevosita ishlov berish jarayoniga tegishli vaqt (texnologik 
zaxira); 
•
ishlov beriluvchi buyumlarning ish joylarida joylashishi 
(transport zaxirasi); 
•
aylanma zaxirasi (ishlov berish operatsiyalari oralig‘idagi 
vaqtlar); 
•
sug‘urta zaxirasi (uzilishlar sodir bo‘ladigan vaziyatlar 
uchun). 
Xarajatlarning o‘sib borish (jamlanib borish) koeffitsienti 
tugallanmagan ishlab chiqarishdagi buyum o‘rtacha tannarxining 
ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy summasiga nisbati bilan 
aniqlanadi. 
Albatta, zaxiralarni mohirona boshqarish menejment va 
XYuS ishlab chiarish xodimlaridan inflyatsiyani hisobga olishni, 
sifat va chiqariladigan tovarning bozorda talabgir ekanligi ustidan 
uzluksiz nazorat olib borishni, bahosi va iste’mol belgilariga 
(xususiyatlariga) 
ko‘ra 
XYuS 
tomonidan 
chiqariladigan 
mahsulotlarning 
iste’molchilar 
talabiga 
qarab 
o‘zgarishini 
qondirishni talab qiladi.