Taqsimot logistikasi boshqarish Yetkazib berish logistikasining

Logistikada xarajatlarni hisobga olish tizimiga qoʻyiladigan talablar
Logistika sohasidagi xarajatlarni hisobga olishning vazifasi menejerlarga logistika tizimidagi material oqimini ragʻbatlantirish uchun xarajatlarni boshqarish sohasida qarorlar qabul qilishga imkon beradigan ma‘lumotlarni berishdir. Biroq, xarajatlarni boshqarish, agar ularni aniq oʻlchash mumkin boʻlsa, mumkin boʻladi. Shuning uchun ishlab chiqarish xarajatlari va logistika jarayonlari ishtirokchilarining aylanishini hisobga olish tizimlari:  Logistika funksiyalarini amalga oshirish bilan bogʻliq xarajatlarni ajratish;  Eng muhim xarajatlar haqida ma‘lumotni yaratish;  Eng muhim xarajatlarning bir-biri bilan oʻzaro ta‘siri mohiyati toʻgʻrisida ma‘lumot yaratish. 46 Agar ushbu talablarga rioya qilinsa, logistika tizimi uchun eng yaxshi variantni yaratish uchun muhim mezon - butun ta‘minot zanjiri davomida minimal xarajatlardan foydalanish mumkin boʻladi. Logistikada asosiy voqea (tahlil ob‘ekti) bu iste‘molchining buyurtmasi (mijoz, mahsulot yoki xizmat) va ushbu buyurtmani bajarish boʻyicha harakatlardir. Narxlar sizga ma‘lum bir buyurtmaning (mijoz, mahsulot yoki xizmat) foyda keltiradimi yoki yoʻqligini aniqlashga imkon beradi. Samarali xarajatlarni aniqlash uchun quyidagilar kerak: a) tahlil qilish sxemasiga kiritilishi kerak boʻlgan aniq xarajatlarni aniq belgilash; b) xarajatlarni qoplash muddatini belgilash; c) alternativ harakatlarni baholash bilan bogʻliq boʻlgan muayyan omillarning xarajatlarini oʻz ichiga oladi; d) qaror qabul qilish mezonini belgilash. Logistik jarayonlar korxonaning asosiy boʻlinmalarini (sotib olish, ishlab chiqarish, sotish va boshqalar) gorizontal ravishda oʻtkazadi. Funksional yoʻnalishlar boʻyicha (vertikal ravishda) xarajatlarni aniqlashga yoʻnaltirilgan buxgalteriya hisobining an‘anaviy usullari, yakuniy jarayonni amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan xarajatlarni ajratib koʻrsatish, eng katta xarajatlar, shuningdek ularning bir-biri bilan oʻzaro ta‘siri tabiati toʻgʻrisida ma‘lumot toʻplashga imkon bermaydi. Vazifani amalga oshirish uchun qancha xarajat borligini bilish mumkin. Jarayonlarning buxgalteriya hisobi mijozlarga xizmat koʻrsatish bilan bogʻliq xarajatlar qanday shakllantirilganligi, har bir boʻlimning ulushi qancha ekanligi haqida aniq tasavvur beradi. Barcha xarajatlarni gorizontal ravishda umumlashtirib, siz bitta jarayon bilan bogʻliq xarajatlarni aniqlab olish mumkin. Shunday qilib, har xil birliklarda yuzaga keladigan material oqimining yakuniy koʻrsatkichlari va individual xarajatlar aniqlanadi. Hozirgi vaqtda xorijiy amaliyotda eng keng tarqalgan xarajatlarni hisoblashning faktik xarajatlarni normalangan xarajatlar bilan taqqoslash tizimlari
Funksiyalar boʻyicha an’anaviy xarajatlarni hisobga olish tizimi Toʻla xarajatlarni hisobga olish tizimi (Absorption-costing) - bu toʻgʻridan-toʻgʻri ishlab chiqarish xarajatlari va barcha bilvosita xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlarni hisobga olish va tanlab olish tizimidir. Ushbu tizim tannarxga (toʻgʻridan-toʻgʻri va bilvosita) bogʻliqlik usuli boʻyicha xarajatlarni tasniflashga asoslangan. Oʻzgaruvchan xarajatlarni hisobga olish tizimi (Direct-costing), bu xarajatlarni hisobga olish va tanlab olish tizimidir, unga koʻra faqat oʻzgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot tannarxi va yakuniy zahiralar smetasiga kiritiladi va umumiy summadagi doimiy xarajatlar moliyaviy hisobotga olinadi faoliyat natijasi va mahsulot boʻyicha tasniflanmagan. Ushbu xarajatlarni hisobga olish tizimining asosiy konsepsiyasi - bu marjinal daromad tushunchasi boʻlib, u korxonaning barcha oʻzgaruvchan xarajatlarni qoplaganidan keyin olgan daromadidir. Bu oʻzgaruvchan xarajatlarni hisobga olish metodi asosan mahsulot birligining minimal narxini hisoblashga moʻljallangan. Normativ xarajatlarni hisobga olish tizimi yoki ―standart-kost (xarajat)‖ (Standard-cost) bu normativ (standart) xarajatlar yordamida xarajatlarni hisobga olish va hisoblash tizimidir. U belgilangan Xarajatlarni hisobga olish tizimi Yuzaga kelish joyi bo'yicha xarajatlarni hisobga olish tizimi To'la xarajatlarni hisobga olish tizimi O'zgaruvchan xarajatlarni hisobga olish tizimi Xarajatlarni hisobga olishning JIT tizimi Normativ xarajatlarni hisobga olish tizimi ABC metodi bo'yicha xarajatlarni hisobga olish tizimi 48 me‘yorlar va me‘yorlar doirasida xarajatlarni hisobga olish va nazorat qilish printsipiga va ulardan chetga chiqishga asoslangan. Ushbu tizimni qoʻllash sohasi yetarlicha kata hisoblanadi, mahsulotlarning oʻzgaruvchan nomenklaturasi yoki ishlab chiqarish texnologiyasi beqaror boʻlgan korxonalar, shuningdek, mahsulotning yangi turini ishlab chiqish va amalga oshirish bosqichidagi faoliyat bundan mustasno. Mavjud xarajatlarni hisobga olish tizimlarining kamchiliklari xarajatlarni hisobga olishning yangi variantlarini izlashga olib keldi, ulardan biri turli sohalardagi gʻarb kompaniyalarida keng tarqalib ketgan ABC (Activity Based Costing) tizimi hisoblanadi. ABC uslubiga muvofiq korxona oʻzaro bogʻliq operatsiyalar (funksiyalar) toʻplami sifatida qaraladi. Faoliyat davomida turli xil resurslar iste‘mol qilinadi (materiallar, mehnat, uskunalar). Faoliyat turi deganda mahsulot xaridorga taqdim etilishi uchun bajariladigan barcha funksiyalar tushuniladi. Shunga koʻra, mahsulot uni yaratish va xaridorga taqdim etish uchun zarur boʻlgan barcha tadbirlarning xarajatlarini oʻz zimmasiga oladi. Xarajatlar markazini hisobga olish tizimi (xarajat markazlari) korxonaning mavjud tashkiliy tuzilishiga bogʻliq. Xarajatlar markazi - bu ma‘lum resurslarni talab qiladigan aniq funksiyalarni bajaradigan korxonaning tashkiliy birligi (jamoa, boʻlim, uchastka) hisoblanadi. Ushbu xarajatlarni hisobga olish tizimining koʻlami qandaydir sharoit bilan chegaralanmaydi, ammo uni amalga oshirishdan eng katta samarani koʻp sonli qayta taqsimlangan yirik sanoat majmualarida olish mumkin. Just-in-time (JIT) (ya‘ni, ayni muddatida) tizimi ishlab chiqilgan va birinchi boʻlib Yaponiyada Toyota kompaniyasida tomonidan 1970- yillarning oʻrtalarida qoʻllanilgan. Tizim kichik partiyalarda mahsulot ishlab chiqarishga va katta partiyalarda mahsulot ishlab chiqarishdan voz kechishga asoslangan. Bunda korxonada deyarli moddiy-mahsulot zahiralari yoʻq, tarkibiy boʻlinmalar faqat ―buyurtma asosida‖, ya‘ni buyurtma olingandan soʻng ishlab chiqarish uchun ta‘minlanadi. 49 Shunday qilib, JIT metodini qoʻllash doirasi kichik yoki oʻrta korxonalar va bir xil mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalardir. Bu metodning eng katta samarasiga korxonalar oʻz yetkazib beruvchilariga yaqin joyda joylashgan boʻlsa erishiladi. 3.4. Logistikada xarajatlarni hisobga olish muammolari Logistika vazifalaridan biri alohida tartibni ajratib koʻrsatish va uni bajarish uchun qancha turli xil resurslar talab qilinishini aniqlashdir. Moddiy oqimlarning logistikasi - bu moddiy ob‘ektlar va mehnat mahsulotlarini birlamchi xom ashyo manbalaridan yakuniy iste‘molchiga yetkazilishini ta‘minlaydigan operatsiyalar majmuasini oʻrganishdan iborat. Ushbu operatsiyalar boʻyicha yakuniy tizim nuqtai nazaridan qaror qabul qilish, ularni logistika operatsiyalari deb gapirishga imkon beradi. Aks holda, ―logistika‖ degan nom uncha toʻgʻri boʻlmaydi. ―Logistika‖ operatsiyalari atamasidan foydalanish logistika menejmentining pirovard maqsadi - soʻnggi zanjirlarni ratsionalizatsiya qilishni anglatadi. Logistika qiymati - logistik operatsiyalarni bajarish qiymatidir. Ob‘ektlar va mehnat mahsullari bilan logistik operatsiyalar aylanish sohasida ham, ishlab chiqarish sohasida ham amalga oshiriladi. Shunga koʻra, logistika operatsiyalarini bajarish xarajatlari taqsimlash xarajatlarining ikkalasini ham, ishlab chiqarish xarajatlarining ham bir qismini oʻz ichiga oladi. Logistika xarajatlarining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: -Transport va xarid xarajatlari; -Zahiralarni saqlash qiymati. Jarayonlarni tizimli tashkil etish orqali ushbu xarajatlarni kamaytirish vazifasining ahamiyati ularning ishlab chiqarish va aylanma xarajatlarining umumiy hajmidagi ulushi bilan belgilanadi. Mamlakat miqyosida logistika xarajatlari yalpi ichki mahsulotning (YIM) foizi sifatida hisoblanadi. Masalan, 1987 yilda AQShda logistika 50 xarajatlari 462 milliard dollarni yoki yalpi ichki mahsulotning 10,27 foizini tashkil etdi. Shulardan 285 milliard dollari transport va xarid xarajatlari, 158 milliard dollar - aksiyalarni shakllantirish va saqlash xarajatlari, 19 milliard dollar - ma‘muriy va boshqaruv xarajatlari. Korxona ichida logistika xarajatlari quyidagicha hisoblanadi: - Savdo hajmining foizi sifatida; - Sof mahsulotlar qiymatiga foiz sifatida; - Xom-ashyo, materiallar, tayyor mahsulotlarning massa birligiga pul koʻrinishida. Sof mahsulotlar - ishlab chiqarish jarayonida iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalarini (xom ashyo, materiallar, yoqilgʻi, energiya, shuningdek ishlab chiqarishning asosiy fondlari amortizatsiyasi) chegirgandan keyin qolgan yalpi mahsulotning bir qismi. Qiymatning shakllanishi nuqtai nazaridan, modda moddiy ishlab chiqarish sohalarida qayta yaratilgan qiymatni anglatadi (v + m) Moddiy ishlab chiqarishning barcha tarmoqlarining umumiy hajmi kompaniyaning milliy daromadidir. Logistikada xarajatlarni hisobga olishning oʻziga xos xususiyati bu jarayonni amalga oshirish bilan bogʻliq barcha xarajatlarning yigʻindisidir. Buxgalteriya hisobining an‘anaviy usullari koʻpincha ma‘lum bir jarayon bilan bogʻliq boʻlgan barcha xarajatlar zanjirini aniqlash imkoniyatini bermaydi. Asosiy sabab shundaki, xarajatlar individual funktsional sohalar uchun amalga oshiriladi, moddiy oqimlar koʻplab boʻlimlar bilan oʻzaro aloqada boʻlib, tashkilot orqali oʻtadi. Buxgalteriya hisobining an‘anaviy usullari harajatlarni katta tarkibiy qismlarga birlashtiradi, bu esa har xil kelib chiqish xarajatlarini batafsil tahlil qilish, qabul qilingan boshqaruv qarorlarining barcha oqibatlarini, shuningdek ularning korporativ tashkilotga ta‘sirini hisobga olishga imkon bermaydi. Natijada, bitta funksional sohada qabul qilingan qarorlar u bilan bogʻliq boshqa sohalarda kutilmagan natijalarga olib keladi. Masalan, Moskva oziq-ovqat sanoati korxonalaridan biri mahsulotlarni kichik chakana savdo tarmogʻiga yetkazib berishni tashkil 51 qilishda quyidagi tartibni qoʻllagan. Oldindan belgilangan marshrutlarda joylashgan savdo nuqtalarining buyurtmalari yuklashdan oldin mahsulot asosida tayyorlandi, ya‘ni turli doʻkonlar tomonidan buyurtma qilingan bir xil mahsulotlar bitta paletda toʻplangan. Keyingi doʻkonga ketayotib, haydovchi turli xil sxemasidan va qutilaridan (buyurtma boʻyicha) mahsulotlarni tanlab oldi. Aslida, haydovchi toʻliq toʻplamni taqdim etdi, u paytda mashina ishlamay qolgan edi. Zavodning transport xizmati zavod rahbariyatini individual doʻkonlar buyurtmalariga binoan tayyor mahsulotlar omborida oldindan jihozlash zarurligiga ishontirishga muvaffaq boʻldi. Asosiy dalil - transportning samaradorligini oshirish. Uskunalar tayyor mahsulotlar omboriga topshirildi, ammo hech kim bu yerda resurslar narxini hisoblab chiqmadi. Bu yechim transport xizmati uchun foydalidir, ammo bu yechim umuman oʻsish uchun foydalimi yoki yoʻqmi hali noma‘lum. Jarayonni boshqarish, uni amalga oshirish jarayonida mablagʻlar qanday sarf qilinishini bilmagan holda, avtoulovni koʻr-koʻrona haydash kerak. Logistika material oqimi harakatining butun yoʻnalishi boʻyicha xarajatlarni tezkor hisobga olishni ta‘minlaydi. Buxgalteriya hisobining ushbu tizimining mavjudligi sizga materiallarni boshqarish sohasidagi qarorlarning samaradorligi mezoni sifatida ushbu jarayondagi xarajatlar miqdoridagi oʻzgarishlar koʻrsatkichidan foydalanishga imkon beradi. Demak, logistika menejmentining iqtisodiy usullarini quyidagi mezonlar boʻyicha guruhlash mumkin: -logistika menejmenti funksiyalariga, ayniqsa monitoring, rejalashtirish, bashoratlash, tahlil qilish va boshqarish; -bozorni boshqarish mexanizmlari, ularga quyidagilar kiradi: marketing, raqobat, tijorat hisobi, bozor bahosi, birjaning ekvivalentligi, mahsulotlar, xizmatlar va mehnat resurslariga toʻlov qobiliyatini qondirishga qaratilgan; -iqtisodiy va statistik usullarni, iqtisodiy va matematik modellashtirish, tizimli tahlil, kibernetika, operatsiyalar tadqiqoti, prognozlash, kvalimetriya, funksional-iqtisodiy tahlil, xizmat koʻrsatish darajasini baholash usullari, nazorat va inventarizatsiyani 52 ta‘minlaydigan miqdoriy hisob-kitoblar (ABC, XYZ) tavakkallarni boshqarish boʻyicha optimallashtirish tadbirlari.