Taraqqiyot konsepsiyalari

b) «Taraqqiyot» tushunchasi
Taraqqiyot dialektikaning asosiy predmeti hisoblanadi. Rivojlanish qonunlarini bilish esa taraqqiyot jarayonini boshqarish, olamni ob‘ektiv qonunlarga mutanosib tarzda o’zgartirish imkoniyatini yaratadi.
Taraqqiyot deganda butun olam taraqqiyotini tushunmaslik kerak. Ta-raqqiyot aniq moddiy va ma‘naviy sistemalar bilan bog’liq: ayrim orga-nizm, Quyosh sistemasi, jamiyat, biror-bir nazariyagina rivojlanuvchan sistema sifatida tahlil qilinishi mumkin. Konkret sistemalardan tashqa-rida taraqqiyot yo’q va bo’lishi ham mumkin emas. Borliq taraqqiyoti haqida gapirganda undagi sistemalarning rivojlanishini, undagi imkoniyatlar-ning voqelikka aylanishi jarayonini nazarda tutamiz. Hatto materiyaning biror bir shakli, Metagalaktika rivojlanishi ham borliq taraqqiyoti deb atalishi mumkin emas, chunki, biz yuqorida amin bo’lganimizdek, ayrimlik bilan umumiylik o’rtasida jiddiy tafovut mavjud.
Ayni paytda yana bir fikrga e‘tibor bermoq zarur. Taraqqiyot deganda bir sistemaning o’rnini boshqasi tomonidan egallashini tushunmaslik ke-rak. Gap bir narsaning boshqa narsa bilan almashinuvi xususida emas, bir narsa miqyosidagi o’zgarishlar haqida bormoqda.
Taraqqiyot murakkab, serqirra, ko’p bosqichli jarayondir. Uning uch xu-susiyati mavjud:
1.Taraqqiyot, eng avvalo, sistemadagi o’zgarishlar bilan bog’liq. Ma‘-lumki, ob‘ektlarda muttasil qandaydir o’zgarish sodir bo’lib turadi (bunda o’zgarish deganda ob‘ektlardagi har qanday harakat, elementlar orasidagi o’zaro ta‘sir tushuniladi). Bunga amin bo’lish uchun qisqa muddat mobaynida ob‘ektni kuzatish kifoya: bu davr ichida ob‘ektdagi ayrim xususiyatlar yo’-qoladi, ular o’rniga yangilari yuzaga keladi. Kuzatish natijasida ob‘ektdagi «makoniy» xarakteristika-larning (o’lchovlarning), haroratning, boshqa xu-susiyatlarning o’zgarishiga guvoh bo’lamiz. Mantiqan fikrlaganda, ana shu o’z-garishlar miqdoriy va sifatiy xarakterga ega bo’lishi mumkin. Boshqacha aytganda, ayrim o’zgarishlar narsaning miqdoriy xususiyatlarining yangi-lanishiga olib kelsa, boshqalari sifatiy xususiyatlarining almashinuviga sabab bo’ladi. Aynan ana shu sifatiy o’zgarish taraqqiyotning birinchi xu-susiyati deb ataladi. Shu nuqtai nazardan fikrlaganda, taraqqiyot - o’zga-rishning o’ziga xos tipidir.
2.Taraqqiyot sistemasidagi takrorlanmas, qaytarilmas o’zgarishlar bilan bog’liq. Taraqqiyot narsadagi birgina sifatiy o’zgarish bilan harak-terlanmaydi. Sifatiy o’zgarishlarning bir nechtasi, boz ustiga, ushbu o’zga-rishlar o’rtasidagi bog’liqlikkina rivojlanish sifatida tan olinishi mum-kin. Sifatiy o’zgarishlar zanjiri esa takrorlanmas, ortga qaytmas xarakterga ega. «Takrorlanmaslik», «qaytaril-maslik» tushunchasining mazmunini to’liq ilg’ab olish uchun uning antipodiga murojaat qilish kerak: takror-lanuvchanlik deganda narsadagi bir sifatiy holatning vaqt o’tishi bilan yana tiklanishi anglanadi. Takrorlanuvchanlik doira shaklidagi, takrorlan-maslik esa spiral shaklidagi sifatiy o’zgarishlardir.
3.Taraqqiyot ma‘lum yo’nalishga ega bo’lgan sifatiy o’zgarishlar bilan bog’liq. Sistemada sodir bo’lgan har qanday yangi sifatiy o’zgarish uning taraqqiy etayotganidan dalolat bermaydi. Yangi sifatiy holat eskisi bilan aloqador bo’lganida, eski va yangi sifatiy holatlar o’rtasida ma‘lum vo-risiylik bo’lgani-dagina taraqqiyot haqida gapirish mumkin. Binobarin, taraqqiyot bir yo’nalishdagi sifatiy o’zgarishlarni qamrab olish mumkin.
Tilga olingan uch xususiyat «taraqqiyot» kategoriyasiga ta‘rif berish imko-nini beradi. Shunday qilib, taraqqiyot - sistemadagi takrorlanmas, ma‘lum yo’nalishga ega bo’lgan sifatiy o’zgarishlardir.
Ushbu ta‘rifga yana bir qo’shimcha qilish maqsadga muvofiq. Gap shun-daki, sistemada yuzaga kelgan yangi sifatiy holat hamma vaqt ham av-valgisidan yaxshiroq bo’lavermaydi. Taraqqiyot bir holatda sistemadagi ele-mentlar miqdorining oshishiga, tarkibining mukammallashishiga olib kelsa, ikkinchi holatda sistemadagi elementlarning kamayishiga, tarkib-ning zaiflashuviga sabab bo’lishi mumkin. Taraqqiyotning birinchi, ijobiy tipini progress, ikkinchi, salbiy tipini regress deb ataladi. Progress va regress, aftidan, umumsistemaviy xarakterga ega emas: sistemadagi ayrim sifatiy o’zgarishlar progressiv xarakterga, boshqalari esa regressiv xarakterga ega bo’lishi mumkin. Progress va regress dialektik aloqadordir.