Taraqqiyot konsepsiyalari

v) dialektik ziddiyat qonuni
Taraqqiyot jarayoni o’z qonunlariga (qonun - sistemadagi ichki, muhim, zaruriy va takrorlanuvchan aloqalarni ifodalovchi tushuncha) va qonuniyatiga (qonuniyat - sistemalarning ma‘lum qonunlarga asosan rivojlanishini ifo-dalovchi tushuncha) ega.
Xo’sh, sistema (narsa, hodisa, jarayon) qanday va nimaning evaziga ri-vojlanadi? Bu savolga javob berish uchun «xossa» tushunchasining maz-munini bilmoq zarur. Xossa - sistemaning o’ziga xos xususiyatlarini, belgi-larini ifodalaydi. Har qanday narsa, hodisa, jarayon turli xossalar yi-g’indisidir. Masalan, insonning bo’yi, og’irligi, terisining rangidan tor-tib ijtimoiy fazilatlariga qadar barcha-barchasi uning xossasi sifatida baholanishi mumkin.
E‘tiborli joyi shundaki, bir narsada bir vaqtning o’zida bir-biriga mutlaqo qarama-qarshi bo’lgan xossalar jamlanadi. Masalan, «ostki qism – ustki qism», «chap tomon – o’ng tomon», «ho’l - quruq» va hokazo. Kengroq fikrlaganda, narsada biror bir xossa yo’qki, ayni vaqtda unga qarama-qarshi bo’lgan boshqa xossa topilmasa. Ushbu qarama-qarshiliklar hamisha birga va hamisha bir-biriga o’tib turadi. Biroq ularning barchasi ham dialektik qarama-qarshiliklar, ya‘ni taraqqiyotga xizmat qiladigan qarama-qarshilik-lar bo’lavermaydi. Narsaning sifatiy o’zgarishiga olib keladigan qarama-qarshiliklargina dialektik xarakterga egadir. Bunday qarama-qarshiliklar turkumiga «miqdor-sifat», «shakl-mazmun», «butun-bo’lak», «sabab-oqibat» va hakazolar kiritilishi mumkin.
Lekin dialektik qarama-qarshiliklar mavjudligining o’ziyoq narsa-ning rivojlanishiga olib kelavermaydi. Narsa, hodisa, jarayon taraqqiy etishi uchun mazkur dialektik qarama-qarshiliklar o’zaro sig’ishmaydigan, ya‘ni ziddiyat holatiga kelishi darkor. Ushbu jarayonni «garmoniya-disgarmo-niya-konflikt» tarzida tasvirlash mumkin. Fikrimizga misol keltiraylik. Sistema sifatida o’simliklar dunyosi haqidagi bilimlarni olamiz. Bu dunyo turli xossalardan iboratligini aytib o’tishga hojat yo’q. Ana shunday xossalar bizning ma‘lum bilimlarimiz sistemasida o’z ifodasini topgan. Masalan, K.Linney XVIII asrda ifodalab bergan g’oyaga ko’ra, o’simlik tur-lari o’zgarmasdir. Biroq paleontologik ma‘lumotlar o’simlik shaklining o’zgaruvchanligidan dalolat beradi. Natijada ziddiyatli holat yuzaga kel-diki, bu holat Ch.Darvinning «tabiiy tanlov nazariyasi» kashf etilishi bilan intiho topdi. Biz keltirgan misolda sistemaning (o’simliklar dun-yosi haqidagi bilimlar) ikki xossasi ( a)o’simliklar shakli o’zgarmasligi ha-qidagi g’oya, b) o’simliklar shaklining o’zgaruvchanligi to’g’risidagi ma‘lumot) uning taraqqiy topishiga (yangi nazariya bilan boyitishga) sabab bo’lgani yaq-qol ko’rinib turibdi.
Boshqa misol keltiramiz. Sistema sifatida ishlab chiqarishni olamiz. Uning ikki dialektik qarama-qarshi xossasi mavjud: