Taraqqiyot psixologiyasi va differensial psixologiyasi

Emotsional muomala etakchi faoliyat sifatida.
Uyin faoliyatidagi tabassum, jonlanish, shodlik tuygulari avval faqat kattalar ishtirokida namoyon bo’ladi, vaqt utishi bilan o’yinning o’z ibolaga kuvonch bag’shlaydi. Gudak bir yoshga yaqinlashgan sari kattalarning xatti-harakatlarini izchil kuzatishdan tasri, undahqari asta-sekin ularning faoliyatida ishtirok etish tuyg’usi, istagi paydo bo’ladi, keyinchalik ularga kumak berish ishtiyoqi tugiladi. Natijada bola individual faoliyat turidan hamkorlikdagi faoliyatga ham uta boshlaydi. Ma’lumki, xamkorlikdagi faoliyat muloqot kulamini kengaytirishga yordam beradi.
Tadqiqotchilardan NL.Figurin va M.P.Denisova gudakning bir yoshgacha davridagi psixik usishini o’rganganlar. Olingan ma’lumotlaridan kelib chiqib bir yoshgacha kulgi inson chexrasi va tovushidan ta’sirlanish asosida vujudga kelishini ta’kidlaganlar. Bolaning boshini burib qarashi, asosan, insonning tovushiga javob reaksiyasi tarzida namoyon bo’lsa-da, u keyinchalik boshqa tovushlardan ta’sirlanishda xam kurinadi.
Bolada qo’rquv xissi kishilarni tanish va notanishga, qarindosh va begonaga ajratish, nikobni farqlash jarayonida vujudga keladi. Shuning uchun ijtimoiy tajriba va ko’nikmalarni uzlashtirishda, biror holatni yaqqol aks ettirishda gudak kattalarga taqlid qiladi. Taqlidchanlik bolaning ijtimoiylashuviga keng imkoniyatlar yaratadi va uni faoliyatining yanada takomillashuviga turtki bo’ladi.
Yuqoridagi tadqiqotchilarning fikr-muloxazalarini umumlashtirsak, qimmatli umumpsixologik fikrlarni muayyan tartibda, izchil joylashtirish mumkin bo’ladi. Birinchidan, mazkur yosh davrida bola bilan uni parvarish kilayotgan kattalar o’rtasida yaqin va nisbatan barqaror aloka o’rnatiladi. Ikkinchidan, gudak qatnashadigan har qanday favkuloddagi xolat va muammoli vaziyatda kattalar markaziy siymoga aylanadilar. Uchinchidan, gudaklik davrining oxirida xamkorlikdagi uyin faoliyati individual uyin faodiyatiga aylanadi
Shunday qilib, go’daklik davrida kattalar bilan faol alokaga kirishish xissi tugiladi va bu aloka nutq,davrigacha muloqotning o’ziga xos yangi shakli sifatida bolaning o’sishida mux,im rol uynaydi Bir yoshgacha davrda paydo bo’lgan ehgiyojning tobora chukurlashuvi bilan nutq davrigacha muloqot cheklanganligining nomutanosibligini bir yoshdagi inqirozni keltirib chikaradi. Vujudga kelgan qarama qarshilik o’z echimini nutq,orqali muloqot davrida topadi va bola usishning bir bosqichidan ikkinchi bosk;ichiga o’tayotganini ifodalaydi. Gudakning nutk, faoliyati takomillashgan sayin muloqotning mazmuni boyib, kulami kengayib boradi. Natijada haqiqiy ma’nodagi shaxslararo munosabat vujudga keladi, gudakning shaxsga aylanishi va ijtimoiylashuviga keng imkoniyatlar yaratadi. Mazkur davrda gudakning o’sishini ta’minlovchi ob’ektiv va sub’ektiv sharoitlar yaratilishi — bolaning faolligi ortishi uchun psixologik negiz bo’ladi.
L.I.Bojovich olib borgan tadqiqotning natijasi tugilish davriga kelganda bolaning miya po’stlogi faoliyat kursata boshlasada, aslida u na anatomik va na funktsional jixatdan rivojlangan bo’lishini kursatdi. Vatolanki, uning psixik dunyosida vujudga keladigan etgiyojlarning kuchi, davomiyligi, barkdrorligi ana shu rivojlanishga bog’liqlir. Shunday ekan, organlarning rivojlanishi gudakning funktsional holatiga alokddorligi sababli bosh miyaning rivojlanishi x;am unga yangi tsuzgatuvchilarning ta’sir kdpishiga va bu ta’sirning bosh miya katta yarim sharlari pustlogida faoliyat uygotishiga bog’liqlir. Bosh miya markazlari esa jadallashgan orientirovka faoliyatining kuchliligi tufayli funktsional jihatdan rivojlanadi.
Mohir tadk;ik,otchi N.M.Askarinning fikricha, katta yoshdagi odamning tabassumi yoki yok,imli ovozidan boshqa hech qanday qo’zg’atuvchi gudaqla shunchalik kuvonch va shodlik his-tuygusini vujudga keltira olmaydi. Shu sababli kuvonch tuygusini uygotish va mustax,kamlash uchun tarbiyachilar gudak bilan tez-tez mulokrtda bo’lishi, yok,imli otangda, samimiy suhbatlashib turishi lozim.
Xarakatning psixologik xususiyatlari va mexanizmlarini kdtor tajribalar asosida o’rgangan olimlardan D.B.Elkoninning ishonch bilan ta’kidlashicha, 2—3 xaftalik gUdaqla kuz konvergentsiyasi vujudga kelsa ham, uz nigotini turli jismlarga kdratib turish jarayoni juda qiyin kechadi, hayotining 3—5 taftalarida esa uning nigohi oz fursat bo’lsa-da, muayyan ob’ektga tuplana boshlaydi. 4— 5 xdftalik gudaqla 1 — 1,5 metr naridagi jismlarni kuzatish kunikmasi hosil bo’ladi. Ikki oylik bola 2—4 metr uzoktgikdagi nareani kuzatishni o’rganadi, u uch oyligida 4—7 metr oralikdagi jismlarni xam payqay oladi, nihoyat, 6—10 haftalik gudak xatto, aylanayotgan narsalarning harakatini idrok qilish imkoniyatiga ega bo’ladi. Keyinchalik missiy organlarining kuz bilan turli funktsional alokalar urnatishi qaror topadi. Gudak turt oyligida uning jismga tiqillishi va tomosha qillishi nisbatan barkaror bo’ladi.
Yukrridagi fikrlarga kdramay, mazkur yoshdagi bolalarda kul harakati hali beixtiyor xususiyatga ega bo’lib, jismlarni matssadga muvofik harakatlantirishdan ancha uzokdir. Gudak 4 oyligidan boshlab narsaga kulini yunaltiradi, asta-sekin unda paypaslash o’quvi namoyon bo’la boshlaydi, 5-6 oyligida nareani ushlash va uni o’ziga tortib olish (kuldan yulib olish) kunikmalari shakllanadi. Xarakat va teri-tuyush organlari sifatida kush vazifani utovchi kurish qobiliyati bir maromda rivojlanishdan birmuncha kechikadi. Bola 6 oyligida unda utirish, turish, emaqlash, yurish, gapirish kunikmalari shakllanadi.
Yuqoridagi hollarning moddiy asosini o’rgangan N.M.Shchelovanov 2 oylik bolada bosh miya yarim sharlari pustlogi uz funktsiyasini boshlashini, bu hol barcha idrok qilish organlarida, jumladan, eshituv, ko’ruv apparatlarida shartli reflekslar paydo bo’lganidan dalolat berishini uqtiradi. Olimning fikricha, eshitish, ko’rishning yuksak analizatorlari, xattoki, ularning kortikal bo’limlari rivojlantnidan keyin bolada xarakat va xarakat hodisasi rivojlanadi.
D.B.Elkonin Uz tadk;ik,otlaridan kuzning rivojlanishi 4 oylik gudakda ayrim harakatlarni va xarakatlanuvchi ob’ektlarni kuzatish imkonini yaratadi, degan xulosa chiqaradi. Mazkur yosh davrida predmetning harakati ko’z xarakatini vujudga keltiradi. Uning rivojlanishi qo’l bilan paypaslash harakati paydo bo’lishi bilan bosh l a nad i.
Gudakning xarakati uz kulini silash va ushlab kurishdan boshlanib, choyshab va kurpachalarni paypaslashga borib etadi. Odatda, bola kulini uzok, vat kurpacha va choyshab ustida harakatlantiradi. Tashk,i ta’sirga javob sifatida paydo bo’lgan psixik jarayonning mazmuni qo’lning jism ketidan emas, balki jism buylab harakat tsilishidan iboratdir.
D B Elkonin va VS.Muxinaning fikricha, bolada 5 oyligidan jismlarni ushlash harakati boshlanadi: unda predmetni paypaslash uchun qo’lni uzatish va uzatilgan kullarini kuzdan kechirish yoki tskshirish vujudga keladi. Bunda ushlab olish sodir bo’lmasa-da, ushlashga intilish bo’ladi; vaholanki, go’dakning ko’l barmokdari narsani ushlab turish imkoniga ega bo’lmaydi.