Tarbiya qonuniyatlari va tarbiya mazmuni tamoyillarini modellashtirish

Ommaviy metod sifatida dialektikaning asosiy qonuniyatlari — insonning miqdor o‘zgarishlaridan sifat o‘zgarishlariga o‘tishi, qarama-qarshiliklar birligi va kurashi, inkorni inkor etish qonuniyatlaridan foydalaniladi. Uning asosiy xususiyati shundaki, ular hech qanday istisnosiz, obyektiv reallikning barcha hodisalarini tahlil qilish uchun qo‘llaniladi, shu bilan birga, o‘qituvchilarga faqat so‘nggi natijalarni aniqlashtirib olishni talab etadi va o‘rganiladigan obyekt to‘g‘risida aniq ma’lumotlarni beradi.
Tarbiya ko‘rganlikni aniqlashning an’anaviy metodini amalga oshirish yanada aniq natijalarni olishga imkoniyat yaratadi. Ular allaqachon, etarli darajada ishlab chiqilgan va turli toifadagi o‘qituvchilar tomonidan qo‘llanilmoqda. Amaliyotda olib borilayotgan faoliyatlar natijasida, kuzatish metodi birmuncha maqbul hisoblanadi. Ushbu metod insonning shaxsiy faoliyati xususiyatlarini, ularning tabiiy (ilmiy, o‘yinli, kasbiy faoliyat va boshqalar) shart-sharoitlarda namoyon bo‘lishini tahlil qilish asosida o‘rganib chiqish tushuniladi. U o‘quvchilarning tarbiya ko‘rganlik darajasi to‘g‘risida xulosa chiqarishga imkoniyat beradigan xatti-harakatlari, xulq-atvorini muhokama qilishi, shaxsiy xususiyatlarida namoyon bo‘lishini tavsiflaydigan dalillarning tizimli, maqsadga muvofiq jamlanishini ko‘zda tutadi.
Tarbiya ko‘rganlikning eng ko‘p foydalaniladigan uslubi diagnostik metod bo‘lib, unda faoliyat individual diagnostik suhbat tariqasida olib boriladi. Ushbu metod pedagogik aniqlash (diagnostika) nuqtai nazaridan o‘quvchining tarbiya ko‘rganlik darajasini o‘zi, atrof-muhitdagi kishilar va obyektiv real hodisalar to‘g‘risida bildirgan fikr-mulohazalari asosida baholab, mazmunini tahlil qilish asosida o‘rganishdan iboratdir. Diagnostik metod asosida o‘qituvchi nafaqat o‘quvchining ichki dunyosi, uning qarashlari, ishonchlari, ideallarini chuqur anglab yetishi, balki ijobiy intilishlarini qo‘llab-quvvatlashi, uni mavjud muammolarni hal etishga yo‘naltirishi, foydali ishlarga ruhlantirishi, yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarga e’tibor qaratishi va ularni bartaraf etishga yordam berish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Umumiy guruhning so‘nggi tarbiya metodi sifatida faoliyat natijalarini tahlil qilish uslubi ishtirok etadi. U o‘z mohiyatiga ko‘ra, o‘quvchining tarbiya ko‘rganlik darajasini u amalga oshirayotgan ijtimoiy va boshqa foydali mehnat faoliyatini tahlil qilish asosida o‘rganishdan iborat. Mazkur uslub o‘qituvchi tomonidan tarbiyalanuvchilarning xatti-harakatlari va qiziqishlari, ta’lim-tarbiya jarayonida, har-xil majburiyatlarni bajarishdagi yuksak natijalar va kamchiliklarning hisobga olinishini nazarda tutadi, bu esa muayyan bir o‘quvchining kasbga yo‘naltirilganligi xususiyatlari, uning xarakteri, hayotiy holatining shakllanganlik darajasi va boshqa faoliyatlari to‘g‘risida xulosa chiqarishga imkon beradi.
Bayon etilgan metodlardan tashqari o‘quvchining tarbiya ko‘rganlik darajasini aniqlash (diagnostika)da boshqa bir qator metodlar ham pedagogik-psixologik adabiyotlarda batafsil yoritib berilgan. Ularning har biri, umumiy maqsadga erishishni ta’minlagan holda, maxsus hodisalarni tahlil qilish asosida unga erishilishini nazarda tutadi:

• 
  hujjatlarni tahlil qilish metodi — o‘quvchi shaxsini o‘rganishga oid hujjatlarning mazmuni (tavsifnomalar, taqrizlar, tavsiyanomalar va boshqalar);
  
• 
  tajriba metodi — o‘qituvchilarning fikrlariga ko‘ra, zarur bo‘lgan sifat albatta namoyon bo‘ladigan maxsus tashkil etilgan shart-sharoitlarda tarbiya ko‘rganlikning namoyon bo‘lishi;
  
• 
  anketalashtirish metodi (intervyu) — oldindan tayyorlab qo‘yilgan savollarga o‘quvchi tomonidan beriladigan yozma yoki og‘zaki javoblarning mazmuni;
  
• 
  mustaqil xususiyatlar metodi — boshqa shaxslarni muayyan bir insonning tarbiya ko‘rganligi to‘g‘risida fikr va mulohazalarini baholash va muhokama qilish;
  
• 
  tarjimai hol metodi — shaxs hayotida oldingi mehnat faoliyati davrining ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan yoritilishi.
  

Shuni hisobga olish joizki, ko‘rib chiqilgan umumiy metodlarni qo‘llash o‘qituvchiga tarbiya ko‘rganlik darajasi to‘g‘risidagi o‘quvchi haqidagi xulosani shakllantirish uchun yetarli darajada mukammal ma’lumotlarni beradi. Biroq, ulardan har biri alohida natijalarning to‘liq obyektivligini ta’minlamaydi. Mazkur ko‘rsatkich ularni tizimli qo‘llashda shart-sharoitlarni oshirish mumkin.
Tarbiya ko‘rganlikni aniqlash (diagnostika) natijalarining ishonchliligini oshirishning yana bir sharti sifatida uchinchi guruh metodlaridan — maxsus xususiy metodlardan foydalanish tavsiya etiladi. Ular ko‘pincha professional psixologlar tomonidan psixologiya tarmoqlaridan biri bo‘lgan psixologik diagnostika (psixodiagnostika) doirasida qo‘llaniladi. Ushbu maqsadda ko‘pincha o‘quvchining maxsus ishlab chiqilgan so‘rovnomada bayon etilgan savollarga javoblarini tahlil qilish asosida tarbiya ko‘rganlik darajasining diagnostikasini ko‘zda tutadigan so‘rov uslubi qo‘llaniladi. Hozirgi vaqtda G.Ayzenk, R.Kettel, Dj.Teylor, Ya.Strelyau kabi xorijlik psixologlarning har bir millat mentalitetiga moslashtirilgan shaxsiy so‘rovnomalari hamda mahalliy psixologlarning bir qator ishlanmalari keng tarqalgan.
Shuningdek, ta’kidlash joizki, so‘nggi yillarda kompyuter texnologiyalari yordamida amalga oshirilayotgan so‘rov uslubiyotlari ishlab chiqilmoqda va amaliyotga tatbiq etilmoqda. Bu ularga kira olish va uning nafaqat professional psixologlar, balki turli toifadagi o‘qituvchilar tomonidan qo‘lanilishi imkoniyatini kengaytiradi. Ulardan o‘z-o‘zini diagnostika qilishda ham qo‘llanilishi mumkin.
Yuqorida bayon etilgan fikr-mulohazalarga tayangan holda o‘qituvchi tarbiyachi sifatidagi faoliyatida quyidagi jarayonlarni bilishi lozim:
Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama rivojlantirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni bo‘lib, har qanday tuzum va zamonda ijtimoiy munosabatlar mazmunini aniqlash, ularni tashkil etish asosi bo‘lib kelgan.
Yosh avlod tarbiyasi turli makon va zamonda muayyan maqsad asosida tashkil etiladi. Ijtimoiy tarbiyani yo‘lga qo‘yish jarayonida bir qator vazifalar hal etiladi. Tarbiyaning maqsad va vazifalari ijtimoiy tuzum mohiyati, taraqqiyot darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni, shuningdek, jamiyat fuqarolarining dunyoqarashi, intilishlari, orzu-niyatlari asosida belgilanadi.
Tarbiya jarayonining xususiyatlarini chuqur anglash va ularni inobatga olgan holda tarbiyani tashkil etish oldinga qo‘yilgan maqsadga erishish, shuningdek, belgilangan vazifalarni ijobiy hal etish imkoniyatini beradi.
4. O‘qituvchi pedagogik texnologiyaga oid bilimlar bilan bir qatorda tarbiya texnologiyasiga oid bilimlarga ham ega bo‘lishi shart: o‘qituvchi xatti-harakatlarining algoritmi, tarbiyalash shakllarini bilishi, har qanday tarbiyalash metodini amalga oshirish bo‘yicha barcha operatsiyalarni mukammal bajara olishi lozim.