Tarbiya qonuniyatlari va tarbiya mazmuni tamoyillarini modellashtirish

Tarbiyalanadigan holatlar – bu o‘qituvchi tomonidan ziddiyatli holatlarda mustaqil tarzda amalga oshiriladigan o‘quvchilarda ijobiy fe’l-atvor ko‘nikmalarini shakllantiruvchi murakkab vositalardan biridir. Buning uchun tasodifiy ziddiyatli holatlarni modellashtirish, guruhda nizolarni bartaraf etishda foydalanish, muammoni to‘g‘ri hal qilish yo‘llarini tanlash kabi vositalardan foydalaniladi.
Rag‘batlantirish – tarbiyalanuvchilarning qizg‘in faoliyatga moyillik ko‘rsatishga jalb etish maqsadida ma’naviy va moddiy rag‘batlantirish usullari va vositalarining yig‘indisidir. Mazkur metod tarbiyalanuvchi yoki guruhning ijobiy bahosi, xususiyatlarini ma’qullash va e’tirof etish, xatti-harakatlari va xulq-atvorining ifodasi sifatida ham qaralishi mumkin. U o‘quvchilarning o‘z faoliyatidan qoniqishini, o‘z kuchiga ishonch hissini, o‘z-o‘ziga ijobiy baho berishni yuzaga keltiradi, o‘quvchilarni axloqiy me’yorlar asosida xulq-atvorini yaxshilashga tomon rag‘batlantiradi. Rag‘batlantirish vositalariga o‘qituvchi va ota-onalarning, ta’lim muassasasi xodimlarining maqtovi, minnatdorchiligi, turli mukofotlar, “Faxriy yorliq”lar bilan taqdirlash yoki boshqa moddiy mukofotlar kiradi. Bunda tarbiyachining so‘z bilan maqtovi, minnatdorchilik bildirishi, imo-ishoralari, mimikasi va baholashi, rag‘batlantirish vositalari ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Rag‘batlantirish nafaqat natijani, balki faoliyatning sababi va usulini ham ma’qullashni, tarbiyalanuvchilar ijobiy faoliyatini ma’qullashning dalilini emas, balki uning moddiy hissasini qadrlashga o‘rgatishni tavsiya etadi. Rag‘batlantirishni ayniqsa, ko‘pincha kichik yoshdagi maktab o‘quvchilariga va o‘zlarining imkoniyatlariga ishonmaydigan o‘smirlarga berish talab etiladi. Katta yoshdagi o‘quvchilar uchun ham ulardan foydalanish tarbiyaviy samara beradi.
Tanqid asosida o‘qituvchi tomonidan tarbiyalanuvchilar shaxsiy sifatlarida namoyon bo‘ladigan salbiy odatlariga baho beriladi yoki jamoa faoliyatida ro‘y beradigan tasodifiy salbiy hodisalar o‘quvchilar bilan tahlil qilinib ko‘rib chiqiladi. Bunda, o‘qituvchi ma’lum bir maqsadga bog‘liq holda tanqidning turli usullarini vaziyatga qarab qo‘llaydi. Chunonchi, sinf jamoasida bir shaxsga taalluqli bo‘lgan yoki sinf jamoasiga nisbatan tanqid, kamchiliklarni bartaraf etishga undovchi rag‘batlantiruvchi tanqid, kutilmagan hodisalarni bayon etuvchi afsusli tanqid, jamoa bilan birgalikda ro‘y bergan kamchilik uchun qayg‘urish tanqidi, ta’nali tanqid kabilar.