Tarbiyaviy ishlar metodikasi

4. Jamoaning shakllantirish va unda shaxsni tarbiyalash faoliyati
Jamoa va jamoa orqali tarbiyalash tarbiya tizimida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tamoyillardan biridir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning yetakchi rol o‘ynashi to‘g‘risida fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanish davridayoq bildirilgan. Jamoada uning a‘zolari o‘rtasidagi munosabatning alohida shakli yuzaga keladi. Bu esa shaxsning jamoa bilan birgalikda rivojlanishini ta‘minlaydi. Lekin har qanday guruhni ham jamoa deb hisoblab bo‘lmaydi. Jamoa bir qator belgilarga egadirki, mazkur belgilar jamoani kishilarning yetarli darajada uyushgan har qanday guruhlaridan ajratib turadi.
Jamoa ijtimoiy jamiyatning bir qismi hisoblanadi, unda ijtimoiy hayot va kishilik munosabatlarining barcha me‘yorlari o‘z ifodasini topadi. Zero, jamoa jamiyatdagi mavjud munosabatlar tizimida namoyon bo‘lar ekan, jamoa va ijtimoiy jamiyat maqsadi, intilishida o‘zaro birlik uzviy maqsadga muvofiq tashkil etadi. Shu bois jamoa hayotining bir yagona maqsadga qaratilganligi va ijtimoiy g‘oyaviy yoo‘nalganligi uning yetakchi belgisi hisoblanadi. Har bir jamoa boshqa bir jamoa bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Uning har bir a‘zosi jamiyat ijtimoiy faoliyatini tashkil etish jarayonida o‘z jamoasi bilan birgalikda ishtirok etadi. Jamoani tushunish, uni his etish hamda shaxsni shakllantirishdagi o‘rni va rolini to‘g‘ri baholay olish umumiy va xususiy
maqsadning qiziqishi, ehtiyoj va faoliyatning birligini namoyon etadi hamda bo‘linishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Har bir jamoa o‘z-o‘zini boshqarish organiga ega va umummilliy jamoaning uzviy qismi sanaladi. Shuningdek, u maqsadning birligi va tashkil qilish xususiyatlari orqali umummilliy jamoa bilan bog‘lanadi. Ijtimoiy jamiyatning ehtiyojini qondirishga yo‘naltirilgan jamoa navbatidagi muhim xususiyatidir. Jamoa faoliyatining ijtimoiy-g‘oyaviy yo‘nalishi ham jamoaning faoliyati mazmunida o‘z aksini topishi muhim ahamiyatga egadir. Jamoa xususiyatini aniqlashda kishilar guruhning yagona ijtimoiy tizimini o‘rnata olishdagi usuli, ya‘ni jamoani tashkil qilish usuli ham muhim hisoblanadi. Pedagogik jihatdan maqsadga maqsadga muvofiq tashkil etilgan jamoa faoliyati natijasida jamoa a‘zolari o‘rtasidagi ishchanlik, bir-biri uchun g‘amxo‘rlik, o‘zaro yordam, jamoa manfaati uchun javobgarligi hissi qaror topadi. Birgalikdagi faoliyat umumjamiyat ishi uchun mas‘uliyat hissini uyg‘ota borib, jamoa a‘zolarini bir-biriga yaqinlashtiradi, jamoaga mansublik hissini paydo bo‘lishini uyg‘otadi, jamoa bilan munosabatda bo‘lishi ehtiyojini oshiradi. Jamoa a‘zolari o‘rtasida o‘zaro guruhiy yaqinlik, hissiy birlik yuzaga keladi. Ushbu munosabat ko‘pincha o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi hamda ular pedagogik ta‘sir ko‘rsatish uchun qo‘l keladi. Ruhiy va hissiy birlik jamoa a‘zolarining birgalikdagi faoliyati mazmuniga ular orasidagi hosil bo‘lgan ishchilik faoliyatining xarakteriga bevosita bog‘liqdir. Jamoaning rasmiy (ishchanlik) va norasmiy (hissiy) tuzil ishini bir-biridan farqlash lozim. Jamoaning rasmiy tuzilishi deganda jamoa faoliyatining turli ko‘rinishlarini amalga oshirish uchun zarur bo‘ladigan tashkiliy jihatlari ko‘zda tutiladi. Mazkur tuzilma bir tomondan jamoa a‘zolari qo‘shilgan ishchanlik munosabatlarini ifoda etsa, ikkinchi tomondan rahbarlik vazifasini bajaruvchi tarbiyachilar hamda jamoa a‘zolari o‘rtasidagi mavjud boshqarish munosabatlari mazmunini ifoda etadi. Norasmiy tuzilma jamoaning barcha a‘zolari o‘rtasidagi shaxslararo ma‘naviy psixologik munosabatlarning umumiy tizimi va mikroguruhini tashkil etuvchi ayrim a‘zolar o‘rtasidagi tanlash munosabatlari mazmunini ifodalaydi.
Jamoaning har bir a‘zosi mavjud munosabatlar tizimida u yoki bu o‘rinni egallaydi. Tarbiyalanuvchi shaxsning jamoadagi o‘rni uning shakllanish jarayoniga ta‘sir ko‘rsatadi. Maktab yoki sinfdagi rasmiy va norasmiy tuzilmalar bir –biriga muvofiq bo‘lganda, jamoaning rasmiy va norasmiy yetakchilari norasmiy munosabatlari tizimda ko‘zga ko‘ringan o‘rnini egallagan holdagina chinakam jamoa bo‘la oladi. Shuningdek, norasmiy guruhlar (ijroguruhlar) umumjamoa ijtimoiy manfaatlari uchun kurashuvchi guruhlar bo‘lgandagina jamoa o‘zini chinakam jamoa tarzida namoyon etishi mumkin. Yashash joylarida o‘zaro birikkan bolalar guruhlari qanchalik ahil va inoq munosabatlar zaminidan tashkil topgan bo‘lmasin haqiqiy jamoa bo‘la olmaydi. Chinakam jamoa ijtimoiy ahamiyatga moyillik faoliyatini tashkil eta olish, jamoa a‘zolar o‘rtasida ijtimoiy ahamiyatli faoliyat, maqsad, ishchanlik xarakt eridagi aloqa va munosabatlarini o‘rnata olishi lozim. Jamoaning majburiylik belgisi unga pedagogik rahbarlikning bo‘lishidir.
Shunday qilib, jamoa – kishilarning shunday muayyan guruhi bo‘lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan maqsad hamda mazkur maqsadni amalga oshirish uchun yo‘naltirilgan kuchni tashkil etadi. Ushbu guruh a‘zolari o‘zaro birlik, a‘zolarning munosabatlar jarayonidagi tengligi asosida unga rahbarlik qilish va birbiriga bo‘ysunishi, shuningdek, jamoa oldidagi javobgarligi asosida muayyan faoliyatni olib boradilar. Jamoa va uni shakllantirish pedagogik faoliyatning maqsadi hisoblanadi. Ayni ko‘rsatish, uni ko‘rsatish vositasi bo‘lib, uning yordamida jamoaning barcha yoki har bir a‘zosining tarbiyalash yaxshi samaralar beradi. Jamoaning yetakchi tarbiyaviy vazifasi shaxsni har tomonlama tarbiyalash, unda ijobiy sifatlarni hosil qilish, mustahkam hayotiy pozisiyani qaror taptirishdan iboratdir.
O‘quvchilar jamoasi pedagogik – tarbiyachilar va bolalardan iborat jamoaning murakkab birlashmasi, o‘z-o‘zini nazorat, o‘z-o‘zini boshqarish jarayonini tashkil etuvchi mustaqil tizim, shuningdek, o‘zining psixologik muhitiga, an‘analariga ega guruh hisoblanadi. Demak, yuksak darajada uyushtirilgan jamoa o‘zida bir necha xususiyatlarni namoyon etadi. Ular quyidagilardir:
1. Ijtimoiy ahamiyatga ega yagona maqsadning mavjudligi.
2. Birgalikdagi umumiy faoliyatning tashkil etilishi.
3. Majburiy mas‘uliyatli munosabatning yo‘lga qo‘yilishi.
4. Saylangan umumiy rahbar organga egalik.
Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadigan uzoq
muddatli, murakkab jarayondir. Jamoaning vujudga kelishi uchun 4 bosqich zarur. Jamoaning shakllanish bosqichlari dastlab pedagog butun guruhga talab qo‘yadi, so‘ngra jamoa faollari jamoa a‘zolariga talab qo‘yadi, so‘ngra butun jamoa alohida shaxsdan muayyan tartibda olib borishni talab qiladi va nihoyat, shaxs o‘z -o‘ziga talab qo‘yadi. Ushbu jarayonni sxema tarzda quyidagicha bayon etish mumkin. Yosh avlodni hayotga va mehnatga tarbiyalashda, ularda oliy axloqiy sifatlarni shakllantirishda jamoa ruhida tarbiyalash alohida o‘rinni egallaydi. O‘quvchi maktab davrida jamoa bo‘lib o‘qiydi, hamjihatlikda ishlaydi, demak, jamoatchilikning dastlabki tamoyillari bilan tanishadi va ularni o‘rganib boradi. Quyida, asosan, jamoatchilik tushunchasiga doir ayrim masalalar ustida fikr yuritamiz. «Jamoatchilik» so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, jamoaviy, umumiylik, birlik degan ma‘noni bildiradi. Jamoatchilik tushunchasi dastavval jamoa bo‘lib ishlash, xalq uchun mehnat qilish, shaxsiy manfaatni umum manfaatiga bo‘ysundirish, bir-biriga beg‘araz, o‘rtoqlarcha yordam berish degan tamoyilni anglatadi. Jamoatchilikni shaxsning asosiy xususiyati deb qarash lozim. Chunki jamoa hissi, bir tomondan, shaxsni rivojlantirishga ta‘sir ko‘rsatadi, ikkinchi tomondan, shaxsning tarbiyalanishida o‘zaro dialektik munosabatni vujudga keltiradi. Shaxsni shakllantirishning vositalaridan biri jamoatchilikdir. Jamoatchilik shaxsni shakllantirishning mohiyatini ochishda, jamoa va shaxsning o‘zaro munosabat va aloqasini anglashda muhimdir. Shaxsning rivojlanish faoliyatida jamoatchilikning tutgan o‘rni va ahamiyati katta ekanligini va uning mazmuni hamda xususiyatini ifodalash ma‘quldir. Bu ilgari shaxsni qanday tushunganliklarini va hozir psixologlar, pedagog va faylaso‘flar qanday tushunayotganliklarini aniqlash uchun zarurdir. Jamoatchilik tushunchasini tor ma‘noda va keng ma‘noda anglash mumkin. Tor ma‘noda jamoa ma‘lum guruh kishilar yig‘indisi, sinf jamoasi va boshqalardir. Jamoatchilikni keng ma‘noda tushunish bu, dastavval, uning obyektiv asoslarini bilishdir. Shaxsning asosiy xususiyati jamoa bo‘lib, u obyektiv asosda shakllanadi. Bu esa, dastavval, jamiyat taraqqiyoti va hayot sharoitiga bog‘liqdir. Jamoatchilik nazariyasining bu obyektiv qonuniyligini, albatta, hisobga olish zarur. Jamoatchilik bunday tarixiy taraqqiyotni kuzatish hozirgi jamiyatda jamoatchilikning mohiyati nimadan iborat ekanligini, shuningdek, jamoatchilik mohiyati nima bilan xarakterli ekanligini bilish taqozo etadi. Bizning qarashimizcha, jamoatchilik shaxsning asosiy xususiyatigina emas, balki butun g‘oyasi hamdir. Ayrim olimlar jamoatchilikni nazariy jihatdan inkor etadilar yoki bu ikkiyuzlamachilik, yolg‘onchilik, munofiqlik qiladilar. Jamoatchilikning rivojlanish dialektikasi, bir tomondan, obyektiv asosni ko‘zlasa, ikkinchi tomondan, jamoaning rivojlanishi, nazariy psixologiyasi sifatida obyektiv moddiy asoslarni aks ettiradi. Jamoatchilik masalasiga nazariy va ijtimoiy nuqtai nazardan qarash, har bir shaxsda jamoatchilikni shakllantirishning obyektiv asoslarini ifodalash zarurdir.
Shuni e‘tirof etish kerakki, jamoa va shaxsni shakllantirishning obyektiv
asosi va psixologiyasi bo‘lishiga qaramay, jamoani shakllantirishda jiddiy xatolik
va kamchiliklar mavjuddir. Yana shuni ta‘kidlash lozimki, mamlakatimizda
mehnatkashlar uchun moddiy, ma‘naviy va ideologik sharoitlarning yaratilganligiga qaramay, ayrim kishilarda jamoa manfaatlariga, umummanfaatlariga nisbatan shaxsiy manfaat va qiziqishlarni ustun qo‘yish hollari
kuzatiladi. Ayrim yoshlar jamoatchilik so‘zini biladilar va bu haqda ko‘p
gapiradilar-u, amalda buning aksini qiladilar. Yuqoridagi fikrlar shuni ko‘rsatadiki,
shaxsning jamoatchilik xususiyatlarini shakllantirish nazariy va amaliy jihatdan juda qiyin jarayondir. Mehnatkashlarda jamoatchilikni shakllantirish ular ongiga eskilik sarqitlaridan to‘la xalos etishning muhim vositasidir.
Jamoatchilikda shaxsiy va jamoa manfaati o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar
asosiy masala bo‘lib hisoblanadi. Jamoatchilik manfaati shaxsiy qiziqishni ham ko‘zlaydi, shaxsiy manfaat, o‘z navbatida, umummanfaatni ham ko‘zlaydi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, jamoatchilik o‘zining mohiyati bilan o‘zining igoizm va individualizm ideologiyasiga qarama-qarshidir. Egoizm va individualizm ham uning obyektiv va ideologik asoslariga egadir. Agar jamoatchi ma‘lum guruh, jamiyatni va uning manfaatini o‘zida ifoda etsa, individualchi bir kishininggina manfaat va qiziqishini ifoda etadi. Bu yuqorida keltirilgan
jamoatchilikning shakllantirish jarayoni, ruhiy tabiatini ma‘lum darajada ochish maqsadga muvofiqligini taqozo etadi. Bizning fikrimizcha, jamoatchilik kishilarda irodaviy, aqliy va hissiyot jarayonidir. Jamoa hissiyot bo‘lib, kishilarning bir-biriga va atroflariga bo‘lgan munosabatlarida hamda ichki kechinmalarida namoyon bo‘ladi. Biz jamoa hissi haqida gapirganimizda, kishilarning ichki his-tuyg‘ularini, o‘z jamoasining yutuq va kamchiligi to‘g‘risidagi ichki kechinmalarini tushunamiz. Shaxsdagi aqliy jarayon bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham, kis hilardagi jamoa hissini shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Yoshlarda jamoatchilikni
shakllantirish bilan bir vaqtda, ularning aqliga, hissiyotiga ta‘sir ko‘rsatiladi. Har qanday hissiyot tushunchasining natijasidir. Tushunish bilan bilib olish natijasida yoqimli va yoqimsiz hissiyotlar paydo bo‘ladi. Demak, jamoatchilik mazmunini tushunish va bilish orqali kishilarda yoqimli, go‘zal va ijobiy tuyg‘uhissiyotlar yuzaga keladi. Bu, o‘z navbatida, kishilarga jamoani to‘g‘ri tushunish va baholashga imkon beradi.
Jamoatchilik insonga xos bo‘lib, ichki kechinma natijasida go‘zallikka baho berish natijasi bo‘lsa, individualizm yakka kishiga xos bo‘lib, ichki kechinma
asosida go‘zallikka baho berish demakdir. Shunday qilib, bu ikki qarama-qarshi ideologiyani boshqa kishilardagi jamoatchilikni baholab qolmay, balki kishilar xulqiga imkoniyatlar ham yaratadi, uning xulqiga individualizmga qarshi hissini uyg‘otadi.
Demak, kishilarda jamoatchilikni shakllantirish dialektik jarayon bo‘lib, shu shakllantirish bilan bir vaqtda individualizmga qarshi kurashiladi. Bu kurashda yoshlarning ongi, psixikasi individuallikni e‘tirof etadi. Bu psixikaning dialektik taraqqiyoti hisoblanadi. Kishi o‘zida jamoa hissi paydo bo‘lishi bilan individualizmni inkor etadi. Individualizm inkor etish jarayoni psixik va amaliy tajribada ma‘lum darajada qiyinchilikni vujudga keltiradi. Bu qiyinchilik bilan kurashish, so‘zsiz irodaviy jarayonga bog‘liqdir. Shuning uchun ham jamoatchilikni shakllantirishda irodaviy jarayon birinchi darajali ahamiyatga egadir.
Individualizm xususiy mulkchilik va raqobat negizi, jamoatchilik esa ijtimoiy mulkchilik negizida vujudga keladi. Ammo jamoatchilikning individualizm ustidan to‘la g‘alabasi uchun siyosiy tuzum o‘zgarishi shart.
Shunday qilib, jamoatchilik kishilarning umumiy maqsad yo‘lida birgalikda qilgan
mehnat va kurash jarayonidagi birlashuvi, jipslashuvi, o‘rtoqlarcha o‘zaro yordami
va birodarligi demakdir. Lekin ayrim kishilarda eski individualistik axloq ko‘rinishlari hamon mavjud bo‘lib kelmoqda. Bunday kishilar umumxalq mulkiga o‘z shaxsiy mulkidek munosabatda bo‘lmaydilar, xalq boyligini oshirish uchun qayg‘urmaydilar. Kuchi bilan yaratilgan texnika, qurilish materiallari qarovsiz tashlab yuborilsa, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ochiqda qolib nobud bo‘lsa va boshqa shu kabi zararlar keltirilsa, tashvishlanmaydilar. Bunday kishilarda egoizm va individualizm ko‘rinishlari bizning turmushimizga mutlaqo begona bir narsadir. Kishilarda bir necha asrlar davomida shakllangan munosabatlar va odatlarni albatta, birdan yo‘q qilish uchun kishilarni tizimli ravishda jamoa ruhida tarbiyalab borish, ulardagi individualistik ko‘rinishlarga qarshi kurashish, ularda o‘rtoqlarcha o‘zaro yordam munosabatlarini shakllantirish zarurdir. Individualistik sarqitlarni tugatishda va jamoa ruhida tarbiyalashda asosiy masala barcha kishilarda onglilikni yangi jamiyatimiz qurilishi talablari darajasiga ko‘tarishdan iboratdir. Yuqoridagilarga asoslanib yoshlarni jamoa ruhida tarbiyalashning asosiy omillari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
1. eng ilg‘or korxona jamoalarining ish tajribasidan, ahillik, hamjihatlik, jamoa va o‘rtoqlarcha o‘zaro yordamlashishda ibratli oilalar, o ta-onalar hayotidan misollar keltirish;
2. kishilarning hayotida jamoa bo‘lib, bir-birlari bilan do‘stona birodarlarcha munosabatda bo‘lib yashashlari, mehnat va ijod qilishlari, hayot va
turmushlarining doimo go‘zal va xushchaqchaq o‘tishiga katta yo‘l ochib berishini har tomonlama misollar asosida tushuntirish. Aksincha, kishilar o‘z hayotida jamoaga va uning qo‘ygan talablariga to‘g‘ri baho bermay hayot kechirsalar, turmushi ko‘ngilsiz, shirasiz va ma‘naviy boyliksiz o‘tishini uqtirish. Jamoatchilikning bu xususiyatlari va tamoyillari falsafiy va pedagogik jihatdan keng va teran sharhlab beradi. Ayniqsa, bu tizimda pedagog olim to‘g‘ri ko‘rsatganidek, jamiyat va shaxs munosabatlari muhim ahamiyatga ega. Uning uqtirishicha, odam va shaxs boshqa-boshqa tushunchalardir. Odam – tirik organizm, gavda, jismdir. Ya‘ni, u tabiat farzandi sifatida barcha jonli mavjudotlar kabi tabiat qonunlari bo‘yicha o‘sadi, yashaydi, ulg‘ayadi. Bu jihatdan odmning to‘rt muchasi sog‘ bo‘lsa, Imom Zaynuddir G‘azzoliy «Kimiyoi saodat » asarida aytganidek u hayvonot bilan teng mavjudotdir. Odamning shaxsligi esa, uning o‘zga odamlarga, jamiyatga, vataniga, butun insoniyatga munosabati bilan bog‘liqdir. Demak, odam biologik tushuncha, shaxs ijtimoiy tushuncha. Insonlarning tabiiy ehtiyojlari qoralab, faqat ijtimoiy mexanizmga aylantirilishi, tabiatni ham siyosiylashtirish, mafkuraviy shaqatsiz tayziq insonni qadrsizlantirishi ham sho‘rolar jamiyati misolida ko‘rib turibmiz. Jamoaning umumiy manfaati bilan bolaning shaxsiy manfaati birlashib, uyg‘unlashib ketadi va shu holda bola shaxsiy manfaatiga nisbatan jamoaning maqsadi va manfaati muhimroq ekanligiga, bir kishi hammasi (o‘z jamoasidagi hamma odamlarni) o‘ylashi, hamma (butun jamoa) esa, shu jamoadagi har bir odamni o‘ylashi, g‘amxo‘rlik qilishi zarurligini tushunish bolaning ongini o‘stiradi.
Yanada muhimrog‘i, jamoa a‘zolarining o‘zaro hurmati do‘stlikka aylanadi. Endi bola yoki o‘smir do‘stlarisiz hayot juda zerikarli, mazmunsiz o‘tishini anglaydi. Chin do‘stlar davrasining tug‘ilishi va shakllanishi buyuk fransuz adibi
Aleksand Dyumaning «Uch mushketyor» asarida juda qiziqarli tarixiy voqealar va ayrim shaxslar do‘stlarining boshlaridan o‘tgan ajoyib-g‘aroyib voqyealar asosida, goh quvnoq, goh ma‘yus, goh mayin, goh shiddatli bo‘yoqlar va ohanglarda tasvirlab berilgan. «Jamoatchilik (birdamlik) axloqning asosiy tamoyili sifatida, - deb yozadi Ashurmat Axmedov, - individ (yakka odam)larning bir-biriga bo‘lgan munosabatini, shaxsga va jamoaga bo‘lgan munosabatini va, o‘z navbatida, jamiyatning shaxsga bo‘lgan munosabatini ifoda etadi. Jamoatchilik o‘zining axloqiy qiymatiga ham ega, ya‘ni shaxs, individ jamoa oldidagi o‘z burchini anglashi, jamoaning manfaati uchun ongli ravishda xizmat qilish, o‘zaro yordam va hamkorlikka asoslanishi, o‘ziga talabchan bo‘lishi va jamoaga ishonishi kerak».