Tarix fanlari kafedrasi ummatov mirzohid zokirjonovich

II. BOB. QASHQADARYO, SURXONDARYO, JIZZAX, XORAZM VILOYATLARI VA QORAQALPOG’ISTON RESPUBLIKASI SHAHARLARI TOPONIMIKASI
2.1. Qashqadaryo, Surxondaryo va Jizzax viloyatlari shaharlari toponimikasi
O`zbekistonning janubiy viloyalarida ko`plab qadimiy shaharlar mavjud. Bunday shaharlar qatoriga Qarshi, Termiz, Shahrisabz, Denov, Kitob va boshqa shaharlarni kiritishimiz mumkin. Bu shaharlarni har birining toponomikasida o`ziga xosliklar mavjud.
Yurtimizning eng qadimiy shaharlaridan biri Qarshi hisoblanadi. Qarshi qadimda Naxshab (“suv obod qilgan, suv naqsh bergan manzil”) yoki Nasaf deb nomlangan bo`lib, shahar qoldiqlari dastavval A.I. Terenojkin, S.K. Kabanov va M.E. Masson kabi arxeolog olimlar tomonidan o`rganilgan. Nasaf shahri tarixi bo`yicha jiddiy tadqiqotlar XX asrning 70 – yillaridan boshlab O`zbekiston FA Arxeologiya institutining maxsus ekspeditsiyalari tomonidan olib borilgan.
Yozma manbalarda Naxshabda IV – V asrlarda bunyod etilgan yirik va mustahkam qal`a sifatida, VII – VIII asrlarda esa vohaning poytaxt shahriga aylangani xaqida ma`lumotlar keltirib o`tilgan. IX – X asrlardan boshlab Nasaf gullab-yashnagan o`rta asr shaharlaridan biri sifatida yodga olinadi. Ushbu davrda ham shahar Buxoro – Balx karvon yo`lida joylashgan. Shaharda qal’a va rabod mavjud bo`lgan hamda shahar to`rtta darvozaga ega mudofaa devori bilan o`rab olingan. XIII asrda esa Naxshabni mo`g’ul bosqinchisi Chingizxon bosib olgach, yondirilib, butunlay vayron etilgan⁵⁷.
Tarixchilarning fikricha, yangi Qarshi shahrining vujudga kelishi Kepekxon faoliyati (1318 – 1325) bilan bog’liq. XIV asrda qadimgi Nasafdan 5 km shimolda – hozirgi Qarshi shahri o`rnida chig’atoy urug’idan bo`lmish Kepekxon tomonidan saroy bunyod etilgan va yangi shaharga asos solingan.
Qarshi atamasi barcha olimlar tomonidan birday qabul qilinmagan. Xususan, yozma manbalarda shaharning eski nomlari bilan – Nasaf, yoki Yerqo`rg’on deb yuritilgan. Shahar nomi turli davrlarda turlicha nomlangan bo`lsa-da, u Naxshab vohasi poytaxt shahrining turli davrlardagi taraqqiyot bosqichlarini o`zida mujassam etgan<sup>58</sup>.
Tarixchilarning fikricha, “Qarshi” so`zining ma`nosi xususida quyidagi fikrlar mavjud: M.Ye. Masson va V.V. Bar’told mo’g’ulcha “Qarshi” so`zi “saroy” ma`nosini anglatadi, chunki mo`g’ul xonlari rasmiy yig’inlari o`tkaziladigan saroy “Oltin Qarshi” deb nomlangan, degan ma’lumot keltirgan.
Shuningdek, Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilig” asarida “Qarshi” atamasi – “Saroy va “qarama-qarshi turish” ma`nolarini bildiradi deb yozilgan.
Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida “Qarshi” so`zi mo’g’ulcha “go’rxona”, ya`ni maqbara degan ma`noni bildirishini va bu nom mo’g’ullar istilosidan keyin paydo bo`lganini ta`kidlab o`tgan. T. Nafasov yozganidek, XV – XVI asrlarda xon avlodi, ulug' ruhoniy va boshqa mo’tabar shaxslar qabri uchun qurilgan daxma, maqbara ham “Qarshi” deyilgan, chunki o'sha davr odatiga ko’ra bunday kishilar jasadi maqbara ichiga qo’yilgan, maqbara esa saroy, ya’ni “Qarshi” ichida bo'lgan⁵⁹.
Muhammad Yoqub Buxoriy “Gulshan ul-muluk” asarida esa “Qarshi” so`zi uyg’urcha “saroy” ma`nosini bildirishini qayd etilgan⁶⁰.
Shunday qilib, Qarshi shahrining nomini Kepekxon saroyi yoki uning xilxonasi nomidan kelib chiqqan deyish mumkin.
XVI asrlardayoq Qarshi shahri ichki qo’rg’onga ega bo’lgan mustahkam shahar bo`lgan. Asr oxiriga kelib Abdullaxon II tomonidan shaharda bir qator yanga binolar – madrasa, masjid, karvonsaroylar, sardoba, hammomlar va gumbazli savdo inshooti – chorsu, bozorlar hamda Qashqadaryo ustidan ko’prik barpo etilgan. Mahmud ibn Valining yozishicha, bu katta va saranjom shahar jahonning katta shaharlari bilan tenglasha olgan. P.P. Ivanovning ta’kidlashicha esa, XIX asr boshlarida Qarshi shahri Buxoro va Samarqanddan so’ng uchinchi o’rinda turgan yirik shahar bo`lgan.
O`zbekistonning eng qadimiy shaharlaridan yana biri Shahrisabz hisoblanadi. O`rta asrlarda Kesh deb nomlangan Shahrisabz vohasi Zarafshon tog’lari etagi va G’uzordaryo atrofida joylashgan tumanlarni o’z ichiga olgan. Arxeologlarning ta`kidlashicha, voha poytaxti ham Kesh nomi bilan atalgan. U Kitob va Shahrisabz o`rtasida joylashgan. XIX – XX asr boshlarida Kesh vohasida Shahrisabz va Kitob alohida markazga ega yirik shaharlardan hisoblangan⁶¹.
Manbalarda Shahrisabz shahri “Kesh-Kashsh”, “Kas” va “Kis-Kis” shakllarida tilga olingan⁶². Akademik V.V. Bar’told Kesh shahri nomi asli Kash bo’lgan, chunki shaharning epiteti “Kashi – dilkash” edi degan fikri e’tibirlidir⁶³. Shahrisabz atamasi ham shaharning qadimiy nomi bo`lib, “yashil shahar” ma`nosini bildiradi.
Shahrisabz ilk o`rta asrlarda Kitob shahri o’rnida joylashgan. Keyinchalik shaharning mudofaa devori bilan o`rab olinishi va mustahkamlanishi Amir Temur faoliyati bilan bog’liq. Shahrisabz bu davrda aniq rejali, baland himoya devori va mustahkam minoraga ega bo`lgan shaharga aylangan. Ammo XVII asrning ikkinchi yarmiga kelib, iqtisodiy inqiroz sababli Shahrisabz ham og’ir ahvolda qolgan. Bu hol XIX asr boshlarigacha davom etgan. XIX asrga kelib Shahrisabz Buxoro amirligining yirik siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazga aylangan.
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2002 yil 29 martda Shahrisabz shahrining 2700 yilligini nishonlash to`g’risida qaror qabul qilindi va tantanalarda YUNESKO vakillari ham ishtirok etdi<sup>64</sup>.
Kitob shahri Qashqadaryo vohasida joylashgan yana bir muhim markaz hisoblangan. Manba`larda keltirilishicha, qadimgi va ilk o`rta asrlarda Kesh vohasining markazi Kitob shahri o`rnida joylashgan. XVIII asrlarda ilk o`rta asrlarga oid shahar xarobalari o`rnida Kitob qo`rg’oni barpo qilingan. Uning atrofiga ko`plab aholi ko`chib kelib joylashishi natijasida, yangi shaharga asos solingan va bu shahar asta-sekin rivojlana borgan.
Tarixchilarning fikricha, “Kitob” atamasining ma’nosi haqida quyidagi fikrlar mavjud. Bir guruh tadqiqotchilar shahar nomini Qashqadaryoning yuqori oqimidagi Kashaf jilg’asi nomi bilan bog’laydi. Boshqa bir guruh tojikcha “kift” – “elka”, “ob” – “suv”, ya`ni “elkadagi suv” degan ma`noni bildiruvchi “kiftob” so`zidan kelib chiqqan desa, yana bir guruh tadqiqotchilar joy ma`nosini anglatadigan so`g’diycha “xat” va “suv” ma`nosini beruvchi tojikcha “ob” so`zidan, ya`ni “suv bo`yidagi shahar” ma`nosidagi “katob” birikmasidan kelib chiqqan deb ta`kidlashadi⁶⁵.
Ma`lumki, XVIII asrning birinchi yarmida Qashqadaryo vohasining sharqiy qismida Sangfurush, Ulash, Kitob kabi qo`rg’onlar vujudga kelgan bo`lib, keyinchalik ular orasida faqatgina Kitob qo`rg’oni taraqqiy etgan hamda shahar darajasiga ko`garilgan.
Chiroqchi – Qashqadaryo viloyatidagi shaharlardan biri, shu nomdagi tuman markazi. Сhiroqchi qadimdan mohir usta va hunarmandlar shahri bo’lgan. Shuning uchun Chiroqchi shahri nomi – “chiroq yasovchi hunarmandlar” kasbi bilan bog’liq<sup>66</sup>.
Termiz – O`zbekistondagi eng qadimiy shaharlardan biri va Surxondaryo viloyatining markazi. Shahar miloddan avvalgi IV – III asrlarda 10 gektar maydonni egallagan. Mashhur tarixchi Hofizi Abiro`yning yozishicha, shahar nomi Amudaryoning narigi tarafidaligiga qaqratilib baqtriyacha “Taramastxa” (“narigi sohildagi manzil”) so`zidan olingan va asrlar davomida turlicha atalib kelingan. Masalan, Antioxiya, Demetrais, Tarmid, Tarmiz, Tami, Tamo va hokozo. Shahar X asrdan boshlab Termiz deb atala boshlagan.
Denov – O`zbekistondagi yirik shaharlardan biri. Kattaligi va aholisining soni bo`yicha Surxondaryo viloyatida Termizdan so`ng ikkinchi o`rinda turuvchi shahar.
Denov shahri yozma manbalarda XIV asrdan boshlab forscha “Dehnav” shaklida, ya`ni “Yangi qishloq” mazmunuda tilga olingan. XVII asr muallifi Mahmud ibn Valining yozishicha, Dehinav ajoyib bozori, katta masjidi va xonoqosi bo`lgan mustahkam qal`a hisoblangan. Ba`zi tadqiqotchilar Chag’aniyon shahri Denov o`rnida bo`lgan deb hisoblab kelishadi. Arxeologik topilmalar esa denov XV asrga oidligini, uni mustahkam qo`rg’on bo`lganligini tasdiqlaydi⁶⁷.
Boysun – Surxondaryo viloyatidagi shaharlardan biri. Boysun tumani markazi. Miloddan avvalgi I asrda Boysun o`rnida Poikalon nomli mustahkam shahar-qal`a mavjud bo`lgan. Milodiy VI – XIII asr boshlarida Boysun o`rnida Chag’aniyon shaharlaridan biri – Bosand joylashgan. Abu Isxoq Istahriyning “Kitob masolik al mamolik” (“Mamlakatlar yo`llari to`g’risida kitob”) asarida ham Bosand deb ta`riflangan. “Xudud ul-olam” asarida Bosand ko`p sonli va jangavor aholili mustahkam joydir deyilgan. Arxeologik manbalarga ko`ra, Bosandda hayot ilk o`rta asarlardan mo`g’ullar istilosigacha davom etgan. Mo`g’ullar bosqinida vayron bo`lgan shahar keyinroq qayta tiklangan.
Boysun toponinmi bo’yicha quyidagi fikrlar mavjud: Chig’atoy ulusi tarkibiga mansub ko`chmanchi turk qavmlari unga “Boysun” deb nom berganlar. “Boysun” atamasi qadimgi turkiycha “boy” va “sin”dan olinib, “ulug’ tog’” yoxud “katta tog’” ma`nosini anglatgan. Qadimgi turkiy qavmlarda turli sanalarga sig’inishlar qatorida toqqa sig’inish ham mavjud bo`lib, tog’lar muqaddas sanalgan. Mahalliy rivoyatlarga ko`ra, bu yerda qadimdan turkiy qavmlarning badavlat kishilari yashagan bo`lib, “Biysun” atamasi “boylar qishlog’i” ma`nosini anglatgan<sup>68</sup>.
Jarqo`rg’on – Surxondaryo viloyatidagi qadimiy shaharlardan biri. “Jarqo`rg’on” toponimi qadimda “jar yoqasida joylashgan qo`rg’on” nomidan kelib chiqqan. Arab-fors manbalari bergan ma`lumotlarga ko`ra, Jarqo`rg’on shahri o`rnida VIII – XII asrlarda Charmangan (Sarmangan) shahri mavjud bo`lgan. Bu davrda Jarqo`rg’on vohada mavqei jihatidan Termizdan keyingi ikkinchi shahar bo`lgan<sup>69</sup>.
Jizzax – O`zbekistonning qadimiy va navqiron shaharlaridan biri hisoblanadi. Jizzax shahri hozirda shu nomdagi viloyat va tuman markazi hamdir. “Jizzax” toponimi haqida turli xil ma`lumotlar mavjud. Ma`lumotlarga ko`ra, yunon solnomachilari qayd etgan, Aleksandr Makedonskiy yurishlari davridagi Kiropol’ va Gazo shaharlaridan biri aynan Jizzax shahriga to`g’ri keladi. Yurtimiz arxeologlari Gazo shahrini o`rnini aniq tayin etmasalar-da, tarixiy manbalarda uni Samarqand va Toshkent oralig’ida joylashganligini inobatga olib, qadimgi Jizzax bo`lsa kerak deb tahmin qiladilar.
Shahar ilk bor arab geograf olimlari va sayyohlari Abulqosim ibn Xavqal va al-Muqaddasiylarning asarlarida Ustrushonaning Faknon viloyatidagi shahar deb tilga olinadi. Shahar arablar istilosidan oldin ham mavjud bo`lgan<sup>70</sup>.
Toponomist olimlar ma`lumotlariga ko`ra, “Jizzax” o`rta asrlarga oid tarixiy manbalarda “Dizak” nomi bilan atalgan. “Dizak” nomi esa “Kichik qal`a” mazmunini bildiradi. Ma`lumotlarga qaraganda Dizak X asrda kattaligi jihatidan Ustrushonaning Panjikent va Zomindan keyingi uchinchi shahri bo`lgan<sup>71</sup>.
Abulqosim ibn Xavqal, al-Muqaddasiy, al-Istahriy, Yoqut, “Hudud ul-olam”ning noma`lum muallifi va boshqa o`rta asr geograf-sayyohlari asarlarida Jizzax nomi “Dizak” shaklida ifodalangan. So’nggi o’rta asr yozma manbalarida bu atama “Dizaq, “Dizzaq”, “Dizdak”, “Dizax”, “Dizzax” shaklida yozilgan.
X – XVI asrlar orasida yaratilgan tarixiy, jug’rofiy, badiiy-tarixiy asarlarda “Dizak” atamasi ma’lum joy o’rni, shaharning nomi sifatida tilga olingan. “Dizak” atamasi asosi – “diz” so’zidir. So`g’d tilida “diz” – “qal`a”, “qo`rg’on” ma’nosini anglatadi. Atamashunos T. Nafasovning ta`kidlashicha, “diz” so’zining nomlar yasash doirasi, tarqalish hududi o’rta asrlarda ancha keng miqyosda bo’lgan. IX – XIII asrlar solnomalarida “diz” asosida yasalgan qator qal’a, qo’rg’on, shaharcha va yirik qishloq nomlari uchraydi. Aksariyat hollarda “diz” o’zagiga – a – affiksi qo’shilib yangi so’z yasalgan. “Diz” – “diza” atamasi ishtirokida nomlangan maskanlar ma’nosi turar joylarning o’ziga xos xususiyatini ifodalagan. Jumladan, Kuhandiz – shahar qal`asi, Navdiz – Yangi qo`rg’on, Sangdiza – Tosh qo`rg’on, Bardiza – Baland qo`rg’on, Chokardiza – Navkarlar qo`rg’oni va h.k. Jizzax so`zining etimologiyasiga alohida to`xtalgan T. Nafasovning yozishicha, “diza” so`ziga – k - qo`shimchasi qo`shilib, dizak (diz-a-k) so’zi yasalgan. Dizak – kichik qal`a, qal`acha, kichik qo`rg’on yoki qo`rg’oncha ma`nosini bildirgan. O`zbekcha “qo`rg’on” so`ziga fors-tojik – “ak” qo`shimchasini qo`shib, “qo`rg’onak” tarzida qo`rg’oncha ma`nosini beruvchi so`zlar ham yuzaga kelgan. O`zbekistonda aynan qo`rg’on, qo`rg’oncha nomi bilan atalgan joy nomlari ma`lum darajada keng tarqalgan.
Tadqiqotlardan ma`lumki, o`rta asrlarda Dizak hozirgi Jizzax shahrining sharqiy qismida joylashgan Qaliyatepa xarobalari o`rnida bo`lgan. Arxeologik ma`lumotlarga qaraganda Qaliyatepada hayot miloddan avvalgi III – II asrlardan boshlanib, ba`zi bir uzilishlar bilan so`nggi o`rta asrlargacha davom etgan. Qaliyatepadа arxeologik tadqiqotlar o`tkazgan olimlarning fikricha, Qaliyatepa nomining izohi aynan Dizakdan kelib chiqqan, zero bu ikki so`z bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Demak, Diz – qal`a, Dizak – kichik qal`a ma`nosida bo`lib, Muhammad Solihning “Shayboniynoma” asarida “Qal`ai Dizzaq”, “Mulki Dizzax’ shaklida ham berilgan. Qal`a so`zi esa turkiy xalqlar tilida “istehkomli turar joy” ma`nosini beradi. “Qal`a” so`zi ishtirokida yasalgan shaharlar sonini ko`plab keltirish mumkin. Masalan, Tuproqqal`a, Qo`yqirilganqal`a, Ichanqal`a, Ellikqal`a va h.k. Shuningdek, hozirgi qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq singari qardosh turkiy xalqlar shaharni to`g’ridan - to`g’ri “qal`a” deb atashadi. Fikrimizcha, XV – XVI asrlarda o`troqlashgan qabilalarning yangi-yangi turar joylarining qad ko`tarishi bilan joy nomlarini ham turkiycha atash keng rasm bo`la boshlagan. Mazkur jarayon uchun Shayboniyxon yurishlari davrida Dashti Qipchoqdan ko`chib kelgan “qirq” urug’i kattagina guruhining Jizzax vohasida muqim o`troqlashuvi ham muhim ahamiyat kasb etgan. Aynan ushbu davrdan Qaliyatepa, ham “Dizak”, ham “qal`a” shaklida atala boshlagan. Bu hol yozma manbalarda unchalik sezilmasada, xalq og’zaki muloqotida ommalashib borgan. Arxeologik ma`lumotlarga ko`ra, XVII asrning boshlarida “Dizak” – “qal`a”da hayot butunlay to`xtagan. Jizzaxdagi shahar hayoti Qaliyatepadan 6 km shimoli-g’arbda joylashgan O`rdaga ko`chgan. Eski shahar “Dizak” – “qal`a” imoratlari nurab, tepaliklarga aylangach, u “Qal`atepa” deb atala boshlagan. Qal`atepa atamasi esa bizning davrimizgacha Qaliyatepa shaklida yetib kelgan.
Zomin – Jizzax viloyatidagi shaharlardan biri, shu nomdagi tuman markazi. Zomin tarixiy shahar bo`lib, qadimda Sarsanda, Suvsanda, Sabza nomlari bilan atalib kelingan. Ma’lumotlarga qaraganda Zomin eramizning II asridan boshlab, shu nom bilan atala boshlangan. “Zomin” atamasi haqida turli xil ma`lumotlar mavjud. Xususan, “Zomin bo`lish”, “zam” – “chorraha”, Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” asarida “Zomin” so`zi “tog’ oralig’i, o`rtaliqdagi makon” ma`nolarini beradi. Zomin toponimi to`la xulosalanmagan⁷².
Xulosa sifatida shuni qayd etish mumkinki, Qashqadaryo, Surxondaryo va Jizzax viloyatlari toponomiyasida ham boshqa hududlarda kam uchraydigan va o`ziga xosliklar mavjud. Xususan, bu viloyatlar shaharlari toponomiyasida turli urug’lar nomi bilan ataluvchi shaharlar boshqa hududlarga nisbatan ko`proq. Shuningdek, bu viloyatlar shaharlari toponomiyasiga arablar va mo`g’ullar istilosi jiddiy ta`sirini ko`rsatgan. Bu hududlardagi ba`zi shaharlar ular hukmronlik davrida barpo qilingan yoki ular qo`ygan nomlar bilan atalgan. O`z navbatida Rossiya imperiyasi va sho`rolar davrida qurilgan va o`sha davr nomlari bilan atalgan shaharlar ham mavjud. Shuningdek, joylashgan geografik o`rnidan kelib chiqqan xolda shu nom bilan atalgan shaharlar ham mavjud.