Tarix o`qitish metodikasi yo`nalishi

II BOB O`zbekxon va Jonibek davrida Oltin O`rda xonligining siyosiy va ma`muriy boshqaruvidagi o`zgarishlar
2.1 O`zbekxonning mamlakat tarixida tutgan o`rni va boshqaruv tizimidagi faoliyati
Ulus Jochi XIII asrning birinchi yarmida, O'zbek Xoni va uning o'g'li Jonibek davrida gullab -yashnagan. O'zbek qayta tiklandi yangi poytaxt – Saray al-Jidid, savdoning rivojlanishiga ko'maklashdi va islomni faol ravishda tarqatdi, o'jar amirlarga – viloyat gubernatorlari va lashkarboshilarga qarshi qasos olishni rad etmadi. Shuni ta'kidlash joizki, aholining aksariyati islomni qabul qilishga majbur emas edi, bu asosan yuqori martabali amaldorlarga tegishli edi. U o'sha paytda Oltin O'rda bo'ysungan rus knyazliklarini juda qattiq nazorat qilgan – shaxsiy yilnomalar kodeksiga ko'ra, O'rda hukmronligi davrida to'qqizta rus knyazlari o'ldirilgan. Shunday qilib, knyazlarning odati, qaror qabul qilish uchun xon qarorgohiga chaqirilib, uning ostida yanada mustahkamroq joy topildi.
Xon O'zbek o'sha paytdagi eng qudratli davlatlar bilan diplomatik aloqalarni rivojlantirishni davom ettirdi, shu jumladan, monarxlarning an'anaviy usuli – oilaviy rishtalarni o'rnatish. U Vizantiya imperatorining qiziga uylandi, o'z qizini Moskva knyazi Yuriy Danilovichga, jiyanini esa Misr sultoniga uylantirdi.O'sha paytda Oltin O'rda hududida nafaqat Mo'g'ul imperiyasi jangchilarining avlodlari, balki zabt etilgan xalqlarning vakillari – bolgarlar, polovtsiyaliklar, ruslar, shuningdek Kavkaz, yunonlar va boshqalar yashagan.¹⁸
Agar Mo'g'ullar imperiyasi va Oltin O'rda shakllanishining boshlanishi asosan agressiv yo'l bilan boshlangan bo'lsa, bu davrga kelib Ulus Jochi deyarli butunlay o'tirgan davlatga aylanib, o'z ta'sirini Evropaning katta qismiga tarqatdi. Materikning Osiyo qismlari. Tinch hunarmandchilik va san'at, savdo-sotiq, ilm-fan va ilohiyotning rivojlanishi, yaxshi ishlaydigan byurokratik apparat davlatchilikning bir tomoni edi, xonlar va ularga bo'ysungan amirlarning qo'shinlari esa boshqa muhim edi. Bundan tashqari, jangovar Chingizidlar va zodagonlar elitasi vaqti-vaqti bilan bir-biri bilan to'qnashib, ittifoq va fitna uyushtirdilar. Qolaversa, bosib olingan erlarni saqlab qolish va qo'shnilarning hurmatini saqlab qolish uchun doimiy ravishda harbiy kuch ko'rsatib turish kerak edi.

Oltin O'rda hukmron elitasi asosan mo'g'ullar va qisman qipchoqlardan iborat edi, garchi ba'zi davrlarda odamlarni Arab davlatlari va Eron. Oliy hukmdorlar – xonlarga kelsak, bu unvon egalari yoki unga da'vogarlarning deyarli hammasi ham Chingizidlar oilasiga mansub edilar (Chingizxon avlodlari), yoki nikoh orqali bu juda keng urug 'bilan bog'lanishgan. Odatlarga ko'ra, faqat Chingizxon avlodlari xon bo'lishi mumkin edi, lekin shuhratparast va qudratli amirlar va temniklar (generalga yaqin bo'lgan harbiy rahbarlar) va keyin o'z taxtiga o'tirish uchun taxtga o'tirishga intilishardi. va uning nomidan hukmronlik qiling. Biroq, 1359-yilda Batu Xonning to'g'ridan-to'g'ri avlodlaridan biri Berdibek o'ldirilgandan so'ng, olti oy davomida raqib kuchlarning bahslari va janjallaridan foydalanib, o'zini Kulpa ismli firibgar, marhum Xonning ukasi deb ko'rsatib, hokimiyatni qo'lga olishga muvaffaq bo'ldi. . U fosh qilindi (ammo, buzg'unchilar hokimiyatga ham qiziqish bildirishdi, masalan, kuyov va marhum Berdibekning birinchi maslahatchisi Temnik Mamay) va o'g'illari bilan birga o'ldirishdi-shekilli, potentsial abituriyentlarni chetlab o'tish uchun.
Janibek davrida Ulus Jochidan ajralib chiqqan Ulus Shiban (G'arbiy Qozog'iston va Sibir) Saray al-Jididda o'z mavqeini o'rnatishga harakat qildi. Oltin O'rda xonlarining sharqiy johidlari (Jochi avlodlari) orasidan uzoqroq qarindoshlari bu bilan faol shug'ullanishgan. Buning natijasi rus yilnomalarida Buyuk Zamyatney deb nomlangan tartibsizliklar davri edi.¹⁹
Xonlar va da'vogarlar bir-birining o'rnini 1380-yilgacha, Xon To'xtamish hokimiyatga kelguncha almashtirdilar. To'xtamish taxtiga o'tirishi bilan tartibsizlik to'xtadi va hokimiyat mustahkamlandi. 1382-yilda u yana Moskvaga bordi va o'lpon to'lashni davom ettirdi. Ammo, jangovar tayyorroq bo'lgan Tamerlane armiyasi bilan olib borilgan urushlar, oxir-oqibat, O'rdaning oldingi qudratiga putur etkazdi va uzoq vaqt davomida tajovuzkor yurish qilish istagini susaytirdi. Keyingi asrda Oltin O'rda asta-sekin bo'laklarga bo'lina boshladi. Shunday qilib, uning chegaralarida birin-ketin Sibir, O'zbek, Astraxan, Qrim, Qozon xonliklari va Nog'oy O'rda paydo bo'ldi. Oltin O'rdaning jazolash harakatlarini amalga oshirishga bo'lgan zaiflashuv urinishlari Ivan III tomonidan bostirildi.
Mashhur "Ugra ustida turish" (1480) keng ko'lamli jangga aylanmadi, lekin oxir-oqibat oxirgi O'rda xoni Axmatni sindirdi. O'shandan beri Oltin O'rda rasman o'z faoliyatini to'xtatdi. Go'yo buyuk xonlarning rasmiy qarorgohi Qoraqorum bilan raqobatlashayotganday, Batu Oltin O'rda yangi davlatining poytaxti Volga shahridagi Saray shahrini qurishni boshladi. Lar bor geografik tavsiflar Oltin O'rda, XIV-XV asrlardagi arab yozuvchilari tomonidan tuzilgan; XIV asrda tuzilgan Mo'g'uliston davlatlarining Xitoy xaritasi ham saqlanib qolgan, ammo baribir Oltin O'rdaning davlat chegaralari to'g'risidagi ma'lumotlar etarli emas.
XIV asrga oid mavjud materiallar asosida. Oltin O'rda hududi bu davr uchun faqat jami aniqlanishi mumkin. Kichik o'zgarishlar bilan bir xil chegaralar 13 uchun qabul qilinishi mumkin. XIV-XV asr arab geograflari djuchievlar ulusining taxminiy davlat chegarasini o'zbek tilida quyidagicha ko'rsatib bering: Uning shohligi shimoli-sharqda joylashgan va Qora dengizdan Irtishgacha uzunligi 800 Farsaxga, kengligi Derbentado Bulg'ardan 600 Farsaxgacha cho'zilgan. 1331-yildagi Xitoy xaritasiga ko'ra, o'zbek millati tarkibiga quyidagilar kiradi: hozirgi Qozog'istonning Jend, Barchakend, Sayram va Xorazm shaharlari, Volga viloyati, Bolgariya, Rossiya, Qrim-Solxat shahri, Shimoliy Kavkaz Alanlar va cherkeslar yashaydi. 1357-yili Jonibekning o‘ldirilishi bilan yana ichki ziddiyatlar yuzaga chiqadi. 1380-yilgacha yigirma besh marta xon almashadi.²⁰
XIV asrning 60-yillarida Xorazmda Oltin O‘rdaga bo‘ysunmaslik mayllari kuchayadi. Polsha va Litva Dnepr daryosi havzasini bosib oladi. Hojitarxon (Astraxan) xonligi tashkil topadi. Faqat To‘xtamish davriga (1380-1395) kelib isyonlar to‘xtaydi. 1382-yili u Moskvani egallab, unga o‘t qo‘ygan. To‘xtamish sohibqiron Amir Temurga xiyonat qilib, hukmdorning olis yurtlardaligidan foydalanib, bir necha bor Movarounnahr hududiga ham bostirib kiradi va qochib qoladi. Bunga javoban sohibqiron Amir Temur 1389, 1391, 1395-1396 yillarda.²¹
To‘xtamishga qarshi yurish qilib, Oltin O‘rdaga jiddiy zarbalar beradi. To‘xtamish vafotidan keyin Oltin O‘rdada hokimiyat amalda g‘ayratli “saroy boshqaruvchisi” Edigey qo‘liga o‘tadi. Ammo 1419-yili Edigey vafot etgach, o‘zaro taxt talashishlar tufayli bu davlat asta-sekin parchalanib ketgan. XV asrning 20-yillarida Sibir xonligi, 40-yilda No‘g‘ay O‘rda, 1438-yili Qozon xonligi tashkil topadi. 1480-yili Oltin O‘rda xoni Ahmad Rusni bo‘ysundirishga urinib, bunga erisholmaydi. 1502-yili Qrim xoni Mengli Garoy Oltin O‘rdani batamom tor-mor qiladi. Ko‘pgina tarixiy manbalarda Oltin O‘rda mo‘g‘ul davlati deyilgan.
Aslida esa bu davlat boshqaruvi va lashkarining o‘zagini qarluq, qipchoq va o‘g‘uz lahjalarida so‘zlashuvchi turkiy qabilalar tashkil etgan. Xorazmliklar saroydagi turli vazifalarda va viloyatlar boshqaruvida faol ishtirok etganlar. Bu davrda Oltin O‘rdada adabiy til turkiy tilning Chig‘atoy lahjasi edi. Rasmiy yozishmalarning katta qismi ana shu tilda uyg‘ur imlosida bitilgan. Oltin O‘rda xonlari ham asosan shu tilda so‘zlashganlar. Mashhur arab sayyohi Ibn Battuta o‘z xotiralarida O‘zbekxon (1290-1312) va Movarounnahr hukmdori Tarmashirin (1326-1334) turkiy tilda so‘zlaganlarini yozib qoldirgan. U Azaq (Azov) shahri hokimi, amir Muhammad hoji Al-Xorazmiy bilan ham uchrashgan.
Oltin O‘rda aholisining islom dinini qabul qilishida O‘rta Osiyolik tasavvuf shayxlarining roli katta bo‘lgan. Mashhur tasavvuf shayxi Zangi Ota o‘zining shogirdi Said Otani shu maqsadda Oltin O‘rdaga jo‘natgan. O‘zbekxon uning tashviqi bilan islom dinini qabul qilgan va bu din asoslarini qattiqqo‘llik bilan joriy etgan. Bu harakatga qarshilik qilgan shahzoda va beklar qatl qilingan. Mirzo Ulug‘bekning “Tarixi arba’ ulus” (“To‘rt ulus tarixi”) kitobida quyidagilarni o‘qiymiz: “Sulton Muhammad O‘zbekxon o‘zining el-ulusi bilan ilohiy saodat va fazilatga yetishgach, hazrati Sayid Otaning g‘ayb ishorati va Ollohning inoyati bilan ularning barchasini Movarounnahr diyori sari olib keldi. Hazrati Sayid Otaga (unga Ollohning rahmati va rizoligi bo‘lsin) quloq solishdan bo‘yin tovlaganlar bu saodatdan bebahra holda u yerda (Dashti Qipchoqda) qoldilar va “qalmoq” degan nomga mansub bo‘ldilarki, buning ma’nosi “qolgan” demakdir. Hazrati Sayid Ota (unga Ollohning rahmati va rizoligi bo‘lsin) hamda Sulton Muhammad O‘zbekxon bilan hamrohlikda Movarounnahrga kelgan kishilardan: “Bu kelgan kim?” deb so‘rardilar. Ularning sardori va podshohi O‘zbekxon bo‘lgani uchun ularni “o‘zbek” deb atadilar. Shu sababdan o‘sha zamondan boshlab Movarounnahrga kelgan kishilar “o‘zbek” deb atala boshlandi. Dashti Qipchoqda qolib ketgan kishilar esa “qalmoq” bo‘ldilar”. Bu davrda Markaziy Osiyoda yashagan aholi qabilalar nomi bilan ham, umuman “turk” degan nom bilan ham atalgan.
XVI asr boshlarida Shayboniyxon boshchiligidagi qavmlarning Movarounnahrga kirib kelishi bilan mahalliy aholi tarkibida “o‘zbek”larning nufuzi yanada ortgan va asta-sekin bu nom turkiy aholining umumiy nomiga aylangan. Taniqli rus olimi, turkiy xalqlar tarixi bo‘yicha yirik mutaxassis Lev Gumilyov shunday yozadi: “Oltin O‘rdada ham etnogenez jarayonlari borardi. Jo‘chi ulusining 20 ming mo‘g‘ul aholisi uch o‘rdaga yoyilib ketdi: Botuxon avlodlari tomonidan boshqarilayotgan Volga bo‘yidagi Katta yoki Oltin O‘rdaga; Botuxonning akasi O‘rda Ichenga berilgan Irtish daryosi bo‘yidagi Oq O‘rdaga; Orol dengizidan Tyumenga qadar hududda ko‘chib yurgan Shaybanxonning Ko‘k O‘rdasiga. Bunday tarqoqlikdan keyin tez orada dezintegratsiya holati ro‘y berdi.
XIV asr boshlariga kelib mo‘g‘ullar qipchoqlar bilan shu darajada aralashib ketdilarki, ulardan farqlanmay qoldilar”. Aslida bu jarayon ancha ilgari boshlangan edi. X-XII asrlarda Mo‘g‘uliston pasttekisligida yashagan aholining to‘rtdan uch qismini turkiy qabilalar tashkil etgan. Qiyot, qo‘ng‘irot, nayman, barlos, mang‘it singari urug‘lar katta nufuzga ega bo‘lgan. Qozoq olimlarining fikricha, Chingizxon ham turkiylashgan mo‘g‘ul edi. U ham, o‘g‘illari ham asosan turkiy tilda so‘zlaganlar. Chingizxonning onasi va katta xotini esa qo‘ng‘irot urug‘idan bo‘lgan. An’anaga ko‘ra, o‘g‘illarining ham katta bekalari shu urug‘dan tanlangan. Botuxon yurishidan keyin u bilan birga borgan turkiy qabilalar Dashti Qipchoqdagi yaylovlardan makon topdilar va mahalliy qipchoq qabilalari bilan qo‘shilib ketdilar. Saroydagi ish yurituvchilar, mirzalar, lashkarboshilarning asosiy qismi turkiylardan bo‘lgan. Bu esa turkiy tilni keng muomala tiliga aylantirgan. Taniqli rus tarixchisi A.P.Grigorev bu haqda shunday yozadi: “O‘sha paytda ( XIII-XIV a.) Oltin O‘rdada so‘zlashuv va yozuv tili bo‘lgan qipchoq, ya’ni turkiy tilni katolik missioner monaxlar yaxshi bilishardi... Ma’lumki, 1221-yildayoq dominikan monaxlari Dashti Qipchoqda faol ish olib borardilar, 1228-yilda esa bu yerda o‘zlarining yepiskopliklarini qurgan edilar. Mahalliy turkiy tilli aholi bilan bevosita muomala monax-missionerlardan turkiy tilni bilishni taqozo etardi.
Oltin O‘rdada katolik missioner monaxlar tomonidan mashhur “Kodeks kumanikus” - lotin-fors-qipchoq tillari lug‘ati tuzilgan edi. 1303-yilda bitilgan bu asar keyinroq Venetsiyada topildi”. Bu fikrga biroz aniqlik kiritish lozim bo‘ladi. Garchi, o‘sha paytda so‘zlashuvda qipchoq lahjasi qo‘llangan bo‘lsa-da, rasmiy yozishmalar va adabiy matnlarda Chig‘atoy lahjasi, ya’ni eski o‘zbek tili qo‘llangan. Bunga talaygina misollar bor. Oltin O‘rdada yashab, ijod etgan Qutb Xorazmiy Nizomiyning “Xusrav va Shirin” dostonini fors tilidan tarjima qilib, O‘zbekxonning o‘g‘li Tinibekka bag‘ishlaydi. Boshqa bir Xorazmiyning “Muhabbatnoma” dostoni esa Oltin O‘rda xoni Jonibekning yaqin odamlaridan Muhammad Xo‘jabekning taklifi bilan 1353-yili yozilgan.