Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ


Partiyanın  aqrar  proqramının  mü zakirəsi  onun  II  qurultayda  qalan



Yüklə 8,38 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə45/72
tarix25.12.2016
ölçüsü8,38 Mb.
#2847
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   72

Partiyanın  aqrar  proqramının  mü zakirəsi  onun  II  qurultayda  qalan 

maddələrin in bu dəyişikliklərlə birlikdə  əvvəlki kimi saxlanaraq qəbul edilməsi  ilə 

başa çatdı. 

Hesabat  məruzəsində  qurultayın   xüsusi  diqqət  yetird iyi  fəh lə  məsələsi 

haqqında qeyd edildi ki, partiya müəssisələrin milliləşdirilməsinin tərəfdarı deyil və 

partiyanın  Mərkəzi  Ko mitəsi  hökumətə  ciddi  kö mək  göstərməklə  fəhlə  məsələs i 



 

 

316 



üzrə  mü mkün  o lan  hər  şeyi  etmişdir

137


.  Bu  te zis  c iddi  mübahisələrə  səbəb  oldu. 

Çıxış  edənlər  fəhlə lərin  və  onların   ailələrinin  ağ ır  güzəranından,  evsizlik,  yaxud 

barak  şəraitində  yaşamaları  kimi  problemlərindən  bəhs  edir,  onların  həll 

edilməməsini  bu  və  ya  digər  dərəcədə  "Müsavat"  Partiyasının  fəaliyyəti  ilə 

əlaqələndirird ilər.  Məsələn,  "Müsavat"  Partiyasının  üzvü,  artıq  məşhurlaşmağa 

başlamış  gənc  Azərbaycan  dramaturqu  Cəfər  Cabbarlı  quru ltaydakı  çıxışında 

partiya  proqramında  siyasi  məsələlərlə  yanaşı,  iqtisadi  məsələ lər  də  olmasına 

baxmayaraq,  bu  sahədə  onun  heç  bir  iş  görmədiy ini  qeyd  edərək  deyird i  ki,  öz 

proqramını  həyata  keç irmək  üçün  hər  b ir  partiya   hakimiyyətə  gəlməyə  ça lışır, 

bizim  partiya  da  Azərbaycanda  hakimiyyətə  gəldikdən  sonra  öz  partiya 

məqsədlərini unutdu

138


Fəhlə  məsələsi  üzrə  mü zakirələrdə  çıxış  edən  bütün  nümayəndələr 

fəhlələrin   sosial-iqtisadi  vəziyyətini  yaxşılaşdırmaq  üçün  partiya  rəhbərliyindən 

təcili  tədbirlər  görməyi  tələb  etdilər.  Qurultayda  çıxış  edən  partiya  üzvü  Cavad 

Məlik-Yeqanov  partiyanın  fəhlə  məsələsi  ilə  bağlı  fəaliyyəti  barədə  kəskin  tənqidi 

fikirlər  söyləyərək,  müstəqil  Azərbaycan  dövlətinin  yaradılmasında  və  onun  ərazi 

bütövlüyünün  qorunmasında  fəhlələrin  rolunu  xatırladaraq  b ild ird i  ki,  bunun 

müqabilində onlara "heç də yaxşı şərait yarad ılmayıb. Buna baxmay araq,  fəhlələr 

"Müsavat"ın  arxasınca  gedir  və  inanırdılar  ki,  bu  partiya  onların  iqtisadi 

vəziyyətini yaxşılaşdıracaq"

139



Qurultayın  işlədiyi  vaxt  davam  etməkdə  o lan  höku mət  böhranı  da 



qurultay  iştirakç ılarının  d iqqətindən  yayınmadı  və  onla rın   mü zakirə   obyektinə 

çevrild i.  Məsələ  ilə  əlaqədar  baş  nazir  N.Yusifbəylin in  məlu matın ı  dinləyərək, 

ölkənin   idarə  edilməsi  sahəsində  onun  apardığı  xətti  bəyəndiyini  və  ona  etimad 

göstərdiyini  bəyan  etdi.  Mövcud  hökumət  böhranı  ilə  əlaqəd ar  narahatlığ ını 

bildirən  müsavatçılar  partiyanın  parlament  fraksiyasına  digər  parlament 

fraksiyalarının köməyinə arxalanaraq tezliklə yeni hökumət kabineti təşkil  etmə k üçün 

səylərini artırmağı tövsiyə etdi

140


II qurultay həmçinin Denikin hücumunun təhlükəsi barəsində qətnamə qəbul etdi 

və bu təhlükəni dəf etmək  üçün Azərbaycan  xalqını ö z hökuməti ətrafında birləşməyə 

çağırdı. 

Respublikanın daxili siyasi həyatına aid olan sosial-iqtisadi və siyasi məsələlərlə 

yanaşı,  Qafqaz  xalqları  konfederasiyasının  yaradılması  məsələsinə  xüsusi  diqqət  yetirən 

qurultay konfederasiya ittifaqında birləşmək prinsipini məqsədəuyğun hesab etdiyini bildirərək, 

bütün  Qafqaz  demokratiyasını,  həmçinin  qonşu  respublikaların  hökumətlərini  bu  amalı 

həyata keçirməyə çağırdı

141


1919-cu  il  dekabrın  11-də  "Müsavat"  Partiyasının  II  qurultayı  MK  sədri 

M.Ə.Rəsulzadə,  MK  üzvləri  H.Ağayev,  M.H.Hacınski,  Ş.Rüstəmbəyov  və  M.Hacınski 

olmaqla partiyanın Mərkəzi Komitəsini seçdikdən sonra öz işini başa çatdırdı

142



Hakimiyyət  böhranının  davam  etməsinə  baxmayaraq,  Azərbaycan  Xalq 



Cümhuriyyətinin  hökumət  və  parlamenti  öz  fəaliyyətlərini  davam  etdirir,  vətəndaşların 


 

 

317 



hüquq və azadlıqlarının real müdafiəsi istiqamətində mühüm əhəmiyyətli addımlar atırdı. 

1919-cu  il  oktyabrın  30-da  parlament  tərəfindən  qəbul  edilmiş  "Mətbuat  haqqında 

Nizamnamə"  məhz  bu  məqsədə  xidmət  edirdi.  Oktyabrın  23-də  parlamentin  iclasında 

müzakirəyə  çıxarılan  Nizamnamə  layihəsi  sosialistlərin  simasında  dərhal  müxalifətin 

tənqid hədəfinə çevrildi. Sosialistlərin etirazına səbəb olan əsas məsələ layihənin mətbuat 

orqanlarının  açılması  şərtləri  haqqında  maddəsində  yerli  hakimiyyət  tərəfindən  naşirin 

səlahiyyətlərinin  yoxlanmasının  nəzərdə  tutulması  idi.  Layihəni  "boyunduruq"  adlandıran 

sosialist fraksiyası ümumiyyətlə mətbuat haqqında hər hansı qanun qəbul edilməsinə qarşı 

çıxdı

143


.  Layihənin  birinci  oxunuşunda  digər  fraksiyalar  "Əhrar

  və  "İttihad",  həmçinin 



bitərəflərin bir hissəsi sosialistləri dəstəklədilər. Yad dövlətin təbəələrinə mətbu orqanları 

buraxmağı  qadağan  edən  maddə  daha  kəskin  mübahisələrə  səbəb  oldu.  Nizamnamə 

layihəsinin  bu  maddəsinə  qarşı  xüsusi  fəallıq  göstərən  sosialistlər  sırf  partiya 

mənafey indən çıxış edird ilər. 

Əslində  Azərbaycan  hökumətinə,  hakim  dairələrinə  düşmən  mövqedə  duranlar 

senzuranın, demək olar  ki, yoxluğundan  istifadə  edərək,  özlərinin "İskra", "Znamya  truda", 

"Trudovoe  Znamya",  "Vpered",  ―Molot",  "Nabat"  və  s.  kimi  mətbuat  orqanları 

vasitəsilə bolşeviklərin və b. siyasi qüvvələrin  müstəqil  milli dövlət quruculuğuna 

qarşı yönələn və onun dayaqlarını sarsıdan ideyalarını açıq şəkildə təbliğ  edirdilər. 

Qanun  layihəsini  baş  nazirin  özü,  "Müsavat"  fraksiyasının  üzvləri 

M.Rüstəmbəyov, M.Ə.Rəsulzadə, K.Kazımzadə, Y.Əh mədov müdafiə etdilər.  

Opponentlərin  ümu mi  fikrin i  ifadə  edən  Ə.Pepinov,  S.Ağamalıoğlundan 

sonra çıxış edərək,  məhdudlaşdırıcı tədbirlər haqqında  maddələri çıxarıb  layihədə 

dəyişiklik etmək üçün onu ko missiyaya qaytarmağı təklif etdi

144

. Səsvermə zamanı 



27 səsə qarşı 39 səslə sosialistlərin  qətnaməsi keçsə də, qanun layihəsinə dəyişiklik 

edilməsin i  istəməyənlər  əlavə  səsvermə  keçirilməsinə  və  onun  ilkin   variantda 

qəbul edilməsinə nail o ldular. 

Ciddi mü zakirələrdən sonra qəbul edilən "Mətbuat haqqında qanunnamə", 

bir sıra nöqsanlarına baxmayaraq, demokratik və azad mətbutatın inkişafı üçün real 

imkanlar  açırd ı.  Nizamnaməyə  görə,  məttbu  orqanların  açılması  üçün  hökumətin 

razılığı  tələb  olunmurdu.  Həddi-büluğa  çatmış  və  məhku m  olun mamış  hər  bir 

savadlı  A zərbaycan  vətəndaşı  mətbu  orqan  aça  b ilərdi.  Bu   orqan  yalnız 

məh kəmənin   qərarı  əsasında  və  cinayət  törətdiyi  halda  məsuliyyətə  cəlb  oluna 

bilərdi


145

. Axırıncı  müddəa əslində mətbuat üzərində senzuranın ləğv edilməsi demək 

idi.  Bu  qanunun qəbul  edilməsi söz  azadlığı  sahəsində  Azərbaycanı  qabaqcıl  dünya 

ölkələrilə  bir  sıraya  qoyurdu.  Nizamnamənin  ü mu mi  ruhu  kütləvi  informasiya 

vasitələri haqqında mütərəqqi təsəvvürlərə və normalara tamamilə uyğundur. 

Bununla  bərabər,  yeni  höku mət  kabinetin in  formalaşdırılması  prosesi  də 

davam  etdirilirdi.  Bu  işə  məsul  olan  N.Yusifbəyli  partiyaların  nü mayəndələri  ilə 

danışıqlar  aparırdı.  Yaran mış  vəziyyət  koalisiyanın  indi  başqa  qüvvələrdən  ibarət 

olacağını göstərirdi. N.Yusifbəyli tərəfindən təqdim edilən namizəd lər siyahısından 

görünürdü ki, o, "Müsavat"dan sonra ən böyük parlament  fraksiyasına malik olan 




 

 

318 



"İttihad"  partiyasının  nümayəndələrini  höku mətə  cəlb  etmək  istəyir.  İttihadçıların 

hökumətə  cəlb  edilməsi  təsadüfi  xarakter  daşımırdı.  Nazirlər  kabinetində 

əksəriyyət təşkil edən "Müsavat" Partiyası üzvləri  indiyə qədər onlara  mü xalifətdə 

olan digər siyasi qüvvədən əməkdaşlıq vasitəsilə istifadə et məyə çalışırdı.  

"İttihad"  yeni  hökumət in  "Müsavat"  və  "İttihad"  fraksiyaları,  həmçinin 

bitərəflər bloku əsasında fonnalaşdırılmasını təklif edirdi

146



Lakin  "Müsavat"  iri  burjuaziyanın  nümayəndələri  olan  bitərəflərlə  ü mu mi  d il 



tapa  bildi  və  1919-cu  il  oktyabrın  23-də  onlar  "Müsavat və bitərəflər" adı  altında bir 

fraksiyada birləşdilər

147

.  Bu birləşmə  müsavatçıların  mövqeyini  gücləndirdi.  Kabinetin 



tərkibi məsələsi təkrar müzakirə edildikdən sonra "İttihad" "Müsavat‖ın daxili və xarici 

siyasət taktikası  ilə prinsipial  ixtilafda olduğuna görə  yeni hökumətin tərkibində  iştirakdan 

imtina etməyi qərara aldı. Eyni zamanda N. Yusifbəylini bitərəf hökumət yaratmağa qadir 

olmayan məhdud partiya lideri hesab etdiyini bildirən "İttihad" onun təşkil etdiyi hər cür 

hökumətə etimadsızlıq göstərilməsi haqqında qərar qəbul etdi. 

Sosialistlər  də  hökumətə  daxil  olmaq  təklifini  rədd  etdilər,  lakın  bu  qərar  qəti 

deyildi və onlar hökumətə daxil olmaq imkanını irəli sürdükləri tələblər yerinə yetiriləcəyi 

halda istisna etmirdilər. 

Həmin tələblər aşağıdakılar idi: 

1.

 



Denikinə qarşı mübarizə aparan dağlı xalqlarına fəal kömək göstərmək;  

2.

 



Qonşu respublikalar arasında bütün mübahisəli məsələləri həll etmək;  

3.

 



Fəhlə təşkilatlarının təqib edilməsini dayandırmaq  və siyasi  motiv lərə  görə 

həbs olunanları azad etmək; 

4.

 

Ölkədə  mövcud  olan  qanunsuzluqların,  özbaşınalıqların  və  siyasi  hüquqların 



məhdudlaşdırılmasının qarşısını almaq; 

5.

 



Torpağın  dərhal  kəndlilərə  verilməsini  dekretləşdirmək,  məsələ  tam  həll  edilənə 

qədər bütün torpaq icarəsi müqavilələrini ləğv etmək və torpaqları kəndlilərdə saxlamaq; 

6.Ərzaq məsələsini nizama salmaq üçün qəti tədbirlər görmək

l48


.  

Millətlərarası  razılıq  əldə  etməyə  çalışan  N.Yusifbəyli  erməni  fraksiyasının 

nümayəndələrini də hökumətə cəlb etməyə razı idi,  Vəzifələrin əhalinin milli tərkibinə 

uyğun  bölüşdürülməsini  və  erməni  millətindən  olan  vətəndaşlar  üçün  xüsusi  şərait 

yaradılmasını təklif  edən  və  hökuməti  erməniləri  sıxışdırmaqda  günahlandıran  erməni 

fraksiyası  əslində  yerinə  yetirilməsi  mümkün  olmayan  şərtlər  irəli  sürürdü

149

.  Erməni 



deputatlarına  müraciəti bir sıra  fraksiyalar  tərəfindən  etirazla qarşılanan  N.Yusifbəyli bu 

addımı ilə ermənilərin ittihamlarının əsassızlığını sübut etməyə çalışırdı. 

Dekabrın  əvvəllərində  N.Yusifbəylinin  fraksiyalarla  danışıqları  gedişində  yeni 

koalisiya  haqqında  prinsipial  razılıq  əldə  edildi.  Nazir  vəzifələrinin  bölüşdürülməsi  həll 

olunmamış  qalırdı.  Ən  çox  mübahisəyə  səbəb  olan  daxili  işlər  naziri  vəzifəsi  idi. 

"Müsavat" və sosialistlər bu  vəzifəni  özlərində saxlamağa, "İttihad"  isə bitərəf  adama 

verməyə çalışırdı. Bütün fraksiyaların bu vəzifəyə yiyələnmək cəhdləri bu güc nazirliyinin 

dövlət idarəçilik sistemində  xüsusi vəziyyəti ilə, yəni həm polis orqanlarının, həm inzibati 

orqanların, həm də gömrük və vergi strukturlarının ona tabe olması ilə bağlı idi. Son nəticədə 



 

 

319 



bütün fraksiyalar M.H.Hacınskinin namizədliyi ilə razılaşdılar. 

Beləliklə,  növbəti  kabineti  formalaşdırmaq  məsələsi  ətrafında  fraksiyaların 

mübahisələri  1919-cu  il  dekabrın  ortalarına  qədər  davam  etdi  və  nəhayət,  yeni  hökumət 

üzvlərinin siyahısı parlamentə təqdim edildi. 

1919-cu il dekabrın 22-də parlament hökumətin aşağıdakı tərkibini təsdiq etdi: 

Nəsib bəy Yusifbəyli - Nazirlər Şurasının sədri  "Müsavat"), Məmmədhəsən Hacınski 

-  daxili  işlər  naziri  ("Müsavat"),  Xəlil  bəy  Xasməmmədov  -  ədliyyə  naziri  ("Müsavat"), 

Həmid Şahtaxtinski - xalq təhsili naziri ("İttihad"), Rəşid Kaplanov – ticarət - sənaye və 

ərzaq naziri ("Əhrar"), Əhməd bəy Pepinov - əmək və əkinçilik naziri (sosialist), Camo 

Hacınski  - poçt  və  teleqraf  naziri  (sosialist),  Sultan  Məcid  Qənizadə  - dövlət nəzarətçisi 

"İttihad"),  Səməd  bəy  Mehmandarov  -  hərbi  nazir  (bitərəf),  Xudadat  bəy  Məlikaslanov  - 

yollar naziri (bitərəf)

150



Yeni  hökumət  kabinetinə,  demək  olar  ki,  bütün  fraksiyaların nümayəndələri 



daxil idi və onlardan heç biri çoxluq təşkil etmirdi. 

Beləliklə, uzun sürən hökumət böhranından və qızğın parlament müharizəsindən 

sonra yeni koalisyon hökumət təşkil olundu. 

Hökumətin  yeni  tərkibi  təsdiq  edildikdən  sonra  baş  nazir  parlament  üzvləri 

qarşısında yeni kabinetin perspektiv vəzifələri haqqında geniş məruzə ilə çıxış etdi. Azərbaycan 

Xalq  Cümhuriyyətinin  qarşısında  duran  ən  ümdə  problemlər  -  sosial-iqtisadi  və  maliyyə 

məsələlərınin  həlli,  ölkənin  ərazi  bütövlüyünün  təmin  edilməsi,  vətəndaş  hüquqlarının 

qorunması, dövlətin demokratik və hüquqi əsaslarının möhkəmləndirilməsi, xarici ölkələrlə 

həm  siyasi,  həm  də  iqtisadi  əməkdaşlığın  qurulması  və  onların  genişləndirilməsi  kimi 

problem məsələ lər məru zədə öz əksini tapmışdı.  

Hökumətin  fəaliyyət  proqramında  nəzərdə  tutulmuş  əsas  istiqamətlərdən  biri 

dövlətin  ərazi  bütövlüyünün  müdafiəsi  və  möhkəmləndirilməsi  məsələsi  çoxdan  idi  ki, 

diqqət mərkəzində dururdu. Artıq yeni kabinet təşkil olunanda Lənkəran qəzası və vaxtilə 

qiyamçı  qüvvələrin  əlinə  keçmiş  Zəngəzur qəzasının  yarısı  da  daxil  olmaqla  Qarabağın 

əksər hissəsi azad edilmiş, Şərur-Naxçıvan  məsələsi  faktik olaraq Azərbaycanın  xeyrinə həll 

edilmişdi

151

. Bu mürəkkəb məsələlər, məruzədə qeyd edildiyi kimi, daha çox dinc vasitə-



lərlə,  milli  azlıqların,  xüsusən  Qarabağ  ermənilərinin  hüquqları  nəzərə  alınmaqla  yoluna 

qoyulmuşdu.  Qarabağın  erməni  əhalisi  yerli  özünüidarə  məsələlərinin,  birinci  növbədə 

maarif məsələlərinin həllinə cəlb edilmişdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti milli azlıqların 

hüquqlarının  qorunması  məsələsində  Cənubi  Qafqaz  respublikaları  içərisində  qabaqcıl 

mövqe tutaraq çox iş görmüşdü. 

Hökumət bəyannaməsində də Azərbaycanın qonşu ölkələrlə münasibətlərdə sülh 

prinsiplərinə sadiq qalacağı bir daha vurğulanırdı.  Bu  zaman  Gürcüstan hökuməti  ilə hərbi 

müdafiə  paktı  imzalanmışdı, yeni hökumətin  yaradılması dövründə  isə Azərbaycan  Xalq 

Cümhuriyyəti  ilə  Ermənistan  Respublikası arasındakı  qarşılıqlı  münasibətlərdə  mövcud 

olan bir sıra  mübahisəli  məsələlərin,  o  cümlədən sərhəd  məsələlərinin  müzakirəsi üçün 

Bakıda  Azərbaycan-Ermənistan  konfransı  keçirildi.  Baş  nazir  N.  Yusifbəylinin  fikrincə, 

"bütün  bunlar  gələcəkdə  Cənubi  Qafqaz  respublikaları  arasında  daha  sıx  əlaqələr 




 

 

320 



yaradılmasına  və  bu  əlaqələrin  ya  ittifaq,  ya  da  konfederasiya  şəklində  birliyə  gətirib 

çıxaracağına"

152

 ümid verirdi, 



Xarici  əlaqələrin  inkişafını  diqqət  mərkəzinə  çəkən  baş  nazir  öz  məruzəsində 

həmçinin  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  qonşu  Türkiyə  və  İran  dövlətləri  ilə 

qarşılıqlı  əlaqələrinə  də  toxunaraq,  hər  iki  ölkə  ilə  siyasi  və  iqtisadi  münasibətlərin 

möhkəm  təməl  üzərində  qurulmaqda  olduğunu  qeyd  etdi.  Hökumət  artıq  İranda 

nümayəndəliyin  açılması  haqqında  qərar  qəbul  etmişdi.  Ancaq  yeni  hökumət  bununla 

kifayətlənməyərək, Avropa ölkələri ilə də əlaqələrin genişləndirilməsini və bu istiqamətdə 

ilk addım  kimi böyük dövlətlərin paytaxtlarında diplomatik  missiyalar, yaxud nümayən-

dəliklər açmağ ı nəzərdə tuturdu. 

Azərbaycanın  beynəlxalq  münasibətlərində  Rusiyaya  xüsusi  əhəmiyyət  verən 

N.Yusifbəyli hələ birinci kabinetini formalaşdırarkən onunla sıx əlaqələr qurulması kursunu 

elan  etmişdi.  Rusiyanın  Azərbaycan  nefti  üçün  əsas  bazar  olduğunu  qiymətləndirən 

hökumət  buna  görə,  birinci  növbədə  onunla  diplomatik  münasibətlər  qurulmasının 

vacibliyini dərk edirdi. Lakin hadisələrin sonrakı inkişafı Azərbaycan-Rusiya münasibətlərində 

yeni təzadlar və problemlər yaratdı. 

Hərrbi quruculuq sahəsində əhəmiyyətli uğurların olduğunu qeyd  edən baş nazir 

hərbi islahatların həyata keçirilməsi üçün ciddi səylər göstərəcəyini b ild ird i. 

Hökumətin  fəaliyyət proqramında  nəzərdə  tutulmuş  məsələlərin həlli, ölkənin 

müdafiə  qabiliyyətinin  möhkəmləndirilməsi  və  ən    nəhayət,  güclü,  demokratik  dövlət 

yaradılması üçün dövlətin  iqtisadi platformasının  mühüm tərkib hissəsi olan yeni  maliyyə 

sisteminin formalaşdırılması qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdən idi. 

Baş  nazir  bəyannaməsində  iqtisadi  məsələlərə  xüsusi  yer  ayıraraq,  ölkənin 

maliyyə vəziyyətinin əsaslandırılmış tənqidi təhlilini verdi. Mövcud vəziyyəti yaxşılaşdırmaq 

üçün  bəyannamədə  bir  sıra  məsələlərin  həlli,  o  cümlədən  vergi  sisteminin  dəyişdirilməsi, 

əmtəə dövriyyəsinin artırılması, milli valyutanın möhkəmləndirilməsi nəzərdə tutulurdu. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətindən qarşısına qoyduğu vəzifələri həll 

etmək  üçün  birinci  növbədə  milli  kadr  hazırlığı  tələb  olunurdu.  Respublikanın 

mövcudluğunun ikinci ilində artıq milli təhsil sisteminin yaradılmasına başlanılmış, bütün 

ibtidai  məktəbdə təlimin  ana  dilində aparılması,  dövlət  dilinin  icbari  fənn  kimi  tədrisi 

həyata  keçirilmiş,  Bakı  Dövlət  Universiteti  təsis  edilmişdi.  Milli  kadrların  hazırlanması 

ölkənin öz daxilində görülən işlərlə məhdudlaşdırılmamış, parlament azərbaycanlı tələbələrin 

xarici ölkələrin qabaqcıl ali məktəblərində təhsil almağa göndərilməsi haqqında müvafiq 

qərar vermişdi. 

Dörd  ay  davam  etmiş  hökumət  böhranı  sosial  həyat  şəraitinin  daha  da 

pisləşməsinə səbəb oldu. Dövlətin sosial siyasətinin mühüm tərkib hissəsi olan səhiyyə 

sistemində yaranmış ağır vəziyyət bunu aydın göstərirdi. Respublika ərazisində malyariya, 

traxoma  və  diger  tropik  xəstəliklər  yayılmaqda  idi.  Həkim  və  digər  səhiyyə  kadrları, 

dərman lar  çatışmırd ı,  əhali  arasında,  xüsusən  kənddə  savadsızlığın  yüksək 

səviyyəsi elementar sanitargigiyena tədbirlərin in uğurla həyata keçirilməsinə əngəl 

törədirdi. 



 

 

321 



Xalq  səhiyyəsi  sahəsində  yaranmış  ağır  vəziyyəti  yüngülləşdirmək  üçün 

hökumətin  başçısı  bir  sıra  tədbirlərin  həyata  keçirilməsinı  bataqlıq  və  göllərin 

qurudulmasını,  içməli  suyun  keyfiyyətinin   yaxşılaşdırılması  üçün  müəyyən  işlər 

görülməsini, tibbi kadrlar hazırlanmasını, onların sayca artırılmasını zəruri hesab etdi. 

Lakin  bütün  bu  işlərin  yerinə  yetirilməsi  üçün  tələb  olunan  kü lli  miqdarda  mal 

vəsaitini  isə  tapmaq  çox  çətin  idi.  İrəvan  quberniyasında  ermənilərin  genosidinə 

məruz  qaldığı  üçün  öz  tarixi  vətənlərindən  Azərbaycana  pənah  gətirmiş,  sayı  150 

mindən  çox  qaçqın  türk-müsəlman  əhalinin  olması  vəziyyəti  daha  da 

mürəkkəbləşdirird i. 

Təbii  ki,  yaln ız  dövlətin  gücü  ilə  bu  çətin  vəziyyətdən  çıxmaq  mü mkün 

deyildi,  buna  görə  də  baş  nazir  ö z  bəyannaməsind ə  yerli  təşkilatları  qaçqınların 

həyat şəraitini yüngülləşdirmək üçün səylərini artırmağa çağırd ı. 

Sosial  islahatların  həyata  keçirilməsi  -  əməyin  təşkili  və  mühafizəsi 

sahəsində qanunların qəbul edilməsini, vergilərin varlı təbəqələrindən tutulmasını, 

dövlət  aparatı  işçilərinin  aldığ ı  maaşların  artırılmasını,  zəruri  tələbat  malları 

qiymət lərinin aşağı salın masın ı nəzərdə tuturdu. 

Respublika əhalisinin əksər hissəsini təşkil edən kəndlilərin həyat  şəraitinin 

yaxşılaşdırılması  torpaq  məsələsinin   həllindən  bilavasitə  asılı  id i.  A mma 

hökumətin   o  vaxtadək  bu  sahədə  atdığı  addımlar  uğursuzluqla  nəticələnirdi. 

Bununla  əlaqədar  olaraq,  baş  nazir  parla ment  qarşısın da  aqrar  qanununun  təcili 

mü zakirəyə çıxarılıb qəbul ed ilməsi məsələsini qaldırdı. 

Baş  nazir  hökumətin  fəaliyyəti  barədə  çıxışının  sonunda  hökumətin  əsas 

vəzifəsinin  Azərbaycanın  müstəqilliyini  qoruyub  saxla maq  olduğunu  xüsusi  qeyd 

etdi və həm parla menti, hə m höku mət ü zvlə rin i siyasi qarşıdurmaya son qoymağa 

və yeni hökumətin ətrafında birləşməyə çağırdı

153


"İttihad" fraksiyasının lideri doktor Q.Qarabəyov, partiyası üçün hökumətdə 

iki na zir vəzifəsi a lsa da, öz ənənəsinə s adiq qalaraq hökumət in proqramını  kəskin 

tənqid etdi. O, dövlət  mə murlarını  rüşvətxorluqda, vəzifədən sui-istifadədə ittiha m 

edib,  "Respublika   qəza larını  tamamilə  yaddan  çıxarmış"  Maarif  Nazirliyini  isə  kəskin 

tənqid atəşinə tutdu. 

Sonuncu hökumət kabinetinin tərkibinə də, özündən əvvəlki iki kabinetdə olduğu 

kimi, sosialist  fraksiyasının nümayəndələri daxil  edilmişdi və bu onların özlərini hökumət 

partiyalarından biri kimi qəbul etmələrinə əsas verirdi. Lakin bu fraksiyanın nümayəndələri də 

hökümətə qarşı ittihadçılar kimi tənqidi mövqedə dayanmışdılar. Belə ki, öz fraksiyası 

adından çıxış  edən  A.Səfikürdski  (əvvəlki  hökumətdə o, əmək və  ədliyyə nazirliklərinə 

başçılıq  etmişdi, yeni  hökumətə  isə daxil  edilməmişdi)  keçmiş  hökuməti ölkədəki  iqtisadi 

böhran dövründə  fəhlələrin  ağır vəziyyətini yaxşılaşdırmamaqda  günahlandıraraq,  onlara 

hökumətin  müdaxiləsi olmadan həmkarlar ittifaqları yaratmaq da daxil olmaqla geniş siyasi 

hüquqlar  verilməsini  təkid  etdi.  Bundan sonra o, hökumətin digər  bir  zəif  yeri olan aqrar 

məsələyə  toxunaraq  onun  tez  bir  zamanda  kəndlilərin  xeyrinə  həll  o lunacağına  ümid 

etdiyini bild irdi

154





 

 

322 



Hökumətin  fəaliyyətini  tarixi  şəraitin  reallıqlarını  nəzərə  almadan  tənqidi 

qiymətləndirmək, ona  kölgə salmaq birmənalı qarşılana bilməzdi. Məhz buna görə əhrarçı 

M.Ə.Əfəndizadə və "Müsavat‖ın lideri  M.Ə.Rəsulzadə sonra  çıxış edib həmin natiqlərin 

mövqelərinə  mənfi  münasibətlərini  açıqladılar.  M.Ə.Rəsulzadə  partiyası  yeni  hökumətin 

tərkibinə öz nümayəndələrini keçirə bilən "İttihad"ın liderinə məsuliyyət hissindən azad bir 

insanın psixologiyasından əl çəkməyi məsləhət gördü. O, Q.Qarabəyovun nitqində Maarif 

Nazirliy in in  fəaliyyətinə qarşı səslənmiş  iradlarla əlaqədar  xatırlatdı  ki,  yeni hökumətdə 

Maarif  Nazirliyi  məhz  "İttihad"ın  nümayəndəsi  H.Şahtaxtinskiyə  həvalə  edilmişdir  və 

parlament üzvləri yeni təyin edilmiş nazirin bu  işi yeni  tələblər səviyyəsində  quracağına 

ümid  edirdilər.  Səfikürdskinin  mövqeyinə  münasibətini  bildirən  Rəsulzadə  sosialist 

fraksiyasının deputat rolunda özünü çox sərbəst hiss   edən "sorğu vermək, sual etmək" 

bacarığına  malik  olan başçısına  onun keçmiş nazir  kimi  hökumətin fəaliyyəti  ilə  birbaşa 

bağlı olduğunu yadına saldı

155


Hökumət  proqramının  təqdim  olunmasından  sonra  parlamentdəki  fraksiyalar 

arasında  başlanan  müzakirələrin  gedişi  bir  daha  göstərdi  ki,  yenicə  formalaşdırılmış 

koalisyon hökumətdə başlıca məsələlərə dair konsensusa nail olmaq çətin olacaq. Çünki yeni 

hökumətdə  koalisiyaya girən partiyalar  arasında  mövcud siyasi  ixtilafları törədən  ziddiyyətli 

səbəblər  qalmaqda  idi.  Bu  isə  hökumətin  gələcək  fəaliyyətinə  öz  mənfi  təsirini 

göstərməkdə id i. 

Öz  fəaliyyətinin  ilk  günlərindən yeni hökumət  kommunistlərin güclənməsi  kimi 

yeni siyasi amili ciddi şəkildə nəzərə almalı oldu. Kommunistlərin 1918-ci ilin yayından aşağı 

səviyyəyə enmiş nüfuzıı 1919-cu ilin sonlarında bir qədər artdı. Hələ 1918-ci ilin noyabrında 

Rusiya  Kommunist  (bolşeviklər)  Partiyası  adlanmış   partiyanın  sağ  qalan  yerli  üzvlərin 

sonralar Bakı Komitəsinə çevrilmiş Müvəqqəti Büro yaratdılar. 

Bolşeviklər ilk növbədə mədən-zavod komitələri nümayəndələrindən ibarət olan, 

daimi fəaliyyət gostərən orqanı - Bakı Fəhlə Konfransını ələ aldılar. Bakı Fəhlə Konfransı 

(BFK)  adlanan təşkilat  ilk dəfə  1918-ci  il dekabrın  15-də toplandı.  Bu seçkili təşkilatda səs-

vermə  hüququndan  yalnız  Bakı  şəhərinin  fəhlə  və qulluqçuları  istifadə edirdilər.  Bundan 

əlavə,  BFK-ya gəmi və  idarə  komitələrindən, həmkarlar  ittifaqlarından da  nümayəndələr 

göndərilirdi

156



BFK  öz  fəaliyyətinə  iqtisadi  məsələlərlə  bağlı  işlərdən  başladı,  sonra  isə 



kommunistlərin təsiri altında siyasi mübarizə yoluna keçdi, BFK-da liderlik uğrunda eserlər, 

menşeviklər  və  kommunistlər  arasında  gərgin  mübarizə  gedirdi.  Son  nəticədə  BFK-da 

rəhbərlik kommunistlərin əlinə keçdi, bu da BFK-nın çıxardığı qərarların xarakterin i dərhal 

müəyyənləşdirdi. 

Parlamentarizm  bərqərarlaşdıqca  ölkədə  Azərbaycan  sosialist  hərəkatı  və  başqa 

siyasi cərəyanlar  fəallaşırdı.  Bu dövrdə Azərbaycan  kommunistləri Azərbaycan sol eserlərilə 

ittifaqda  idi.  Onlar sosializm  uğrunda  inqilabi  mübarizə və  Sovet hakimiyyəti  mövqeyində 

durur və milli məsələdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyinin tanınması və onun 

müstəqil  sovet  respublikasına  çevrilməsi  tələblərini  irəli  sürürdülər.  Ruhulla  Axundov, 

Əhməd  Əhmədov,  Rəhim  Hüseynov,  Həbib  Cəbiyev,  Əli  Bayramov  və  başqaları  sol 




 

 

323 



eserlərin fəal nümayəndələri idilər

157


Azərbaycan sol eserlər partiyasının yaranması  1918-ci  ilin noyabrından başlanır

158



Bu partiya  əsasən  Bakı  fəhlələri  içərisində  fəaliyyət göstərirdi.  Doğrudur, Azərbaycan sol 



eserlər partiyası və digər müsəlman sosialist partiyaları geniş müsəlman zəhmətkeş kütlələri 

içərisində  böyük  nüfuza  malik  deyildilər,  çünki  Fevral  inqilabının   başlanmasından 

1919-cu  ilə  qədər  o lan  dövrdə  azərbaycanlı  əhali  içərisində  dərin  siyasi  ayrılıq 

nəzərə çarp mırdı. 

1919-cu  ilin  noyabrında  Bakıda  "Xalqçı"  müsəlman  eserlər  partiyasının 

Mərkəzi  Ko mitəsi  tam  formalaşana  qədər  bu  partiya  qrupunun  nümayəndələri  

müsəlman    eser  təşkilatına  daxil    idilər

159


.  ―Xalqç ı"  Partiyası  əsasən  ziyalılardan 

ibarət id i.  Onun, demək o lar  ki, bütün nümayəndələri ali və ya orta təhsil almışdı, 

sədri isə A. Səfikürdski idi. 

1919-cu  ilin  sonu  -  1920-c i  ilin  əvvəllərində  "Xalqç ı"  artıq  müstəqil 

partiya kimi  fəaliyyət göstərirdi və Müsəlman Sosialist Blo kunun üzvü hüququnda 

parlamentə  daxil  id i.  Partiya,  demək  olar  ki,  bütün  məsələlərdə  "Müsavat"a  qarşı 

tənqidlə  çıxış  edirdi.  Buna  görə  də  bütövlükdə  Müsəlman  Sosialistlər  Blo ku 

hökumətin  tərrkib ində  qaldığı  halda,  "Xalqçı"  partiyasının  üzvləri  N.Yusifbəylin in 

başçılıq  etdiyi  kabinetə  daxil  olmadı.  "Xalqçı"  ko mmunistlərlə  heç  bir  əlaqə 

saxlamırdı

160



Ko mmunistlərlə  əlaqədə  hərəkət  edən  digər  müsəlman  sosial-demokrat 



Yüklə 8,38 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   72




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin