Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

partiyası "Hümmət" idi. 

Hakimiyyətə  can  atan  kommunistlər  müsəlman  sosialist  hərəkatı  amilini 

nəzərə almaya b ilməzdilər. Bu hərəkatın yerli əhali ilə möhkəm əlaqədə olmadığ ını 

nəzərə  alan  ko mmunistlər  müsəlman  sosialistlərinin  işini  bu  istiqamətə 

yönəltməyə, eyni  zamanda bu işə rəhbərliyi qeyri-rəsmi olaraq öz əllərinə keçirməyə 

çalışırdılar.  Bundan  Hümmət",  "Əkinçi",  "Ədalət"  partiyaları  daxil  o lmaq la,  bütün 

ifrat  sol  müsəlman  təşkilat larının  fəaliyyətini  sə mərə li  şəkildə  idarə   et mək  la zım 

idi.  " Hü mmət‖ə  münasibətdə  bu  partiyanın  ənənələrini,  rəhbərliyində 

menşeviklərin üstünlüyünü və onun sadə üzvlərinin  Rusiya ilə bağlı olan hər şeyə 

etibar etmədiyin i nəzərə alsaq, bu çox da sadə məsələ deyildi. 

1919-cu  ilin  may ında  rus  bolşeviklərinin   azə rbaycanlılara   təsirin in  

məhdudluğu barədə A.Mikoyan Moskvaya yazırdı: "Bizim  partiyamızda ağıllı,  işə 

sədaqətli  və  fəal  müsəlman   nümayəndələrinin   kəskin  çatış mazlığ ı  müsəlman 

sosialistlərinin  millətçi  ruhlu  sağ  qanadına  müsəlman  fəhlə lərin in  bir  hissəsini  öz 

təsiri  altında  saxlamağa  imkan  verir.  Sovet  tipli  höku məti  qəbul  edənlər  qorxurlar 

ki.  bu,  əcnəbi  rus  hökuməti  o lacaq  və  onların  özləri  hakimiyyətə  gələ 

bilməyəcəklər"

161

. 

"Hümmət"i  özlərinə  tamamilə  tabe  edənə  qədər  bolşevik  liderləri  "hümmət" 

rəhbərliyinin  radikal  və  mülayim  əhval-ruhiyyəli  qanadları  arasında  daxili  ziddiyyətləri 

qızışdırmaq yolu  ilə  partiyanı yenə və bu dəfə qəti, parçalanmaya gətirib çıxartdılar.  Bu 

hadisə iyulun sonlarında baş verdi. Partiyanın əvvəllər Tiflis mərkəzi ilə bağlı olan üzvləri 

---

 

 

324 

öz təşkilatının köhnə adını (Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyası "Hümmət") saxlamaqla özlərini 

sağ təşkilat kimi qələmə verirdilər. Onlar parlament sisteminin tərəfdarları kimi qalırdılar. 1919-

cu ilin dekabrında onların liderlərindən biri - Ə.Pepinovun əmək naziri kimi N.Yusifbəylinin 

hökumət  kabinetinə  daxil  olması  bunu  sübut  edirdi.  "Hümmət"in  sol  qanadı  isə 

Azərbaycanda hakimiyyətin sovetlərə keçməsi məsələsini açıq şəkildə qoyurdu.