Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNDƏ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNDƏ MƏDƏNİ QURUCULUQ
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması Azərbaycan xalqının milli dövlətçilik və özünüdərkinin inkişafı tarixində misilsiz bir hadisə idi. Onun mövcudluğu millətin bütün sosial qatlarında sevinclə duyulmuş, fəaliyyəti cəmiyyətin bütün təbəqə və qurumlarına, milli həyatın hər sahəsinə nüfuz etmişdi. Azərbaycan Cümhuriyyəti öz fəaliyyətində milli mədəniyyətin: təhsilin, ədəbiyyat və incəsənətin inkişaf etdirilməsinə də xüsusi diqqət yetirmişdi. Faktlar Azərbaycan parlamenti və hökumətinin sosial- mədəni sahənin köklü inkişaf etdirilməsi üçün sistemli və məqsədyönlü şəkildə iş apardığına dəlalət edir. Müharibələr və daxili qarma-qarışıqlıq nəticəsində dağıdılmış məktəblər şəbəkəsinin bərpa edilməsi, məktəblərin yeni şəraitə uyğunlaşdırılması, təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi, milli incəsənətə kömək göstərilməsi kimi sahələrdə hökumət tərəfindən mühüm quruculuq tədbirləri görülürdü. Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsində sosial-mədəni sahədə çox ağır vəziyyət mövcud idi. Əgər 1914-cü ildə Azərbaycanda bütün tiplərdən olan 976 məktəb var idisə və bunlarda 73,1 min şagird təhsil alırdısa, 1919-1920-ci təhsil ilində cəmisi 643 ibtidai və 23 orta məktəb fəaliyyət göstərirdi. İbtidai məktəblərdə 48078, orta məktəblərdə isə 9611 şagird oxuyurdu 1 . Belə şəraitdə məktəb sisteminin dağıdılmasını dayandırmaq Azərbaycan Cümhuriyyətinin qarşısında mühüm vəzifə kimi dururdu. Mühüm vəzifələrdən biri maarif sisteminin işini xalqın milli mənafelərinə xid mət etməyə yönəltmək, onu dövlətçiliyin tələblərinə uyğun şəkildə yenidən qurmaq olduğu üçün AXC hökumətinin həyata keçirdiyi ilk tədbirlərdən biri təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi oldu. Nazirlər Şurasının 1918-ci il 28 avqust tarixli qərarı ilə bütün ibtidai tədris müəssisələrində təhsil şagirdlərin ana dilində aparılır, eyni zamanda dövlət dili icbari qaydada tədris olunurdu 2 . Bütün ali ibtidai məktəblərdə və orta təhsil müəssisələrində tədris dövlət d ilində aparılır, tədrisi bu dildə o lmayan bütün hazırlıq sin ifləri ləğv olunurdu. Şag ird lər orta məktəblərin beşinci sinfindən başlayaraq tədris müəssisəsini b itirənə qədər rus dilində o xuyur, A zərbaycan türk dilini isə məcburi fənn kimi öyrənirdilər. M illiləşdirmə tədbirlərinin şagirdlərin bir hissəsini məktəbdən kənarda qoya biləcəyini nəzərə alan höku mət 1918-ci ilin noyabrında öz qərarlarında dəyişikliklər apardı. Müəyyən edildi ki, yaşayış məkanlarında cəmisi bir təhsil müəssisəsi varsa, yuxarı hazırlıq siniflərindən başlayaraq tədrisin rusca aparıldığ ı paralel siniflər açılmalı, müəyyən yerdə eyni- tipli bir neçə tədris müəssisəsi olarsa, onların b ir hissəsi milliləşdirilməli,
395 qalanlarında isə dövlət d ili məcburi fənn kimi keçilməklə tədris rusca aparılmalıdır 3 .
müəllim çatışmazlığı, lazımi dərsliklərin kifayət qədər olmaması, tələskən lik, səhvlər və əhalin in tərkibindəki rus və erməni azlıqların ın Azərbaycan dövlətçiliy ini tanıma mağa, qəbul et mə məyə mey llən miş müqaviməti təhsilin milliləşdirilməsini əngəlləy irdi. Lakin höku mət bu məsələdə qəti mövqe tutdu və bütün çətinliklərə baxmayaraq, müstəqil milli təhsil siyasətini davam etdirdi. 1919- cu ilin sonuna olan məlu mat lara görə, Bakı polite xn ik və ko mmersiya mə ktəbləri, iki kişi və üç qız g imnaziyası istisna olunmaqla, bütün orta məktəblər milliləşdirilmişdi 4 .
qaldırmaq məqsədilə azərbaycanlı şagird lərin təhsilinə xüsusi diqqət yetirirdi. Xalq Maarifi Na zirliyi orta mə ktəb rə is lərinə göndərdiyi 1919-cu il 7 sentyabr tarixli xüsusi sərəncamında azərbaycanlı uşaqların ancaq milliləşdirilmiş əlifba və hazırlıq siniflərinə, həmçinin b irinci sin iflərə qəbul olun ması göstərişini vermişdi. Tədrisin rusca aparıld ığı həmin siniflərə azərbaycanlı uşaqların qəbul edilməsinə isə ancaq müstəsna hallarda, nazirin icazəsi ilə yol verilirdi 5 . Tədris müəssisələrinə qəbul zaman ı azərbaycanlılara bəzi gü zəştlər edilird i. Görülmüş tədbirlər nəticəsində şagirdlərin ümu mi sayı içərisində azərbaycanlıların xüsusi çəkisi artdı. Əgər 1914/1915-ci tədris ilində 9643 nəfər orta məktəb şagirdindən (müəllimlər seminariyaları çıxılmaq la) ancaq 1137 nəfəri azərbaycanlı idisə, 1919/1920-ci tədris ilində 9611 şagirddən 3115-i azərbaycanlı idi 6 . Məktəb şəbəkəsinin bərpa edilməsi məqsədilə hökumət onun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, məktəb binalarının təmiri, bərpası və yeni məktəblərin tikintisi üçün vəsait ayrılması üzrə tədbirlər görürdü. Nazirliyin göstərişi ilə mü xtəlif qəzalarda məktəblərin bərpa edilməsinin smetaları hazırlanıb təqdim olunurdu. Zaqatalada, Göyçay və Şuşa qəzalarında, başqa yerlərdə yeni məktəblər açılırdı. Nəticədə köhnə məktəblərin xeyli hissəsinin bərpasına, bir sıra yeni məktəblər açılmasına və nəzərdə tutulmuş layihələrin qismən yerinə yetirilməsinə nail olundu. Məsələn, əgər 1918-ci ildə Şamaxı və Göyçay qəzaları xalq məktəbləri müfəttiş liyində uçotda olan 108 məktəbdən ancaq 10-u fəaliyyət göstərirdisə, 1919-1920-ci tədris ilində onların sayı 70-ə çatdırıldı 7 . Bakı Şəhər İdarəsi məktəb şöbəsinin məlumatlarına görə, şəhər ibtidai təhsil ehtiyaclarının ödənilməsi üçün artıq kifayət qədər məktəblər şəbəkəsinə malik idi. Maarifin milliləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq, bütövlükdə məktəb islahatı məsələsi ortaya çıxdı. İslahatın mahiyyəti məktəbi yeni şəraitə uyğunlaşdırmaqdan, onu milli dövlətçilik ideyaları və mənafelərinə yaxınlaşdırmaqdan, milli dəyərləri mənimsəmiş yeni nəsil hazırlamaqdan ibarət idi. Bu məqsədlə orta məktəblərin yeni proqramlarının hazırlanması üçün komissiyalar yaradılırdı. Komissiyalar ümumi tarix və coğrafiya, Azərbaycan dili və ədəbiyyatı, riyaziyyat, ilahiyyat üzrə proqramlar
396 hazırlayırdılar. Tədris müəssisələrinin proqramına türk xalqları tarixinin də daxil edilməsi cəmiyyətdə baş verən milliləşdirmə prosesi ilə bağlı idi. 1919-cu ildə türk xalq- ları tarixinə aid kurs üzrə proqramlar və izahat qeydləri hazırlandı. Qadınların təhsilinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Orta təhsil müəssisələrində azərbaycanlı q ızların sayı artırdı. Məsələn, əgər 1918/1919-cu tədris ilində Gəncə gimnaziyasında cəmisi 4 azərbaycanlı qız o xuyurdusa, 1919/1920-ci tədris ilində onların sayı 296 nəfərə çatmışdı 8 . Azərbaycan hökumətinin həll etməli olduğu ən kəskin məsələlərdən biri də maarif işçilərinin maddi təminatı, onların güzəranının yaxşılaşdırılması idi. 1919-cu ilin sentyabrında parlament Azərbaycan Cümhuriyyəti qulluqçularının məvacibinin artırılması və maaşların müvafiq şəkildə sistemləşdirilməsi haqqında qanun qəbul etdi. Bu qanuna görə, müəllimlərə xeyli imtiyazlar verilməli, əlavə işlər üçün onlara əmə k haqqı xüsusi cədvəl üzrə ödənilməli idi 9 .
dövlət dilinin öyrənilməsi üzrə tədbirlər də dövlət və ictimai həyatın milliləşdirilməsi siyasəti ilə bağlı idi. Hökumətin təşəbbüsü ilə 1919-cu ilin sentyabrında Azərbaycan (türk) dilinin öyrənilməsi üzrə kurslar təşkil olundu və onun üçün 351000 manat vəsait ayrıld ı
10 . Azərbaycan hökumətinin ən mühüm təşəbbüslərindən biri - əlifba islahatı da onun maarifçilik fəaliyyətinin və xalq təhsili üzrə proqramların ın reallaşdırılmasına xid mət ed irdi. 1919-cu il martda X.Məlikaslanovun sədrliyi altında əlifba islahatı üzrə xüsusi komissiya yaradıldı". Təqdim olunmuş layihələrdən ancaq müəllim Abdulla bəy Əfəndiyevin variantı parlament tərəfindən bəyənildi və yeni əlifba üçün əsas kimi qəbul edildi.
Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən iqtisadiyyat, idarəçilik və mədəniyyətin bütün sahələri üzrə kadrlar hazırlanmasına dair cürətli proqramlar işlənib hazırlanmışdı və onların həyata keçirilməsindən ötrü hər cür imkan və mümkün formalardan istifadə olunur, kompleks tədbirlər görülür və xeyli vəsait xərclənirdi. Azərbaycan hökuməti təhsil sistemini kökündən yeniləşdirmək üçün pedaqoji kadrların hazırlanmasına birinci dərəcəli əhəmiyyət verirdi. Pedaqoji kadrlara olan ehtiyacın ödənilməsi üçün Maarif Nazirliyi tərəfindən hər il respublikanın müxtəlif məntəqələrində dörd seminariya açılması nəzərdə tutulurdu 12 . Qori Müəllimlər Semi- nariyasının müsəlman şöbəsi Qazax şəhərinə köçürüldü və müstəqil seminariyaya çevrildi. 1919-cu ilin sentyabrında Bakıda kişi seminariyası açıldı. Lakin bu seminariyalar zəruri olan qədər pedaqoji kadrların hazırlanması üçün kifayət deyildi. Parlamentin 1919-cu il iyulun 19-da qəbul etdiyi qanuna əsasən, Qazax, Nuxa, Şuşa, Qııba, Zaqatala, Salyan, Gəncə və Bakıda (sonuncu iki şəhərdə kişilər və qadınlar üçün) bir-birindən ayrı olan ikiaylıq pedaqoji kurslar açıldı və onlara dövlət xəzinəsindən 2390 min maııat vəsait ayrıldı 13 . Kursların hər birində ən azı 50 müəllim hazırlanmışdı. Xaricdən, əsasən Türkiyədən müəllimlər dəvət olunurdu. Texniki təhsilin təşkili üçün də tədbirlər
397 görülürdü. Gəncə stansiyasında dəmir yol və teleqraf xid məti işçiləri hazırlayan kurslar açılmışdı. Salyanda açılacaq hidrotexn iki təhsil müəssisəsinin layihəsi işlənib hazırlan mışdı 14 . Peşə təhsili almaq üçün azərbaycanlılara müəyyən güzəştlər verilird i. Maarif nazirinin Bakı Po litexn ik Məktəbin in direktoruna ünvanlanmış 1919-cu il 30 avqust tarixli sərəncamında təklif olunurdu ki, qəbulun digər tələblərinə uyğun gələn bütün azərbaycanlı şagirdlər məktəbə imtahansız qəbul o lunsunlar 15 .
ilin noyabrında Əkinçilik Nazirliyin in kənd təsərrüfatı şöbəsində kənd təsərrüfatının mü xtəlif sahələri və balıqçılıq ü zrə təlimatçılar hazırlayacaq ikiillik kursların təşkili haqqında qanun layihəsi işlənib hazırlandı. Gəncədə orta, Nu xa və Zaqatalada isə ibtidai kənd təsərrüfatı məktəblərinin açılması qərara alındı 16 .
olunurdu. Qadınların peşə hazırlığ ının təşkili ü zrə də bəzi tədbirlər görülü rdü. Respublikada ali təhsilin təşkili məsələsi siyasi xadimlər və ziyalılar arasında, ticarət-sənaye dairələrində qızğın surətdə mü zakirə olunur, Azərbaycan hökumətin in qarşısında duran təxirəsalın maz vəzifə hesab edilirdi. Hələ 1918-ci ilin avqustunda Azərbaycan hökuməti Tiflis Politexn ik İnstitutunun maliyyələşdirilməsində iştirak etmək haqqında məsələni nəzərdən keçirmişdi. Onunla əlaqədar olaraq, maarif naziri N.Yusifbəyli təklif etmişdi ki, hökumət institutun maliyyələşdirilməsin i onun Azərbaycan ərazisinə köçürülməsi şərti ilə ö z üzərinə götürsün 17 . Bakıda Pedaqoji İnstitutun açılması barəsində Maarif Na zirliyi tərəfindən qanun layihəsi işlənib hazırlan mışdı. Bakı Musiqi Məktəbinin bazasında konservatoriya açılması məsələsi də gündəlikdə idi 18 .
dövləti əhəmiyyət verirdi. Məsələnin həllinə tezliklə nail o lmaq məqsədilə professor V.İ.Razu movski başda olmaqla universitet ko missiyası təşkil ed ilmişdi. Ko missiya qısa müddətdə universitetin təsis edilməsi haqqın da qanun layihəsini, universitetin niza mna məsini, hə mçin in 1919-1920-ci tədris ili üçün müvəqqəti ştat və smeta cədvəllərini hazırlayıb təqdim etmişdi. 1919-cu il avqustun 21-də Dövlət Universitetinin təsis edilməsi haqqında qanun layihəsinin ilkin müzakirəsi göstərdi ki, parlamentin əksəriyyəti Azərbaycanın elm və maarif ocağının açılmasına prinsipcə razıdır. Bununla belə ali qanunverici orqana təqdim edilmiş qanun layihəsinin opponentləri də var idi. Qanun layihəsinin tərəfdarları M.Ə.Rəsulzadə, F.X.Xoyski, N.Yusifbəyli, M.Hacınski, A.Əfəndizadə, S.A.Vonsoviç, S.M.Qənizadə, Ə.H.Qarayev, S.Ağamalıoğlu, R.Kaplanov və b. universitetin tezliklə açılmasının əhəmiyyətindən danışaraq göstərdilər ki, o, xalqın maariflənməsinə, Azərbaycanda elmin inkişafına, ictimai həyatın müxtəlif sahələri üçün ixtisaslı kadrlar hazırlanmasına təkan verəcək. Qanun layihəsinin əleyhdarları - Q.Qarabəyov, Y.Əhmədov, M.Əfəndizadə və b. universitetdə tədrisin Azərbaycan dilində deyil, rus dilində aparılması barədə iradlarını
398 azərbaycanlı müəllimlərin çatışmaması ilə əlaqələndirir, öz mövqelərini yaxın gələcəkdə universitetin təşkili üçün lazımi maliyyə vəsaiti tapılmayacağı ilə izah edirdilər. Bakı Universitetinin yaradılmasının tərəfdarı M.Ə.Rəsulzadə parlamentdə müzakirə olunan məsələ ətrafında vəziyyəti xarakterizə edərək qeyd etmişdi: "Burada universitetin açılması məsələsində iki fikir mövcuddur. Məsələyə müxalif olan münasibət onunla əsaslandırılır ki, bizdə kifayət qədər elmi kadrlar və mütəxəssislər yoxdur. Amma universitetin təsis edilməsi dövlətin əsas vəzifələrindən biri olmalıdır, buna görə də bütün maneələr aradan qaldırılmalıdır. Əlbəttə, yaxşı olardı ki, açılacaq elm ocağı türk (Azərbaycan. - Red.) dilində olaydı, lakin bu hələlik mümkün deyildir. Lakin, bu, başqa dildə də olsa, universitetin fəaliyyət göstərməsinə mane olmama lıd ır. ...Universitetdə türk (Azərbaycan. - Red.) dili keçiləcək, tələbələrin özləri də Bakıda, öz doğma xalqı içərisində özlərini rahat hiss edəcəklər" 19 .
təsis edilməsi haqqında qanun qəbul etdi. Qanunda Universitetin dörd fakültədən: tarix- filologiya, fizika-riyaziyyat, hüquq və tibb fakültələrindən ibarət olduğu göstərilmiş, 1919-cu il sentyabrın 1-dən başlayaraq birillik müvəqqəti ştat və smeta cədvəli, universitet komissiyasına üç il müddətinə ilk rektor və d ekanları, kollegiyaya isə professorları dəvət etmək, elmi şuraya idarə heyəti təşkil etmək hüququ verildiyi öz əksini tapmışdı. Qanunda universitetin 1919-1920-ci dərs ilində tədrisi təşkil etməsi, avadanlıqlarla təchiz olunması üçün dövlət büdcəsindən 5 mln manat vəsait ayrılması nəzərdə tutulur, bütün fakültələrdə Azərbaycan türk dilinin icbari fənn kimi tədris edilməsi xüsusi göstərilir və o, 1919-cu il sentyabrın 1-dən etibarən fəaliyyətə başlamış sayılırdı 20 . Bakı Universitetinin ilk rektoru professor V.İ.Razumovski, tibb fakültəsinin dekanı professor A.M.Levin, tarix-filologiya fakültəsinin dekanı isə N.A.Dubrovski təyin olundular. Universitetdə dərs demək üçün Moskva universitetindən, Rostov, Yekaterinoslav, Xarkov və Rusiyanın digər şəhərlərindən görkəmli alim və professorlar dəvət edildilər 21 . İlk tədris ilində universitetdə təhsil alan tələbələrin sayı 877 nəfər idi. Bundan başqa, universitetə 217 azad dinləyici qəbul edilmişdi. Maraqlı fakt odur ki, tarix-filologiya fakültəsinin 509 tələbəsindən yalnız 12 nəfəri azərbaycanlı idi. Tibb fakültəsinə 10 nəfər azərbaycanlı qızın qəbul edilməsi müsəlmanlar arasında qadın həkim- lərə kəskin ehtiyac duyulduğu bir şəraitdə mühüm əhəmiyyətli bir hadisə idi. Beləliklə, Azərbaycan Cümhuriyyətində ən müxtəlif sahələr üzrə yüksək ixtisaslı mütəxəssislər hazırlamaq üçün müxtəlif imkanlardan istifadə edilirdi. Milli mədəniyyətin təməlini təşkil edən ən mühüm amil dil və ədəbiyyatdır. Onun komponentləri və atributları: mətbuat, poeziya, dramaturgiya, teatr və s. milli oyanışın, özünüdərkin, istiqlal arzularının inkişafında əsas rol oynayır. Azərbaycanda XIX əsrin ikinci yarısından təşəkkül tapıb formalaşmağa başlayan milli dirçəliş, milli özünüdərk və istiqlal şüurunun, mədəni millətçilik hərəkatının
399 fəlsəfəsi də, məfkurə təlimi də əsasən "Əkinçi" (1875-1877) qəzetindən "Azərbaycan"a (1918-1920) qədərki milli mətbuatımızda yaran mışdır. "Əkinçi"dən sonra Ünsizadə qardaşlarının Tiflisdə və Şamaxıda nəşr etdirdikləri "Ziya" (1879-1880), "Ziyayi-Qafqaziyyə" (1880-1884), "Kəşkül" (1883- 1891) adlı qəzet və jurnalları müəyyən mənada M.F.Axundov və H.Zərdabinin başladığı işi davam etdirirdilər. "Din ayrı, millət ayrı. Biz a zərbaycanlıy ıq" fikri milli mət- buatda öz əksini tapdı. "Kəşkül" qapandı, Qafqaz müsəlmanları 15 il mətbuat orqanlarından məhru m ed ild ilər. M.Şahtaxtılı Tiflisdə "Şərqi-Rus" (1903-1905) qəzetində sələflərin in maarifçilik ideyaların ı təbliğ etməyə başladı. 1905-c i il inqilab ından sonra sıçrayışla inkişafa başlayan Azərbaycan dövri mətbuatı - "Həyat" (1905-1906). "İrşad" (1905-1908), "Təkamü l" (1906), "Dəvət-Qoç" (1906), "Tazə həyat" (1907-1908), "Səda" (1909-1911), "Həqiqət" (1909-1910), "Bəsirət" (1917-1920), "Füqəra sədası" (1919) və s. 1918-1920-ci illərdə yüksək mərhə ləyə çatdı. AXC dövründə, iki ilə yaxın bir vaxt kəsiyində Bakıda, Tiflisdə, Gəncədə və başqa inzibati mərkəzlərdə ideya istiqamət inə görə bir-birindən uzaq 80-dən ço x qəzet və jurnal çıxırdı. Bunların 39-u A zərbaycan türkcəsində, 44-ü rus və başqa dillərdə nəşr olunurdu. "Molla Nəsrəddin" (1906-1917), "Füyuzat" (1906-1907), "Tərəqqi" (1908-1909), "İqbal" (1912-1915), "Dirilik" (1914-1916), "Açıq söz" (1915-1918), "Müsavat" (1917) kimi qəzet və jurnalların zəngin tarixi ənənələrinə güvənən AXC milli mətbuatı içərisində "Azərbaycan" (1918-1920) qəzetinin müstəsna yeri vardı. 1920-c i il apre lin 27-də AXC-nin süqutundan sonra ictimai siy asi ədəbiyyatda, tarixi materiallarda, ədəbi əsərlərdə "Müsavat" sözünə əksinqilabçı, "millətçi", xalq düşməni donu geydirildiy i üçün "Azərbaycan" qəzetini də Müsavat Partiyasının orqanı adlandırıblar. Ü.Hacıbəyov bu fikri "Düz yol" adlı məqalədə təkzib edərək yazmışdır: " Danışırlar ki, "Azərbaycan" qəzeti, guya, "Müsavat" Partiyasına mənsub firqəvi bir qəzet imiş... Bu fəqərə barəsində bəyan etməyi lazım bilirəm ki, qəzetimiz partiya qəzeti deyild ir" 22 . 1918-1920-c i illərin ideyaların ı özlə rində əks etdirən "İqbal", "Dirilik" və "Açıq söz"dən əlavə, "Müsavat" Partiyasının rəsmi orqanı "İstiqlal" (1918-1920) qəzeti var idi, "Azərbaycan" isə "firqə xaricində" tam azad bir orqan o lu b, sözün həqiqi mənasında, ictimai tribuna idi: " Vətən azad lığ ı və abadlığ ından, millət salamatlığ ından, camaat tərəqqisi və dövlət intizamından" danışan hər bir qələm sahibinə qəzet öz "sütunlarını bir ananın balasına qarşı açd ığı qucağı kimi meyil və məhəbbətlə tamam açmışdı" 23 . "Azərbaycan" qəzeti həm Azərbaycan, həm də rus dilində hər gün çıxırd ı. Azərbaycan redaksiyasına ayrı-ayrı vaxtlarda C.Hacıbəyli, Üzeyir Hacıbəyli, Xəlil İbrahim rəhbərlik etmiş, rus dilində nəşrin isə Ceyhun Hacıbəyli ilə Ş.Rüstəmbəyov redaktoru olmuşlar. "Azərbaycan"ın yaradıcı kollektivi - bir tərəfdən AXC rəhbərlərinin özləri:
400 M.Ə.Rəsulzadə, Ə.M.Topçubaşov, N.Yusifbəyli, C.Hacıbəyli, digər tərəfdən XX əsrin əvvəllərindən milli şüurun ən görkəmli nümayəndələri: M.Hadi, Ə.Müznib, S.Hüseyn, H.Cavid, Ü.Hacıbəyov, Ə.Cavad, Y.V.Çə mənzəminli, N.Vəzirov, AŞaiq, C.Cabbarlı, F.Ağazadə, M.S.Axundov və b. kimi görkəmli yazıçı və jurnalistlər qəzetdə müntəzəm çıxış edir, dəyərli ədəbi və siyasi publisistik yazıları ilə qəzetin tarixi rolunu, ideya istiqamətini və məzmun zənginliyin i təmin edirdilər. Xalqın milli-azadlıq şüurunun formalaşmasında fəal iştirak edən "Azərbaycan" qəzeti eyni zamanda respublika hökumətinin rəsmi sənədlərini, qərar və fərmanları, parlament iclaslarından raportlar çap edirdi. Qəzet təkcə 1919-cu ildə özünün 46 sayında parlamentin 25 iclasının bütün gedişini tam əks etdirmişdi. Bununla "Azərbaycan" qəzeti Xalq Cümhuriyyətinin canlı salnaməsi və sənədli tarixini yazmışdı. 1919-cu il oktyabrın 15-də parlamentdə mətbuat haqqında qanun qəbul edilmişdi. Cümhuriyyət dövründə bu sahədə demokratik prinsiplərin yaşadığını iqtidaryönlü mətbuatla yanaşı, Azərbaycan və rus dillərində təqribən 40 adda nəşr olunan mü xalifət qəzetinin də ("Əxbar", "Al bayraq", "Zəhmət sədası", "Azərbaycan füqərası", "Bednota", "Raboçiy put", "Məşəl" və b.) fəaliyyət göstərməsi sübut etməkdədir. Bunların içərisində ən fəal və güclüsü kommunist mətbuatı ("Nabat", "Füqəra sədası", "Hürriyyət") idi. AXC Azərbaycanda milli ənənələrin, ictimai ideyaların, bədii və fəlsəfi fikrin, xalqın öz ruhundan doğan milli hərəkatın qanuni yekunu kimi təşəkkül tapmışdı. Bu, Cümhuriyyət dövrü ədəbiyyatında - poeziyada, nəsrdə və dramaturgiyada, səhnə sənətində özünü hərtərəfli nümay iş etdirmişdir. AXC dövründə ən çox poeziya dəbdə idi. Çünki ictimai zülm və ağır güzərandan çıxıb demokratik azadlıqlara qovuşan, inqilabi əhvali-ruhiyyə ilə yaşayan xalqın arzu və istəklərini müdafiə etmək üçün poeziya nəsr və dramaturgiyaya nisbətən daha mütəhərrikdir və geniş imkanlara malikdir. AXC dövründə yaranan poeziyada mövzu əlvanlığ ı, müəlliflərin ayrı-ayrı məsələlərə fərd i münasibəti, XX yüzilliy in əvvəllərindən ədəbiyyatda kök salmış milli istiqlal məfkurəsinin azadlıq sevincindən yaranan coşqun pafosla tərənnümü güclü idi. M.Hadi, H.Cavid, A. Şaiq kimi məşhur ro mantiklər və " Cü mhuriyyət şairi" Ə.Cavad başda olmaqla böyük şairlər dəstəsi 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan istiqlalını tərənnüm ed ird ilər. "Şühədayi-hürriyyətimizin ərvahinə - ithaf‖,
"Əsgərlərimizə, könüllülərimizə" (M. Hadi), "Vətənin yanıq səsi", "Yeni ay doğanda", "Müsavat" Partiyasına ithaf olun muş "Türk ədəmi-mərkə ziyyət firqəsi" (A.Şa iq), "Can, can Azərbaycan", "Azərbaycan ordusuna" (Ə.Cavad), "Sevdiyim", "Sevgili ölkəm", "Azərbaycan bayrağına" (C.Cabbarlı), "Əsgər anasına", "Bir may is günündə" (Ümgülsü m Sadıqzadə) kimi şeir və poemalar Cü mhuriyyət intibahından ço x az seçmə nü munələridir. Dövrün poeziyası üçün ideyalılıq, həyata bağlılıq, azadlıq fərəhi səciyyəvi idi. Ə.Cavadın "Dalğa", F.Sacid in "Fəryad" adlı şeirlər kitabı, "Milli şərqilər" toplusu AXC dövründə nəşr olunmuşdur. Bu dövr poeziyanın ən
401 görkəmli nü munəsi Ə.Cavadın "Dalğa" kitabı idi. İstiqlal mövzusu, azadlığın uğur və çətinlikləri, xilaskar türk meh- metciy inin (əsgərinin) bədii obrazı, düşüncə oyanışı və ictimai həyata şüurlu münasibət kimi məsələlər bu illərin nəsrində də geniş yer tuturdu. Ü.Hacıbəyov "Qurtuluş" adlı publisist hekayəsində Bakının daşnak-bolşevik zü lmündən xilas edilməsində iştirak edən qoşun birləş məsinin xalqın imdadına vaxtında çatdıq larını bədii dillə ifadə edərkən, hekayəni qüdrətli şair Ə.Cavad ın şerindən seçdiyi bir bəndlə tamamlayır: Yüklə 8,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|