Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Partiyanın qəzetində islamın - "təkcə dini təlim deyil, həm də müsəlmanların
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Partiyanın qəzetində islamın - "təkcə dini təlim deyil, həm də müsəlmanların siyasi və ictimai həyatının çıxış nöqtəsi olan" bu etiqadın sosializmlə birliyinin mümkünlüyü haqqında məqalələr dərc olunurdu 4 . "İttihad"ın bu fəaliyyəti Azərbaycan xalqının dövlət müstəqilliyinə qarşı çevrilmiş siyasət - Azərbaycan Cümhuriyyətinin varlığına qəsd idi və yalnız hökumət böhranı deyil, həm də bütün dövlət hakimiyyəti böhranını dərin ləşdirirdi. "İttihad" kommunizmin Qərb imperializminə qarşı mübarizədə müsəlman dünyasına göstərdiyi köməyi onun ateist xarakterindəki günahı yuyub təmizləyən əvəz sayaraq kommunistlərlə ittifaqa çağırır, Rus Sovet ordusunun Antantaya qarşı mübarizə aparan Türkiyə ilə birləşməsi üçün Azərbaycana buraxılmasını tələb edirdilər. Bir-birinə əks cəbhələrə parçalanmış Türkiyənin özündə də müəyyən qüvvələr belə mövqe tuturdu. Bu hadisələrlə bağlı olaraq, müharibədən sonra Azərbaycanın Türkiyə ilə münasibətləri yeni şəkildə qurulurdu. Türkiyə qoşunları Mudros müqaviləsinin şərtinə görə Azərbaycandan çıxarılsa da, burada Türkiyə amili qalmaqda idi. Mustafa Kamal müttəfiqlərə qarşı çıxdıqdan sonra Türkiyənin nüfuzu Azərbaycanda yenidən yüksəldi, "gənc türklər" də sovet Rusiyası ilə əməkdaşlıqda Qərb imperializminə qarşı mübarizə aparmaq üçün mü mkün üstünlüklər görürdülər. Buna görə də həm onlar, ham də kamalçılar sovet Rusiyası ilə sıx əlaqə yaratmağa çalışırdılar. Azərbaycan isə bu əlaqələrin yaradılması üçün ən əlverişli yer hesab olunurdu, çünki sovet köməyi müharibə edən Anadoluya Azərbaycandan keçərək çatdırıla bilərdi. Buna görə də Mustafa Kamal müttəfıqlər tərəfindən Cənubi Qafqaz respublikalarının tanınmasını çox narahatlıqla qarşıladı. Buna baxmayaraq, Türkiyənin azadlıq müharibəsi Azərbaycanda cəmiyyətin ən geniş təbəqələrindən getdikcə daha çox tərəfdar qazanırdı. Azərbaycan cəmiyyətindəki sabitliyə ciddi təsir edən amillərdən biri də "Müsavat" partiyasının sıralarındakı qeyri-müəyyənlik idi. Partiyanın sol qanadı kifayət qədər guclü şəkildə ondan ayrılmağa meyillənmişdi. Bu qanad hökumətin daxili və xarici siyasətini kəskin şəkildə tənqid edirdi. Bitərəflər qrupunun lideri Behbud Xan Cavanşir və "Müsavat" partiyasının üzvü M.H.Hacınski də Sovet Rusiyası ilə dostluq münasibətləri yaradılmasına tərəfdar idilər 5 . Azərbaycanın siyasi xadimlərinin dövlət idarəçiliyi və siyasət-diplomatiya təcrübəsinin olmaması da özünü göstərirdi. Bu amillər kommunistlərin uğurlarına əhəmiyyətli dərəcədə kömək edirdi. Onların sonrakı
415 fəaliyyəti üçün zəruri şərt - bütün kommunist, sosialist qruplarının yalnız bir partiyada birləşmələri çatışmırdı. Birləşmədən bir qədər əvvəl "Hümmət" Partiyasında parçalanma baş verdi. Parçalanmadan sonra sol hümmətçilər R.A.Axundovun başçılıq etdiyi Azərbaycan eserlər partiyası ilə birləşməyə cəhd göstərdilər. Təşəbbüs uğursuzluqla nəticələndi. Müsəlman eserlərin kommunistlərlə əlaqə yaratmaq cəhdi də baş tutmadı, çünki eserlərin fikrincə, formalaşmaqda olan Azərbaycan Kommunist Partiyasının tərkib inə yalnız azərbaycanlılar daxil olmalı idi. Ədalətçilərin fəaliyyəti kommunistlərin rəhbərliyi altında geniş ləndi, 1919-cu ilin əvvəllərində keçirilən konfransda onların B.D.Ağayev, M.D.Ağayev, R.Kərimov, I.Basir, S.Ç.Cavadzadədən (Pişəvəridən) ibarət RK(b)P Bakı təşkilatı, "Hümmət" və "Ədalət" MK seçildi 6 .
keçirilən I qurultayında Azərbaycan Kommunist Partiyası yaradıldı 7 . Bu vaxtdan etibarən kommunistlərin silahlı üsyana hazırlığı başlandı. Onlar Bakıda silahlı çıxışlarının uğurunu Qızıl Ordunun Şimali Qafqazda qələbələri, Xəzər gəmiçiliyinin bərpa edilməsi və Həştərxan-Xəzər Donanmasının göstərə biləcəyi köməklə bağlayırdılar. Həştərxan- Xəzər Donanmasının komandanlığı isə, öz növbəsində, Bakıda sonrakı əməliyyat hərəkətlərini genişləndirməyi sovet qoşunları tərəfındən Petrovsk limanı tutulduğu halda planlaşdırırdı 8 .
işində də öz əksini tapdı. Yeni hökumətdə əmək və əkinçilik naziri vəzifəsini tutmuş Ə.Pepinov 1919-cu il dekabrın 28-də həmkarlar təşkilatlarının iştirakı ilə fəhlə məsələsinə dair müşavirə keçirdi. Nazir həmkarlar təşkilatlarının işlərinə nazirliyin qarışmayacağını vurğulayaraq, fəhlələri əmin etdi ki, fəhlə klubuna və fəhlə təşkilatlarına polis basqınları dayandırılacaq, Bakı hərbi general-qubernatorluğu ləğv ediləcək, yığıncaq azadlığı məhdudlaşdırılmayacaq və əmək haqqı artırılacaqdır. Nazir fəhlələrdən ona kömək göstərmələrini xahiş etdi və fəhlələr isə onun verdiyi bütün vədlərə əməl edildikdən sonra kömək göstərəcəklərini bildirdilər 9 .
Hökumət Mərkəzi Fəhlə Klubunu bağlamaq üçün dəfələrlə cəhd göstərmişdi. İlk dəfə 1919-cu il dekabrın 9-da MFK-nın binası möhürlənmişdi 10 . Buna cavab olaraq, Fəhlə Konfransının Rəyasət heyəti ertəsi günə nəzərdə tutulan etiraz tətilinə çağırışla çıxış etmiş və hökumət orqanlarını Mərkəzi Fəhlə Klubu binasını açmağa məcbur etmişdi. Fəhlə sinfinin mənafeyini müdafiə etmək şüarı ilə kommunistlər milli hökumətə qarşı mübarizə aparırdılar. Respublikanın əsil mənafelərinə zidd, Azərbaycan müstəqilliyinə təhlükə olan bu siyasəti əslində Moskva diktə edirdi. Kommunist təbliğatçıları fəhlələrin öz hüquqları uğrunda mübarizəyə qarşı Daxili İşlər Nazirliyinin mane olması barədə fəhlələr içərisində kampaniya aparırdılar. Respublikanın daxili işlər naziri M.Vəkilov bununla əlaqədar olaraq bəyanat verərək Nazirliyin fəhlələrin öz
416 iqtisadi və hüquqi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq uğrunda mübarizəsinə qarışmayacağını bildirdi, eyni zamanda qeyd etdi ki, dövlətə qarşı yönələn bütün çıxışları yatırmaq üçün hər vasitədən istifadə ediləcəkdir 11 . Bununla əlaqədar olaraq, 1920-ci il martın 15-də polis kommunist təbliğatçıları D.Bünyadzadə, K.İsmayılov. S.Fətəlizadə və başqalarını həbs etdi, Fəhlə Klubunu da yenidən bağladı 12 . Bakı möhkəmləndirilmiş rayonunun general-qubernatoru Murad-Girey Tlexasın məlumatından aydın olurdu ki, keçirilmiş həbslər "bolşevik qəsdinə" qarşı yönəldilmişdir, silahlı üsyan hazırlamağa və qanuni hakimiyyəti devirməyə çalışanların fəaliyyət mərkəzi fəhlə klublandır. Tlexas qeyd etdi ki, hökumət fəhlələrin həqiqətən də ağır olan maddi vəziyyətini yüngülləşdirmək üçün qəti tədbirlər görəcəkdir. Hökumət hesab edirdi ki, bu məsələlər qanlı döyüşlər, hətta xaricdən düşmən qüvvələri cəlb etməklə deyil, bütövlükdə cəmiyyətin qanunlara riayət edəcəyi və bütün münaqişələri dinc yolla niza mlayacağı şəraitdə həll o luna bilə r. Parlamentdə çoxsaylı siyasi partiyaların olması və onların arasındakı daimi mübarizə Azərbaycan Cümhuriyyətinin mövcud olduğu bütün müddət ərzində hökumətin vəziyyətini ağırlaşdırırdı. Şəxsi və partiyalararası çəkişmələrdən irəli gələn daimi və uzunmüddətli hökumət böhranları, hamını öz iradəsinə tabe edə bilən qətiyyətli rəhbərlərin başçılıq etdiyi nizamlı siyasi qrupların olma ması, hökumətə öz inzibati aparatını möhkəmləndirməyə və dövlət işi, xüsusən ölkənin müdafiəsinə hazırlıq kimi ən mühüm məsələ ilə cidd i məşğul olmağa imkan vermirdi. Ələmli 28 aprel günündən düz 4 ay əvvəl "Müsavat" Partiyasının görkəmli üzvləri və parlamentin bitərəflər qrupu - cəmi 12 nəfər F.Xoyskinin kabinetində toplaşdılar. Toplantıda baş nazir N.Yusifbəyli başda olmaqla müsavatçı nazirlər də iştirak edirdilər. Bu tarixi müşavirədə ölkədə vəziyyətin son dərəcə ciddi olması yekdilliklə etiraf olundu və dərhal təxirəsalın maz tədbirlər görülməsi tələb edildi. Hökumətə aşağıdakı tədbirlərdən ibarət təklif verildi. 1. M.H.Hacınskini daxili işlər naziri vəzifəsindən kənarlaşdırmaq və onun yerinə kommunistlərlə mübarizə aparmağa qabil olan adam təyin etmək; 2.
M.H.Hacınski ilə birlikdə digər sosialist nazirlərin gedəcəyi halda onları dərhal başqaları ilə əvəz etmək; 3.
işində ən geniş səlahiyyətlər vermək; 4.6 aydan sonra Müəssislər Məclisinə seçkilər keç irmək 13 .
Lakin hadisələrin sonrakı gedişi nəzərdə tutulan bu tədbirləri həyata keçirməyə imkan verməd i. Sovet Rusiyası tərəfindən təhlükə getdikcə artırdı. Buna görə də 1920-ci il yanvarın 2-də RSFSR Xalq Xarici İşlər ko missarı Q.V.Çiçerin in ağqvardiyaçı Denikin ordusuna qarşı hərbi ittifaq bağlamaq təklifi ilə 14 xa ric i işlər naziri F.X.Xoyskiyə göndərdiyi nota Azərbaycanı Rusiyanın daxili müna- qişələrinə cəlb etmək və bununla da gələcəkdə A zərbaycanı işğal etmək üçün nəzərdə tutulan siyasi manevrdən başqa bir şey deyildi. Çiçerin notasının əsas
417 məqsədini düzgün başa düşən Azərbaycan xarici işlər naziri F.Xoyski onun təklifini rədd etdi. F.Xoyski özünün 1920-ci il yanvar tarixli cavab məktubunda məh z bu faktı vurğulayırdı ki, Den ikin məsələsi Rusiya dövlətinin daxili işid ir və Azərbaycan suveren dövlət kimi başqa suveren dövlətin daxili işlərinə müdaxiləyə yol verə bilməz. Bununla da nazir müstəqil A zərbaycanın daxili işlərinə qarışmamağı tələb etdi. Bolşevik təhlükəsinin real olduğunu nəzərə alan F.Xoyski höku mətdən respublikada fövqəladə vəziyyət tətbiq etməy i, parlamentin buraxılmasını, yaxın vaxt ərzində Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirilməsini tələb etdi 15 . Sovet Rusiyasına münasibət məsələsi A zərbaycanın siyasi partiyaları arasında əsas ziddiyyət nöqtəsinə çevrildi. Sovet Rusiyası höku məti ilə qarşılıq lı münasibətlər yarad ılması məsələsində partiyanın mövqelərində kəskin qütbləşmə baş verdi. 1920-ci il yanvarın 15-də A.Səfikü rdski sosialist fraksiyası adından xarici işlər naziri F.Xoyskiyə sovet Rusiyasının notasına hökumətin münasibəti barədə sorğu göndərdiyini bildirdi və Azərbaycan hökumətinin cavabını fraksiyaların nü mayəndələri ilə b irlikdə mü zakirə etməyi təklif etdi. Bu təklif qəbul olunmadığ ı halda, höku məti yaran mış problemin həllindən uzaqlaşdıracağını və parlamentin fəaliyyətində ixtilaflar törədəcəyini nəzərə alan ço xluq sorğunun parlamentdə müzakirəsini rədd etdi və höku məti müdafiə etməyi qərara ald ı 16 .
münasibətdə mövcud olan birlik bolşevik Rusiya ilə bağlı məsələdə artıq yoxdur. Sosialistlər və ittihadçılar Çiçerinin notasına müsbət cavab vermək tərəfdarı idilər. Hökumətin siyasətinə qarşı onun bəzi üzvləri də mü xalifətçi mövqe tutdular. Əsas mübahisə Sovet Rusiyasına loyal münasibətin tərəfdarı daxili işlər naziri M.H.Hacınski ilə Rusiya təzyiqinə qarşı radikal tədbirlər görülməsinin tərəfdarı olan xarici işlər naziri F.Xoyski arasında baş verdi. Radikallar qalib gəldilər və 1920-ci il fevralın 18-də M.H.Hacınski daxili işlər naziri vəzifəsindən getdi, lakin ticarət, sənaye və ərzaq naziri vəzifəsini tutdu 17 .
məsələ tam kəskinliyi ilə qoyuldu. M.H.Hacınski öz baxışlarını şərh etdi. F.X.Xoyski başda olmaqla d igər qrup M.H.Hacınskinin məruzəsini mənfi qarşıladı. F.X.Xoyski qeyd edirdi ki, "heç bir rus partiyası, heç bir Rusiya hökuməti heç vaxt Zaqafqaziya respublikasının müstəqilliyini tanımayacaq və yalnız Qafqaz xalqlarının güclü ordusu və əldə silah müstəqilliyini qorumaq əzmi olduğu zaman Qırmızı Moskva bizimlə hesablaşacaq və bizim sərhədlərimizi keçməyəcəkdir" 18 . Buna görə də sərt xəttin tərəfdarları respublikanı müdafiə etmək üçün bütün zəruri tədbirləri görməyə və ölkəni kommunist ünsürlərindən və onlara rəğbət bəsləyənlərdən təmizləməyə çağırırdı. Bu tədbirləri həyata keçirmək üçün onlar hökumətə fövqəladə səlahiyyətlər verməyi və vaxt itirmədən qonşu respublikaları Qafqazın birgə müdafiəsinə çağırmağı təklif etdilər. Lakin sərt kurs tərəfdarlarının təklifləri qəbul edilmədi 19 . Azərbaycan hökumətində daxili mübarizənin davam etdiyi bütün dövr ərzində
418 Sovet Rusiyası tərəfindən təzyiq hiss olunurdu. Xarici işlər naziri F.X.Xoyskinin Rusiya ilə hərbi ittifaqdan imtina etməsinə cavab olaraq, 1920-ci il yanvarın 23-də Q.V.Çiçerin ikinci notanı göndərdi və Azərbaycanı Rusiyadakı hərbi münaqişəyə cəlb etmək üçün yenidən təşəbbüs göstərdi. Yeni notada Azərbaycan hökumətinin müstəqil siyasətindən Rusiya Xalq Xarici İşlər Komissarlığının açıq narazılığı ifadə edilmişdi. Nazir Azərbaycan hökuməti tərəfindən "onun notası‖nın səsinə səs verən hər hansı bir əks - səda doğurmamasından şikayətlənir və "onun atdığı addımın uğursuz olmayacağına" ümid bəslədiyini bildirirdi 20 .
diplomatik fəallıq həm iqtisadi, həm də siyasi amillərlə izah olunurdu. 1920-ci ilin əvvəllərində Rusiyanın özündə vətəndaş müharibəsi qurtardıqdan sonra sovet hökuməti qarşısında dağılmış xalq təsərrüfatını bərpa etmək kimi çox çətin və mürəkkəb vəzifənin yerinə yetirilməsində neft amili mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. 1920-ci ilin yanvar-mart aylarında iki ölkə arasında baş vermiş diplomatik qarşıdurmanın əsasında məhz bu problem dayanırdı. 1920-ci il martın 17-də V.İ.Leninin Qafqaz cəbhəsi Hərbi-İnqilabi Şurası adından göndərdiyi teleqram sovet hökumətinin Azərbaycana münasibətindəki gizli niyyətlərindən xəbər verir: "Bizim üçün Bakını ələ keçirmək son dərəcə vacibdir. Bütün səyləri bu istiqamətə yönəldin, həm də bəyanatlar sırf diplomatik olmalıdır, möhkəm yerli Sovet hakimiyyətinin hazırlanmasında maksimum yəqinlik əldə edilməlidir" 21 .
martın 7-də Azərbaycan xarici işlər naziri daha qətiyyətli şəkildə tərtib olunmuş üçüncü notasını göndərdi. F.X.Xoyski rus və Azərbaycan xalqları arasında mehriban qonşuluq münasibətlərinin yaradılmasının vacibliyini etiraf edərək bildirdi ki, danışıqlar məhz bu istiqamətdə aparıla bilər. Notada xüsusən o fikir vurğulanırdı ki, RSFSR tərəfindən heç bir qeyd-şərt qoyulmadan Azərbaycan Cümhuriyyətinin suverenliyinin tanınması bu danışıqların başlanmasının şərti ola bilər 22 . F.X.Xoyski qeyd edirdi ki, mehriban qonşuluq münasibətlərinin yaradılması yalnız hər iki tərəfin suverenliyi əsasında həyata keçirilə bilər və məhz bu cəhətdən Azərbaycan hələ sovet Rusiyası tərəfindən heç bir həmrəylik görməmişdir 23 . Siyasi dairələrdə Rusiya ilə əlaqələr yaratmağın vacibliyi yaxşı başa düşülürdü. Bu əlaqələrin pozulması nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatı, xüsusən neft sənayesi ağır böhran keçirirdi. 1920-ci il yanvarın əvvəllərində Bakı anbarlarında neft ehtiyatları (250 milyon puddan çox) şəhərin adi ehtiyac normasından üç dəfə çox idi. Nəticədə hasil edilən neftin miqdarı ixrac edilən neftin miqdarına uyğun gəlmirdi. Bakıda orta hesabla ayda 18-19 milyon pud neft çıxarılır, a mma onun cəmi 5-6 milyon pudu ixrac edilirdi 24 .
mübadiləsinin başlanması qaçılmaz zərurətə çevrilmişdi. Lakin belə əmtəə mübadiləsi yalnız xalqların hüquqi bərabərliyi və suverenliyi prinsipləri əsasın da mümkün idi. Deməli, obyektiv reallığın özü Rusiya ilə münasibət məsələsinin həllini irəli sürürdü. Maraqlıdır ki, hətta Antanta hökumətləri müttəfiqlərin sovet hakimiyyəti və bolşeviklərə münasibətdə siyasətində dəyişiklik etməyərək 1920 -ci il yanvarın
419 16-da Rusiyaya qarşı iqtisadi blokadanı dayandırmaq və onunla ticarətə icazə vermək haqqında qərar qəbul etdilər. Belə şəraitdə sərt siyasət kursunun tərəfdarları öz xətlərini davam etdirməkdə getdikcə daha çox çətinlik çəkird ilər. Sovet Rusiyası xeyrinə çıxışlar getdikcə daha tez-tez səslənirdi. "Müsavat‖ın M.H.Hacınskin i daxili işlər naziri vəzifəsindən geri çağırmaq niyyətindən xəbər tutan "İttihad" hökumət koalisiyası haqqında öz razılaşmasını ləğv etmək və höku mətdəki nü mayəndəsini geri çağırmaq haqqında qərar qəbul etdi 25 . Da xili işlər naziri və zifəsinə yeni na mizəd məsələsində "Müsavat" heç bir güzəştə getmək istəmədi və bu vəzifəyə yalnız "Müsavat" Partiyasının üzvünü irəli sürəcəyini bildirdi. Bu, höku mətin tərkib i haqqında partiyalar arasında bağlanmış müqavilənin pozu lması demək idi, lakin bu addım bo lşeviklərin və d igər qüvvələrin dövlətə zidd fəaliyyətinə qarşı qətiyyətli mübarizə aparmaq əzmi və zərurətindən irəli gəlirdi. Ko mpro misə meyli o lan M.H.Hacınski bu vəzifənin öhdəsindən gələ bilmirdi, Daxili İşlər Nazirliyi isə digər dövlət təşkilatları, xüsusən ordudan fərqli olaraq, bolşevik təbliğatına məruz qalmamış yeganə orqan idi. Daxili İşlər Nazirliyin i gücləndirmək üçün "Müsavat" Partiyası fevralın 23-də bu vəzifəyə hökumətin ən gənc üzvü olan M.Vəkilovu, onun müavini v əzifəsinə isə partiyanın radikal mövqeli liderlərindən olan Ş.Rüstəmbəyovu məsləhət gördü. Məhz onların səyi ilə dövlətə zidd ünsürlərə qarşı fəal mübarizə başlandı, bolşeviklər içərisində həbslər keçirildi, fəhlə klubları və ən irticaçı, ciddi mü xalifət mövqeyində olan qəzetlər " Yedinaya Rossiya", "Novıy mir" və s. bağlandı. Amma bu tədbirlər digər parlament fraksiyalarının kəskin narazılığ ına səbəb oldu. Yen i təyinatlardan razı qalmad ığın ı bildirən "İttihad" Partiyası Baş nazir Yusifbəyliyə partiya larla məsləhətləşməy i və Hac ınskini nazir və zifəsində saxlamağı təklif etdi 26 .
verməd i. "İttihad" Partiyası "Müsavat‖ı hakimiyyəti zorla ələ keçir məkdə ittiham etməkdən də çəkinməyərək bildirdi ki, "Müsavat" parlamentdə çoxluğu təsadüfən qazandığından onun iqtidarda olması qanunsuzdur. "İttihad" Partiyasının mətbuat orqanı yazırdı: "Yalnız xalqın öz iradəsini sərbəst bildirməsi şəraitində keçirilən seçkilər nəticəsində çoxluq qazanan partiya özünü hakim partiya hesab edə bilər. "Müsavat" Partiyası isə özünün say çoxluğunu Tiflisdən gətirmiş və polis satraplarının şallaqları ilə artırmışdır 27 . Bu qəbil antimüsavat təbliğatı ilə ko mmunistlərin rəğbətini qazanmağa çalışan "İttihad" hökuməti onlara qarşı hakimiyyət tədbirlərinin də əleyhinə çıxır və bildirirdi ki, kommunistlərlə qamçı ilə yox, kökə dilində danışmaq olar və lazımdır 28 .
və keçirilmiş həbslərlə bağlı etiraz bəyanatı verdi. Onun bu bəyanatını təcili müzakirə etmək təklifı hökumət üzvlərinin əksəriyyəti tərəfındən rədd edildi. Parlamentin sonrakı iclasında Ə. Pepinov öz partiyasının qərarına əsasən istefaya getdiyini bildirdi 29 və martın
420 23-də nazir səlahiyyətlərindən əl çəkdi 30 . Bu hadisə vəziyyəti mürəkkəbləşdirdi. Ə.Pep inovun ardınca aprelin 9-da digər sosialist-nazir Cəmo Hacınski də istefa verdi
31 . Sosialistlərin və "İttihad" nümayəndələrinin getməsi hökumət böhranını kəskinləşdirdi. Hökumətdə qalan müsavatçılar artıq Nazirlər kabinetinin süqutunun qarşısını almaq iqtidarında deyildilər. Sosialist fraksiyası radikal-sosialist hakimiyyəti yaradılmasını təkid edirdi. Baş nazir kimi M.Y.Cəfərov, M.H.Hacınski, M.Ə.Rəsulzadənin adları çəkilirdi. Əhrarçılar da yeni iqtidarın yaradılması mövqeyində dururdular. Onlar göstərirdilər ki, "...hadisələr hökumət üzvlərinin əksəriyyətinin nəinki radikallaşma yolunu tutmaq istəmədiyini, hətta onların vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi- yini və pisləşdirdiyini sübut edir" 32 . 1920-ci il aprelin 15-də Aslan bəy Qardaşov "Əhrar" fraksiyası adından koalisiyadan çıxdığını və öz nümayəndələrini hökumətdən geri çağırdığını bəyan etdi 33 .
işbirliyi quracağına bəslənən ümidlər özünü doğrultmadı. Sovet təhlükəsinə qarşı mübarizə üçün ümumi platforma hazırlamaq mümkün olmadı, nəticədə sovet qoşunlarının Azərbaycan sərhədlərinə yaxınlaşması haqqında alınan ilk xəbərlər hökumətin dağılmasına gətirib çıxartdı. N.Yusifbəyli kab ineti ü zvlərinin istefası vəziyyəti dəyişdirməd i. Yaran mış vəziyyətdən üç çıxış yolu görünürdü: 1) höku mət yaln ız "Müsavat" Partiyası üzvlərindən təşkil olunur; 2) birgə yaradılmış platforma əsasında bütün siyasi fraksiyaların - koalisiyası yaradılır; 3) "Müsavat" hakimiyyətdən gedir və digər partiyalar höku mət təşkil ed ir. Lakin bu variantlar icra hakimiy yətinin sabitliy inə təminat vermird i. "Müsavat‖ı siyasi səhnədən çıxarmağa çalışan "İttihad" üçüncü varianta nail o lmağa çalışır, əks halda höku mətdə iştirakdan imtina edəcəyi ilə hədələyirdi 34 .
fraksiyada - müsavatçılar və bitərə flə r fraksiyasında parçalanma baş vermişdi. Parçalan man ı aradan qald ırmaq və yaradılan kab inetdə liderliyi saxlamaq üçün hakim partiya yeni hökumətin təşkilini M.H.Hacınskiyə tapşırdı və ona bütün parla ment fraksiyala rı ilə danışıq larda hərə kət sərbəstliyi verdi. Höku mət başçısı vəzifəsini tutmaq imkanı olmayan "Əhrar" və "İttihad" partiyaları müsavatçıların ən loyal nü mayəndəsi saydıqları M.H.Hacınskin in namizədliyi ilə razılaşdılar. Sosialistlər üç nazir vəzifəsini tələb edir, daxili işlər, xarici işlə r və hərbi nazir vəzifə lərinə C.Hac ınski, A.Səfikürdski və B.Rzayevi təklif ed ird ilər. M.H.Hacınski bu vəzifələri verməkdən imtina etdiyinə görə sosialistlər nazir vəzifələrinin konkret bölüşdürülməsin i mü zakirə etmədən gələcək höku mətin ümu mi p latformasını hazırlamağ ı təklif etdilər 35 .
üzvlərinin bir hissəsi M.H.Hacınskinin yaratdığı höku mətə daxil o lmaq təklifindən imtina etdilər. Müsavatçıların mövqelə rin in zəifləməsi nəticəsində hakimiyyəti ələ
421 keçirmək üçün fəal şəkildə silahlı üsyana hazırlaşan ko mmunistlərin nüfu zu güclənirdi. Azərbaycan ko mmunist təşkilatları əsas gücü fəhlələrin və döyüş dəstələrin in silahlan masına sərf edir, silahlı üsyanın hazırlan masını ö zlərinin ən yaxın məqsədləri hesab edirdilər. A zərbaycan ko mmunistlərinin Həştərxanla əlaqəsi bu sahədə işi yüngülləşdirdi. Həştərxan vasitəsilə Moskvadan göstərişlər daxil olur, bolşevik fəa lla rı, silah ehtiyatları və pul vəsaiti gətirilirdi. Bakıdan Həştərxana ço x böyük təhlükə altında benzin, neft və s. aparan qayıqlar göndərilirdi. Bakı radiostansiyası orada işləyən ko mmunistlərin vasitəsilə Həştərxan, Moskva, Krasnovodsk və s. ilə əlaqə yaratmışdı 36 . 1920-ci ildə Xəzərdə naviqasiya başladıqdan sonra Bakı limanı ərazisinin güclü nəzarət altında saxlanılmasına baxmayaraq silah gətirilməsi daha da gücləndi 37 . Bu dövrdə V.İ.Leninin göstərişilə RK(b)P-nin Bakı Ko mitəsinin sərəncamına "hərbi məqsədlər üçün" 15 milyon manat pul göndərilmişdi 38 . Silah Həştərxandan başqa Orta Asiyadan da gətirilirdi. 1920-ci ilin mart ayı ərzində Türküstan cəbhəsi komandanlığının köməyi ilə Krasnovodskdan Bakıya qayıqlarla 2 minə yaxın tüfəng, çoxlu döyüş sursatı və pul vəsaiti gətirilmiş, bunlar Qaraşəhərdə və Bayılda düzəldilmiş xüsusi anbarlarda gizlədilmişdi 39 . Qızıl ordunun durmadan cənuba irəliləməsi və Qərb ölkələrindən kömək almağa ümidlərin getdikcə azaldığı bir şəraitdə Azərbaycanda yaranmış vəziyyət nikbinlik üçün heç bir əsas vermirdi. Yeni hökumət təşkil etmək cəhdləri müxtəlif partiyalar arasında kəskin siyasi mübarizə fonunda baş verirdi. Yeni hökumət kabineti yaratmaq səlahiyyəti almış M.H.Hacınski Azərbaycan kommunistləri ilə danışıqlara girərək, onlara nazir vəzifələri təklif etdi. Lakin kommunistlər bu təklifə razı olmadılar. Həmin dövrdə artıq kommunist partiya təşkilatının üzvü olan Ə.H.Qarayev bəyan etdi ki, "...Siz Azərbaycanda kommunist hərəkatına münasibətdə fəal siyasət yeritməsəniz, biz yaxın vaxtlarda sizin hökumətinizin əleyhinə çıxmayacağıq" 40 .
komandanı B. Şeboldayevə tamamilə başqa məzmunda teleqram göndərdi: "Ən yaxın günlərdə Bakıda çevrilişə hazırlaşırıq. Hərəkat başlanandan əvvəl öz yürüşümüzün məqsədləri haqqında Azərbaycan fəhlələrinə və kəndlilərinə müraciətnamə buraxacağıq" 41 . 1920-ci il aprelin 15-də F.X.Xoyskinin Q.Çiçerinə sonuncu notasında göstərilirdi ki, "...Azərbaycan Cümhuriyyəti sərhədləri yaxınlığında Dərbənd rayonunda Rusiya Sovet hökumətinin xeyli hərbi qüvvələrinin cəmlənməsi müşahidə olunur. Sovet hökumətinin niyyətlərindən xəbərsiz olan Azərbaycan hökuməti göstərilən rayonlarda qoşunların cəmlənməsinin səbəb və məqsədləri haqqında təcili xəbər verməyi xahiş edir"
42 . Bu nota cavabsız qaldı. Yaxınlaşan "bolşevik təhlükəsinin" bütün ciddiliyini başa düşən F.X.Xoyski özünün həmkarı Y. P. Gegeçkoriyə hələ 1919-cu il iyunun 27-də Gürcüstanla Azərbaycan arasında general Denikinə qarşı yönəlmiş birgə müdafiə taktikasın ın şərtlərini reallaşdırmaq üçün zəruri tədbirlər görməyi təklif etdi. Lakin A zərbaycanla hərbi əlaqələrin belə konkretləşdirilməsi artıq o
422 dövrdə Gürcüstan hökumətin in mənafeyinə uyğun gəlmirdi. Həmin dövrdə Gü rcüstan nümayəndəsi Uraqadze Moskvada öz hökuməti adından Çiçerinlə Gü rcüstanın Sovet Rusiyası tərəfindən tanınması barədə danışıqlar aparırdı. Təcili hərbi tədbirlər barədə F.X.Xoyskinin konkret təkliflərinə Gü rcüstanın xarici işlər naziri Y.P.Gegeçkorinin d iplo matik cavabı Gürcüstan hökumətin in real şəraiti və ö z mənafeyin in Azə rbaycan xalq ının taley i ilə bağlılığın ı başa düşməkdən nə qədər uzaq olduğunu göstərdi. Y.P.Gegeçko ri bildirdi ki, A zərbaycan hökuməti xüsusi bəyanatla Batuma və Batu m əyalətinə Gü rcüstanın tam hüquqların ı tanıd ığı halda, Gürcüstan hökuməti bu məsələni mü zakirə edə b ilər. Əlbəttə, F.X.Xoyski ö z təklifilə Y.P.Gegeçkori qaldırd ığı məsələ arasında heç bir əlaqə görmürdü, la kin bununla belə öz höku məti adından Azərbaycanın Batuma və Batu m əyalətinə heç b ir ərazi iddiası olmad ığı barədə bəyanat verməyə hazır olduğunu bildird i. Lakin bu cavab Gürcüstan nazirin i qane etmədi. Hər iki respublikan ın üstünü almış təhlükə qarşısında Gürcüstan və Azərbaycan hərbi qüvvələrin i real əlaqələndirmək cəhdləri nəticəsiz qald ı. 1920-c i il aprelin əvvəllərində Tiflisdə keç irilən Zaqafqa ziya konfransında Azərbaycanın konfederasiya yaratmaq və onun sərhədlərini birgə müdafiə etmək haqqında təklifinə cavab olaraq Ermənistan nümayəndəsi A. Aqoranyan açıq şəkildə b ild ird i: "Ermənistan İrəvan qəzasından ibarət o lan müstəqil Ermənistanın indiki sərhədlərilə razılaşa bilməz" 43 .
Şərqdə İngiltərənin mənafeyinə cidd i təhlü kə törətməsinə baxmayaraq, Lloyd Corc hökuməti Sovet Rusiyası ilə ticarət-iqtisadi əlaqələri qaydaya salmaq xətti götürürdü. Eyni zamanda 1920-ci ilin aprelində Cənubi Qafqaz respublikalarına hərbi kö mək plan larını mü zakirə edən Antanta liderləri belə nəticəyə gəldilər k i, onların bu kö məy i göstərmək imkanları yo xdur 44 . Öz müstəqilliy i uğrunda Qərb dövlətləri ilə mübarizə aparan və sovet Rusiyasının hərbi və dip lo matik yard ımına ehtiyacı olan Tür kiyə isə şima l qonşusu ilə sıx əlaqələr yaratmağa çalışırdı. Ankara hökumətinin RSFSR hökumətinə ilk rəsmi müraciətində - Mustafa Kamal Atatürkün V.İ.Leninə 1920-ci il 26 aprel tarixli məktubunda qeyd edilirdi ki, "...Sovet qüvvələri Gürcüstana qarşı hərbi əməliyyata başlamaq və ya diplomatik yolla, öz nüfuzu vasitəsilə Gürcüstanı ittifaqa daxil olmağa məcbur etsə, ingilisləri Zaqafqaziyadan qovmağa çalışsa, Türkiyə imperialist Ermənistana qarşı hərbi əməliyyatları öz üzərinə götürür və Azərbaycan Cümhuriyyətini Sovet dövləti dairəsinə girməyə məcbur etməyi öhdəsinə alır" 45 . Bunun müqabilində Türkiyə sovet Rusiyasından ilk yardım kimi qızılla 5 milyon türk lirəsi, həcmi və miqdarı danışıqlar zamanı müəyyən ediləcək silah və sursat, həmçinin bəzi hərbi- texniki vasitələr, tibb-sanitariya materialları və ərzaq xahiş edirdi 46 . Tərkibində keçmiş Türkiyə hərbi əsirlərindən təşkil olunmuş hərbi hissələr olan XI Ordunun Bakıdan yan keçməklə, Antanta qoşunlarına qarşı mübarizə aparmaq üçün Qarabağ və Ermənistandan keçərək Anadoluya gəlməsi nəzərdə tutulurdu 47 . Buna görə də Azərbaycanın sovetləş-
423 məsi xəbəri Ankarada böyük razılıq hissilə qarşılandı. Uzağa gedən geosiyasi məqsədlərini həyata keçirməyə çalışan sovet Rusiyası isə, öz növbəsində, hər vasitə ilə hərbi-strateji cəhətdən çox mühüm olan regionu, ilk növbədə, Bakı neft sənaye rayonunu ələ keçirməyə, Yaxın və Orta Şərqin qapısında möhkəmlən məyə çalışırdı. Eyni za manda RSFSR Silahlı Qüvvələri Baş komandanlığının V.İ.Leninə göndərilmiş 20 mart tarixli məktubunda göstərilirdi ki, cənub istiqamətində fəal hücum əməliyyatları keçirmək üçün Qafqaz cəbhəsi qoşunlarının kifayət qədər hazırlığı olmaması ilə əlaqədar, həmçinin "Gürcüstanla Azərbaycanın inadlı mübarizəyə hazırlaş- dıqları halda, bizim hücumların ilk mərhələsi məğlubiyyətlə qurtara bilər" 48 . Daha sonra sənəddə qeyd edilir ki, "bizim əlimizdə Gürcüstan və Azərbaycanın və ya heç olmazsa bu respublikalardan birinin daxili vəziyyəti haqqında dəqiq məlumatlar olmalıdır" 49 . "Əgər sovet Rusiyası qoşunlarının bu ölkələrin sərhədlərində görünməsi daxildə inqilabi hərəkata səbəb olacaqsa, o zaman uğurlu hücum imkanı istisna edilmir. Başqa sözlə, əgər Gürcüstan və Azərbaycanda inqilabi vəziyyət varsa, Qafqaz cəbhəsinin vəziyyətindən asılı olmayaraq, bizim hücumumuzu ləngitmək doğru olmazdı" 50 . Artıq martın 23-də Baş komandan S.S.Kamenev Qızıl Ordunun Qafqazda Bakı istiqamətində əməliyyatlarının genişlənməsi barədə hökumət direktivinin həyata keçirilməsinə başladığı haqda Fəhlə-Kəndli Müdafiə Şurasına məlumat verirdi 51 . 1920-ci il aprelin 8-də RK(b)P Mərkəzi Komitəsinin plenumu RK(b)P MK-nın Qafqaz Bürosunun yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Büronun tərkibinə S.M.Kirov, A.M.Nazaretyan, N.N.Nərimanov, Q.K.Orconikidze, Y.D.Stasova və b. daxil oldular 52 . Bakıda üsyan başladığı halda, birgə hərəkəti əlaqələndirmək məqsədilə RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsinin bürosu, AK(b)P və Kirovun XI Ordunun komandanlığı ilə yazışmaları bütün aprel ayı ərzində davam edirdi. XI Ordunun komandanlığı, RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsi və AK(b)P nümayəndələrinin iştirakı ilə aprelin 22-də Bakıda vo aprelin 25-də Port-Petrovskda keçirilən müşavirələrdə qarşıdakı birgə əməliyyatlar planını təfsilatı ilə müzakirə etdi. Bu plan aprelin 27-də Bakıda kommunistlərin silahlı çıxışını və həmin gün XI Ordunun Azərbaycan sərhədini keçməsini nəzərdə tuturdu. AK(b)P rəhbərliyi dövlət çevrilişi planının reallaşdırılması üçün vaxtın yetişdiyini qət etdi. Aprelin 25-də bütün partiya komitələri hərbi komandanlığın tabeliyinə keçirildi və xəbərdarlıq olundu ki, komandanlığın əmrinə tabe olmayanlara ölüm cəzası veriləcəkdir. Aprelin 27-də səhər tezdən ko mmunistlərin silahlı dəstələri həm şəhər daxilində, həm də onun kənarlarında ən mühüm obyektləri: dəmir yol vağzalını, poçtu, teleqrafı, radiostansiyanı, polis məntəqələrini, iri neft mədənlərini, sənaye müəssisələrini, hərbi və ticarət limanını və s. yerləri ələ keçirməyə başladılar. Təxribatçı qruplar Bakı, şimal sərhədi və Gəncə arasında telefon və teleqraf əlaqəsini kəsdilər, bu da hökumətə əyalətlərdə yerləşən özünə sadiq hərbi hissələri vaxtında köməyə çağırmağa imkan vermədi. Bakı qarnizonu isə əslində Azərbaycan İnqilab Komitəsinin tərəfinə keçdi. Eyni zamanda hərbi nazir S.Mehmandarov zabitlərə yeni hökumətə tabe olmağı əmr etdi. 1920-ci ilin aprelində Bakıda hərbi çevrilişin hazırlanması və keçirilməsində
424 burada olan Türkiyə hərbi xidmətçiləri və kommunistləri fəal rol oynayırdılar. Məhz onların kö məyi nəticəsində şəhərdə bir çox mühüm obyektlər, o cümlədən dəmiryol vağzalı tutuldu, şəhərin hərbi qubernatoru M.Q.TIexas həbs edildi 53 . Məhz Türkiyə zabitləri və əsgərləri hökumətin Bakını tərk etmək cəhdinin qarşısını ald ılar 54 . Bakıda baş verən aprel hadisələrində Xəzər Hərbi Donanması əhəmiyyətli rol oynadı. Donanma gəmilərinin heyəti bu dövrdə kommunistlərdən və onlara rəğbət bəsləyən matroslardan ibarət idi. Hakimiyyətin iki saat ərzində Azərbaycan İnqilab Komitəsinə təhvil verilməsini ultimatumla tələb edən hərbi gəmilər sahildə düzüldülər və öz toplarını hökumət orqanları binalarına tuşladılar. Aprelin 27-də günorta, artıq hərbi drujinaların faktiki olaraq şəhərdə vəziyyətə tam nəzarət etdiyi və XI qızıl ordunun ön hissələrinin Azərbaycan Cümhuriyyəti ərazisində olduğu bir vaxtda Azərbaycan İnqilab Komitəsi qanuni hökuməti devirib hakimiyyəti qəsb etməsinə qanuni don geydirməyə çalışırdı. Bu məqsədlə aprelin 27-də saat 11-də başda H.Sultanov olmaqla kommunistlərin nümayəndə heyəti AK(b)P MK, RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsinin Bakı Bürosu və Mərkəzi Fəhlə Konfransının adından hakimiyyəti N.Nərimanovun başçılıq etdiyi sovet fəhlə-kəndli hökumətinə təslim etmək barədə Ç.İldırım tərəfındən tərtib olunmuş ultimatumu parlamentə təqdim etdi. Cavab 2 saat ərzində verilməli idi, əks-halda bolşeviklər atəş açmaqla hədələyirdilər 55 .
M.H.Hacınski, M .Ə.Rəsulzadə, Q.Qarabəyov, A.Səfikürdski, A.Qardaşov, Ağamalı oğlundan ibarət komissiya yaradıldı. Komissiya ultimatuma cavab olaraq öz şərtlərini hazırladı və bu şərtlər parlamentin mü zakirəsinə verildi 56 . N.Yusifbəylinin yanında
məhdud dairədə
keçirilmiş müşavirədə Ş.Rüstəmbəyov bəzi deputatlara qan tökülməsinə yol verməmək üçün Bakıdan çıxmağı və bolşeviklərə qarşı mübarizəni təşkil etmək üçün Gəncəyə keçməyi təklif etdi. Lakin onun təklifıni toplantı iştirakçıları qəbul etmədilər 57 . Saat 20.45-də Azərbaycan parlamentinin təcili ic lası açıldı. Gündəlikdə bir məsələ - Azərbaycan İnqilab Komitəsinin hakimiyyəti təhvil vermək barəsində ultimatumu məsələsi dururdu. Müzakirə başlamazdan əvvəl çıxış edən hərbi nazir S.Mehmandarov silahlı müqavimətin mümkün olmadığını bildirdi. M.Ə.Rəsulzadənin təkidi ilə, "xalqdan xəbərsiz qərarlar qəbul olunmaması və xalqın bizim hansı vəziyyətdə olduğumuzu bilməsi üçün" parlamentin açıq iclasını keçirmək qərara alındı 58 .
M.H.Hacınski ultimatumun şərtlərini qəbul etməyi təklif etdi və deputatları inandırmağa çalışdı ki, qızıl ordu Bakıya girmədən Türkiyəyə köməyə keçmək niyyətindədir 59 . Qızğın müzakirələrin gedişində çıxış edən müxalif parlament fraksiyalarının nümayəndələri: S.Ağamalıoğlu ("Hümmət"), Q.Qarabəyov ("İttihad"), A.Səfikürdski (Sosialist bloku), A.Qardaşov ("Əhrar") M.H.Hacınskinin hakimiyyəti təhvil vermək təklifini müdafıə etdilər. "Müsavat" fraksiyası adından onun sədri M.Ə.Rəsulzadə çıxış edərək dedi: "Bizə kobud ultimatum verilmişdir. Bizim xilaskarımız hörmət etdiyimiz Türkiyədir. Biz
425 öz müstəqilliyimizin tapdalanmaması şərtilə Türkiyəyə köməyə gedən qüvvələri müdafiə edirik. Lakin, cənablar, bizim razılığımızı soruşmadan sərhədlərimizi keçən qüvvələr bizə dost deyil, düşməndir! Bu ultimatumun qəbul edilməsi hakimiyyəti dost maskası geymiş düşmənə vermək deməkdir! Biz buraya millətin iradəsi və arzusu ilə gəlmişik və bizi buradan yalnız güc və süngü ilə çıxarmaq olar" 60 . Bununla belə, vətəndaş müharibəsi təhlükəsini nəzərə alan "Müsavat" fraksiyası Azərbaycanın müstəqilliyinin saxlanacağı şərtilə kommunistlərin ultimatumunu qəbul etmək haqqında çoxluğun fikrinə qoşulmağa məcbur oldu. 1920-ci il apre lin 27-dən 28-nə keçən gecə parla ment hakimiyyəti Müvəqqəti İnqilab Komitəsinə təhvil verdi. Komitənin tərkibi onun qiyabi seçilmiş sədri N.Nərimanov, A.Alimov, D.Bünyadzadə, M.Hüseynov, Ə.Qarayev, Q.Musabəyov və H.Sultanovdan ibarət idi. Komitə radio vasitəsilə RSFSR hökumətinə "Qızıl ordu hissələrini göndərmək yolu ilə dərhal real kömək göstərmək" haqqında rəsmi xahişlə müraciət etdi 61 . Müraciət əslində formal xarakter daşıyırdı. Səsvermə nəticəsində (əleyhinə - 1, bitərəf qalanlar -3, səsvermədə iştirak etməyənlər- 3 nəfər) 1920-ci il aprelin 27-də axşam saat 11 radələrində parlament hakimiyyətin Azərbaycan İnqilab Komitəsinə verilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Parlament sədrinin müavini M.Y.Cəfərov və İşlər İdarəsinin direktoru M.Vəkilov tərəfindən imzalanmış sənəddə hakimiyyətin verilməsi şərtləri göstərilirdi: "Nəzərinizə çatdırırıq ki, biz aşağıdakı şərtlərlə hakimiyyəti təhvil veririk: 1.
saxlan ılır; 2.
Azərbaycan Kommunist Partiyasının yaratdığı hökumət müvəqqəti orqan olacaqdır; 3.
Azərbaycan Fəhlə, Kəndli və Əsgər Deputatları Soveti simasında Azərbaycanın ali qanunvericilik orqanı müəyyən edəcəkdir; 4.
vəzifə tutan şəxslər dəyişdirilir; 5.
Yeni təşkil olunan müvəqqəti kommunist hökuməti parlament üzvlərinin həyatının və əmlakının toxunulmazlığına təminat verir; 6.
tədbirlər görəcəkdir; 7.
Yeni hökumət kimin tərəfindən təşkil edilməsindən asılı olmayaraq, Azərbaycanın müstəqilliyinə son qoymaq məqsədi güdən bütün xarici qüvvələrə qarşı qəti tədbirlərlə və bütün vasitələrlə mübarizə aparacaqdır". Qərarın yekun hissəsində göstərilirdi: "Azərbaycan parlamenti özünün fövqəladə iclasında səs çoxluğu ilə bu şərtləri qəbul etmişdir və onu sizin nəzərinizə çatdırırıq" 62 . Lakin XI ordunun ön dəstələri artıq aprelin 27-nə keçən gecə, Bakıda kommunistlərin çıxışlarının başlanmasına qədər, planı əvvəlcədən Q.K.Orconikidzenin fəal iştirakı ilə M.Q.Tuxaçevski və qərargahın rəisi S.A.Puqaçovun rəhbərliyi altında
426 Qafqaz Cəbhəsi Qərargahı tərəfındən hazırlanmış Bakı əməliyyatının həyata keçi- rilməsinə başladı. Qafqaz cəbhəsi Komandanlığının 490 saylı 1920-ci il 21 aprel tarixli direktivinə əsasən, XI ordunun komandanı M.K.Levandovski aprelin 27-də Azərbaycan sərhədini keçməli və ən qısa müddətdə Bakı quberniyası ərazisini tutmalı idi. Gürcüstandan və ya Şimali İran ərazisində yerləşən ingilis qoşunları tərəfindən Azərbaycan Cümhuriyyətinə göstərilə biləcək köməyin qarşısını almaq üçün əməliyyatı 5 gün müddətində başa çatdırmaq nəzərdə tutulurdu. Volqa-Xəzər Hərbi Donanmasının komandanı F.F.Raskolnikova XI ordunun hissələri yaxınlaşarkən Bakı Neftdaşıma Do- nanmasını ələ keçirmək və neft mədənlərinin dağıdılması imkanını aradan qaldırmaq üçün Ələt stansiyası rayonuna hərbi-dəniz desantı çıxarmaq əmri verilmişdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin bütün ərazisini ələ keçirmək aprelin 23-də, 490 saylı direktivə əlavə olaraq, XI orduya son vəzifə kimi tapşırıld ı 63 .
Azərbaycan sərhədində cəmləşməsi başlandı. Gələcək əməliyyatlarda iştirak etmək üçün 20, 28 və 32-ci atıcı div iziyaları (20 minə yaxın süngü), sonralar 2-ci süvari korpusunda birləşdirilən 7 və 8-ci süvari d iviziyaları və Taman süvari briqadası (cəmi 7 min qılıncla) ayrılmışdı. Dərbənddə yerləşən 5 zirehli qatar, həmçinin b ir neçə aviasiya dəstəsi də XI ordunun sərəncamında id i 64 . Ordu ko mandanı M.Levandovski 25 aprel tarixli əmrlə hərbi h issələrə konkret tapşırıqlar verdi: 2-ci korpus özünün əsas qüvvələri ilə aprelin 30-na qədər Şamaxı-Ağsu ərazisini ələ keçirməli və Kürdəmir stansiyasında Bakı-Gəncə dəmir yolunu bağlamalı idi. Qızılburuna çatdıqda atıcı div iziyalarla birgə Bakıya hücum etmək üçün öz qüvvələrinin bir h issəsini ayırmalı id i. Üç atıcı diviziyası öz növbəsində dəmir yol xətti boyunca Bakıya hücum etməli və 1920-ci il mayın 1-dək bütün Bakı rayonunu ələ keçirməli idi. Nəzərdə tutulan əməliyyatda ordunun tərkib inə daxil olan zirehli qatarlar qrupuna xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Dəmir yol döyüş məntəqəsinin rəisi M.Q.Yefremova 4 zirehli qatar və 28-ci d iviziyanın 299-cu atıcı alayın ın 2 rotasından ibarət desantla birlikdə (cəmi 350 əsgər) sürətli hərəkətlə Bakıya soxulmaq tapşırığı verilmişdi. Qızılburun, Giləzi və Su mqayıt stansiyaları ərazisində dəmir yolunun dəniz sahilinə lap yaxın və top atəşi mənzilində o lduğu nəzərə alınsa, Azərbaycan donanmasının bir döyüş gəmisi dəmir yol xəttin i dağıt- maq və sovet zirehli qatarlarının irəliləməsinin qarşısın ı almaq üçün tamamilə kifayət idi. Gəmilərdə 3 u zaqvuran sahil artilleriyası topu qoyulmuşdu. Lakin donanma Azərbaycan İnqilab Ko mitəsinin tərəfinə keçdiy inə görə döyüş gəmilə ri reyddə görünmədilər. Samur sərhəd körpüsünün minalan ması barədə sovet komandanlığın ın narahatçılığ ı əbəs idi, çünki bu ço x mühü m obyekti cəmi b ir tağımın əsgərləri qoruyurdular. Şimal sərhədindən Bakıya qədər Azərbaycan Ordusunun çox az qüvvələri - cəmisi 3 min nəfərlik n izami qoşun dəstələri və ehtiyat batalyonu (onlara verilmiş zirehli qatarlarla b irlikdə cəmi 5 min süngü və qılınc)
427 yerləşdirilmişdi. Yalama -Xudat rayonunda həmçinin iki cərgə çəkilmiş məftil çə- pərlə möh kəmləndirilmiş 2 məntəqə, Bakı yaxınlığında isə 3 cərgə tikanlı çəpər səddi qoyulmuşdu 65 . Aprelin 27-də saat 1-ə 5 dəqiqə işləmiş, Azərbaycan parlamentinə ultimatum verilməsindən 12 saat əvvəl, A.Mikoyan, Q.Cəbiyev və Q. Musabəyovu gətirən "III Beynəlmiləl" zirehli qatarı Samur körpüsündən keçdi və yol boyu qəflətən yaxalanmış azsaylı və pərakəndə ordu hissələrinin müqavimətini qırmaqla Bakıya doğru hərəkət etdi. İki saatlıq qanlı vuruşmadan sonra zirehli qatar Yalama stansiyasını ələ keçirdi. Stansiyanı Quba alayının 2 bölüyü, süvari divizionu (360-ə qədər qılınc), jandarm dəstəsi (200 nəfərə yaxın) qoruyurdu. Bu döyüşdə sovet əsgərlərinin 6 nəfəri öldürüldü və 8 nəfəri yaralandı. Süvari-dağ divizionu, kürd taborunun 2 bölüyü ilə mühafizə olunan Xudat stansiyası yaxınlığında 1 saylı zirehli qatarın sovet zirehli qatarının irəliləməsini dayandırmaq üçün yeni cəhdi uğur qazanmadı. Qırmızıların hərəkətini gecikdirmək məqsədilə geri çəkilən əsgərlər Xaçmaz stansiyası yaxınlığında körpünü yandırdılar və yol dəyişdiricisini sıradan çıxartdılar. Lakin yanğın tezliklə söndürüldü, dəyişdirici düzəldildi və bundan sonra zirehli qatarlar elə bir ciddi müqavimətə rast gəlmədən Bakı istiqamətində hərəkətlərini davam etdirdi. Sonuncu qısamüddətli döyüş Xırdalan və Biləcəri stansiyaları arasında baş verdi və bundan sonra Azərbaycan zirehli qatarı Keşlə, sonra isə Bakı stansiyalarından uzaqlaşdı 66 . Aprelin 27-də axşam saat 21-də Biləcəri stansiyası sovet zirehli qatarları tərəfindən tutuldu, səhər saat 4-də isə "III Beynəlmiləl" zirehli qatarı Bakı stansiyasına gəldi. Aprelin 30-da XI Ordunun əsas hissələri şəhərə daxil oldu. Onların irəliləməsi zamanı başda Xəlil paşa olmaqla yerli əhali içərisində təbliğat aparan və əhalini XI orduya müqavimət göstərməməyə çağıran Türkiyə zabitləri qrupu sovet qoşunlarına fəal kömək edirdi 67 . Həmin gün 7-ci süvari diviziyanın hissələri Şamaxı və Ağsuya daxil oldular, mayın 1-də isə Azərbaycan hissələrinin müqavimətini aradan qaldıran Sovet zirehli qatarları Gəncə stansiyasını ələ keçirdilər. Mayın 1-də Volqa-Xəzər Hərbi Donanmasının gəmiləri Bakı liman ına daxil oldu. Mayın 3-də və 4-də Lənkəran və Astaraya hərbi dəniz desantı çıxarıldı. 1920-ci il mayın ortalarında XI Ordu Azərbaycan Cümhuriyyətinin, demək olar ki, bütün ərazisini nəzarət altına aldı. Beləliklə, bolşevik Sovet Rusiyasının hərbi müdaxiləsi ilə suverenliyini bəyan etmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi, hakimiyyət ko mmunistlərin əlinə keçdi. Aprel hadisələrinin bilavasitə icraçılarından biri - milli hökumətə hakimiyyəti bolşeviklərə vermək barədə ultimatum təqdim etmiş Həmid Sultanov 1920- ci ilin oktyabrında keçirilmiş AK(b)P-nin II qurultayındakı çıxışında göstərirdi ki, hakimiyyətin devrilməsi üçün MK heç bir fəhlə, heç bir kəndliyə göstəriş verməmişdi. "Biz bilirdik ki, indi də olmasa, sabah, ya birisi gün qırmızı süngü burada olacaqdır. Belə də oldu, biz sovet hakimiyyətini hazır formada aldıq, onu bizə boşqabda gətirdilər" 68 .
428 AXC hakimiyyətinin devrilməsi ciddi daxili və xarici səbəblərin nəticəsi idi. 1920-ci ilin yazında Respublikada getdikcə dərinləşən siyasi sabitsizlik ölkədə fəaliyyət göstərən müsəlman partiyaları "Müsavat", "Əhrar", "İttihad", sosialistlər, bitərəflər qrupu və b. arasında gedən mübarizənin qızışması ilə müşayiət olunurdu. İki ilə yaxın bir müddətdə beş hökumət kabinetinin bir-birini əvəz etməsi həmin mübarizənin nəticəsi idi. Azərbaycanın rus-sovet ordusu tərəfındən istilası ərəfəsində siyasi partiyaların qarşıdurması o qədər kəskinləşmişdi ki, həmin ərəfədə yeni hökumət kabineti təşkil etmək heç cür mümkün olmadı. Parlament fraksiyalarının demokratiya adı ilə pərdələnən qarşılıqlı düşmənçiliyi tamamilə bürokratik xarakter daşıyırdı. Bütün bu çəkişmələrin arxasında bir tərəfdən müsavatçılar, digər tərəfdən isə ittihadçılar dayanırdı. Yerdə qalan digər partiyaların təmsilçiləri isə gah bu, gah da o biri tərəfə qoşulur, məhz bununla da öz aralarında daha böyük cəncəl və qalmaqal törədirdilər. Siyasi partiyaları çulğamış dartışmalar ayrı-ayrı partiyaların daxili durumuna da sirayət edirdi. Ölkənin ən böyük partiyası olan "Müsavat" da həmin ərəfədə iki qanada haçalanmış, sosialistləri də belə bir tale haqlamışdı. Beləliklə, partiyaların və onların parlament fraksiyalarındakı təmsilçilərinin bir-biri ilə apardığı mübarizəni Azərbaycanın 1920-ci ilin aprelində istila edilməsinə münbit şərait yaratmış daxili səbəblərdən biri saymaq o lar. Respublikada vəziyyəti mürəkkəbləşdirib dərinləşdirən digər ciddi amil o idi ki, hökumət dövlət ərazisinin bütövlüyünü təmin etmək üçün erməni daşnakları ilə mübarizəyə həddindən artıq iqtisadi və hərbi ehtiyatlar cəlb etmək məcburiyyətində qalmışdı. Lakin bu vaxt, dərinləşməkdə olan siyasi və iqtisadi böhranın mövcudluğuna baxmayaraq, Azərbaycanda "inqilabi şəraitin yetiş məsi" deyilən bir vəziyyət yox idi. O zaman Azərbaycan xalqı üçün aşkarda olan ən vacib məsələ müstəqilliyin nəticələri idi. N.Nərimanov çevrilişdən bir neçə ay öncə Moskvaya Azərbaycandakı vəziyyət barədə məlumat verərkən ərzaq məsələsinin yaxşı vəziyyətdə olduğunu, Azərbaycana gediş-gəlişin sərbəstliyini, hər istiqamətdə qəzet nəşrini, mətbuat azadlığını, çoxpartiyalı parlament fəaliyyətini, əmək birjasının mövcudluğunu, ziyalı əməyinin yaxşı qiymətləndirildiyini (onlara yaxşı əmək haqqı verildiyini), 5 may və 14 avqustda uğursuz tətillərdən sonra fəhlələrin nüfuzunun qismən enməsini, yalnız müsəlmanlardan ibarət nizami ordunu, onun başında təcrübəli generalların durduğunu, əsgərlərin normal təminatını ətraflı şərh etmişdi 69 . Müstəqil dövlət quruculuğu üçün əlverişli olan belə bir şəraiti arzulayan Moskvadakı kommunist mərkəzi yerli kommunist hərəkatı təşkilatların öz güclərini və səylərini vahid Azərbaycan Kommunist Partiyasında birləşdirməyə nail oldu. Beləliklə, Azərbaycanı qəsb etmək üçün daha bir ciddi zəmin yarandı, yerli kommunistlər istilanın iştirakçıları və Mərkəzin arxalandığı əsas qüvvə oldu. Yerli partiya təşkilatlarından birinin 28 apreldən sonrakı hesabatında deyilirdi: "Əgər inqilab qansız keçibsə, Müsavat hakimiyyəti devrilməyibsə, bu o demək deyil ki, bizim partiyamız güclü idi. Bu ona görə belə oldu ki, XI qızıl ordu güclü idi" 70 .
429 Beləliklə, aprel çevrilişi xarici qüvvənin "ildırım sürətli öldürücü" yürüşü nəticəsində həyata keçdi. Daxili səbəblər isə (hökumət böhranı, Qarabağ münaqişəsi, silahlı üsyana hazırlıqda yerli kommunistlərin fəal iştirakı, Türkiyə hərbi qulluqçularının köməyi) qızıl ordunun ö lkən i istila etməsin i yaln ız asanlaşdırdı. Cümhuriyyətin yaradılması, uğursuzluğuna baxmayaraq, onun 23 aylıq fəaliyyəti Azərbaycan xalqının tarixi taleyində çox mühüm hadisə idi. O, qısa müddətdə öz parlamenti, hökuməti, ordusu və pul vahidi olan demokratik respublikaya çevrildi. Azərbaycan Cümhuriyyəti demokratik respublika kimi bərqərarlaşırdı.
430 NƏTİCƏ
"Azərbaycan tarixi"nin V cildi XX yüzilliyin ilk iyirmi ilini əhatə edən, Azərbaycan xalqının həyatında mühüm prinsipial əhəmiyyət kəsb edən mürəkkəb və çox ziddiyyətli sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni proseslərlə zəngin olan bir dövrə həsr edilmişdir. Şimali Azərbaycanın iqtisadiyyatı daha sürətlə inkişaf edərək tam bazar iqtisadiyyatı xarakteri almış, məhsuldar qüvvələrin coşqun inkişafı zəminində milli şüurun formalaşması və tərəqqisi yeni-daha yüksək pillələrə qalxmış, milli ideyaların aparıcısı olan güclü ziyalılar yetişmiş, zəngin milli koloritə malik, özündə Şərq incəliyi və Avropa müxtəlifliyini qəribə şəkildə uzlaşdıran rəngarəng mədəniyyət ortaya çıxmış, tədricən təşkilatlanan milli siyasi qüvvələr, nəhayət ki, rus müstəmləkə rejimini yıxaraq uzunmüddətli fasilədən sonra milli dövlətçiliyimizi bərpa etmiş, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaratmışdılar. Bu, yeni demokratik və dünyəvi Azərbaycan dövlətinin yaradılması, bünövrəsi hələ XIX yüzildə qoyulmuş, həmin əsrin əsasən II yarısından quzey torpaqlarımızda meydana çıxan sosial-iqtisadi və ictimai-siyasi proseslərin inkişafının qanunauyğun nəticəsi olmuşdur. XX yüzilliyin ilk iki onilliyində Şimali Azərbaycan iqtisadiyyatının sosial- iqtisadi strukturunda sənaye sahələrinin, ticarət-kapitalist xarakterli sahələrin xüsusi çəkisi durmadan artmış, bazar yönümlü kapitalist istehsal münasibətləri xalq təsərrüfatında müəyyənedici mövqelərə yiyələnərək həlledici amilə çevrilmişdi. Bu dövrdə də iqtisadiyyatımızın ən mühüm sahələrindən biri olan kənd təsərrüfatında ciddi təkamül prosesləri müşahidə olunur. Çar mütləqiyyətinin bütün ciddi cəhdlərinə baxmayaraq, əsas istehsalçıların - kəndlilərin torpaq sahibkarlarına çevrilməsi yollarında xeyli dəyişikliklər baş vermiş, 1900-1903-cü illərin qanunları kənd sakinlərimizin böyük əksəriyyətini - xəzinə kəndlilərini öz pay torpaqlarının daimi istifadəçisi elan etmiş, nəhayət, 1912-ci il 20 dekabr qanunu isə bəy-mülkədar torpaqlarında məskunlaşmış sahibkar kəndlilərini pay torpaqlarının mülkiyyətçisinə çevirmişdi. Bu addımın kənd təsərrüfatının gələcək inkişafı üçün möhtəşəm əhəmiyyəti danılmazdır. Hətta torpaq üzərində xəzinə mülkədar sahibkarlığının ağalığı şəraitində kənd burjuaziyası - qolçomaqlar müxtəlif sahələrdə bütün təsərrüfatların 10-15 faizini təşkil edərək, kənd təsərrüfatında bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin başlıca daşıyıcısına, əsas əmtəə istehsalçılarına, kənddə öncül sosial qüvvəyə çevrilməkdə idilər. XX əsrin əvvəllərində kənd təsərrüfatının elə bir sahəsi qalmamışdı ki, burada kapitalist istehsal münasibətləri özünə möhkəm yer tutmasın, bu sahə bazar iqtisadiyyatının nüfuz dairəsinə cəlb olunmasın. Lakin əkinçilik, xüsusən də texniki bitkilər becərilməsi və emalı sahələrində əmtəə-kapitalist münasibətləri xüsusən dərin köklər atmışdı. Bununla yanaşı, kənd təsərrüfatının hətta maldarlıq, taxılçılıq kimi ənənəvi sahələri də getdikcə daha çox bazar iqtisadiyyatı çərçivəsinə daxil olur, bazarın tələbatı əsasında qurulurdu. H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev, Ş.Əsədullayev, A.Quliyev kimi iri sahibkarların meydana çıxıb formalaşması, ölkənin iqtisadi həyatında mühüm rol oynamağa başlamaları
431 Şimali Azərbaycanda kökləri XIX yüzilliyə gedib çıxan bazar-kapitalist iqtisadiyyatı cəmiyyətinin inkişafın ın qanunauyğun yekunu idi. Kənd təsərrüfatında azad muzdlu əməyin tətbiqi, ilkin emal müəssisələri şəbəkəsi getdikcə daha sürətlə genişlənmiş, Bakıda bu sahə ilə birbaşa bağlı olan, hazır yeyinti məhsulu verən iri sənaye müəssisələri, Şimali Azərbaycanda müasir toxuculuq sənayemizin ilki sayıla biləcək, əsası görkəmli sənayeçi və xeyriyyəçi H.Z.Tağıyev tərəfindən qoyulmuş fabrik işə düşmüşdü. Sənaye sahəsində XX əsrin ilk iki onilliyində istehsalın mərkəzləşməsi və təmərküzləşməsi prosesləri getdikcə güclənmiş, Nobel, "Şell", "Oyl" kimi sənaye nəhəngləri neft sənayesi və onunla bağlı olan sahələrin əsl ağalarına çevrilmişdi. Sənayedə hakim mövqelərə yiyələnmiş inhisar birlikləri saysız-hesabsız mədənlərə, zavod və tərsanələrə, nəqliyyat vasitələrinə və satış şəbəkələrinə, o cümlədən dünya bazarlarında uğurla fəaliyyət göstərən satış şəbəkələrinə malik id i. Hələ XIX əsrin sonuncu onilliyində neft hasilatının həcminə görə ABŞ-a çatmış və onu ötüb keçmiş Bakı neft sənayesi rayonu XX yüzilliyin əvvəllərində də dünyanın ən mühüm yanacaq sənayesi mərkəzlərindən biri kimi planetin iqtisadi xəritəsində özünə layiq yer tuturdu. Avropa və Asiya bazarlarında Şimali Azərbaycanın təkcə nefti deyil, şərabı, xalçası, tütünü, taxılı və s. məhsulları da güclü rəqabətə uğurla dözüm gətirirdi. Azərbaycan sənayesi və kənd təsərrüfatının onlarla məhsulu Avropanın müxtəlif sərgi və yarmarkalarında onlarla fə xri mü kafata lay iq görülmüşdü. XX yüzilliyin başlanğıcında Şimali Azərbaycanın nəqliyyat şəbəkəsi də xeyli genişlənmişdi. Əsrin lap başlanğıcında Biləcəri-Port-Petrovsk xətti ilə Ümumrusiya dəmir yolları şəbəkəsinə çıxış əldə olunması, şose yolları şəbəkəsinin genişlənməsi, dəniz nəqliyyatı imkanlarının yeni mərhələyə yüksəlməsi bir tərəfdən, ölkənin əyalətləri ilə sənaye mərkəzlərinin əlaqələrini xeyli sıxlaşdırmış, ümummilli bazarların formalaşması prosesini yekunlaşdırmış, digər tərəfdən isə daxili və xarici ticarətin dövriyyə imkanlarını görünməmiş dərəcədə artırmış, dünya bazarlarına çıxışları rəngarəng etmişdi. Şəhərlərimizin həyatında da ciddi dəyişikliklər baş verməkdə idi. XIX yüzilliyin son rübü ərəfəsində xırda əyalət şəhərlərindən heç də fərqlənməyən Bakı artıq XX əsrin əvvəllərində əsl ümu mmilli mərkəzə, Rusiya imperiyasının ən möhtəşəm sənaye və ticarət nəhənglərindən birinə çevrilmişdi. İri yanacaq energetika sənayesi mərkəzi kimi Bakı təkcə Azərbaycan və Cənubi Qafqazın deyil, həmçinin Rusiya, imperiyasının iqtisadiyyatına, dünyanın neft bazarına böyük təsir gücünə malik idi. Yüz minlərlə əhalinin cəmləşdiyi Bakı sənaye rayonu ilə yanaşı, İrəvan, Gəncə, Dərbənd, Şuşa, Nuxa, Şamaxı kimi ticarət və sənətkarlıq mərkəzləri də getdikcə daha çox sənaye şəhəri xarakteri almağa başlayırdı. Özü də Bakıdan fərqli olaraq, digər quberniya və qəza mərkəzlərində milli kapitalın mövqeyi xüsusən qüvvətli idi. Şəhərlərlə yanaşı, bir sıra kənd yaşayış məskənlərinin -Kürdəmir, Ağdam, Ləki, Salyan, Cavad, Əylis, Uluxanlı və başqalarının tədricən sənaye və ticarət mərkəzlərinə çevrilməsi ölkənin sosial-iqtisadi həyatında yeni, mütərəqqi hadisə idi. XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycan əhalisinin tərkibinin rəngarəngliyi
432 daha da güclənmişdi. Bütün dövrlərdə Azərbaycan əhalisi üçün səciyyəvi olan, XX yüzilliyin əvvəlində bir qədər də güclənmiş milli etnik rəngarəngliyə sosial müxtəlifliyin daha da güclənməsi əlavə olunmuşdu. Kənddə və şəhərdə muzdlu əməklə dolanan sosial elementlərin xüsusi çəkisi durmadan artır, ö z təsərrüfatlarını bazar iqtisadiyyatının tələblərinə müvafiq şəkildə quran sərmayədarların ölkənin iqtisadi həyatında nüfuzu və rolu gündən-günə güclənirdi. Sosial qütbləşmə prosesi getdikcə geniş miqyas alırd ı. Bu dövrdə Bakı, Gəncə, İrəvan, Dərbənd, Şuşa, Nu xa, Şamaxı kimi şəhərlərimizin əhalisi içərisində sənaye fəaliyyəti ilə bağlı olanların xüsusi çəkisi durmadan artırdı. Məhsuldar qüvvələrin in kişafı, iqtisadiyyatın ümu mi tərəqqisi fonunda milli burjuaziyanın təşəkkü lü və getdikcə güclən məsi, milli şüurda yeni mey llərin ortaya çıxması milli mədəniyyətin yeni, daha yüksək mərhələyə qalxması ilə nəticələnird i. Milli şüurun inkişafın ın yeni mərhələsinə xas olan bu meyillər əvvəllər ancaq qeyri-azərbaycanlı etnik kütlələrə yönəlmiş (RSDFP -nin Bakı Ko mitəsi), bir qədər sonra bununla bağlı olan "Hü mmət" tipli təşkilatın ardınca, xüsusən də 1905-ci ildən başlayaraq, milli-siyasi və b. ictimai təşkilatların meydana çıxmasına gətirib çıxardı. Məh z "İttifaqi müslimin", "Difai", "Müdafiə" kimi ilk siyasi partiya və qruplar 1911-ci ildə yaranan, Birinci dünya müharibəsi dövründə xey li fəallaşaraq çarizmin devrilməsindən az so nra usubbəyçi ədəmi- mərkəziyyətçilərlə b irləşib ü mu mmilli siyasi partiyaya çevrilmiş "Müsavat" Partiyasının ortaya çıxıb ərsəyə gəlməsi üçün zəmin yaratmışdı. Milli-siyasi qüvvələrin fəallaşması rus müstəmlə kəçilərin i b ərk narahat etmiş, onlar ö z ağalıq larını qorumaq üçün əvvəlkitək "kökə"-dən "dəyənəyə"dək mü xtəlif üsullara əl atmışdılar. Çar höku məti günü-gündən güclənən inqilabi hərəkatın vüsətini yatırmaq üçün ermənilərlə azərbaycanlılar arasında milli ədavət - q ırğın törət miş, inqilabi qüvvələrə qarşı küt ləvi repressiyalara ə l at mış, bunlarla yanaşı, "Zemstvo müşavirələri", Du ma kampan iyaları kimi tədbirlə ri işə salmışdı. Çar höku mətinin niyyətlərinə baxmayaraq, bu kampaniyalar, xüsusən də I-IV Rusiya duma larındakı fəaliyyət XX əsrin əvvəlləri dövrü Azərbaycan siyasətçilərinin, Topçubaşov, Xoyski, Xasməmmədov, Cəfərov və b. ibarət bütöv bir siyasətçilər nəslin in təşəkkülündə, onların zəruri dövlətçilik təcrübəsi qazanmasında əvəzed ilməz ro l oynadı ki, bu təcrübə də milli-siyasi qüvvələrin təşəbbüskarlığ ı ilə birlikdə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaradılması və idarəsində əvəzedilməz əhəmiyyətə malik o lmuşdur. Bu siyasi təcrübənin qazanılması prosesində, milli qüvvələrin daha da fəallaşmasında xüsusən də I Dünya müharibəsi dövrü müstəsna rol oynamışdır. XX yüzilliyin əvvəlləri Şimali Azərbaycanda elm və mədəniyyətin inkişafı baxımından da əlamətdar bir dövr olmuşdur. Bu dövrdə mədəni-maarif müəssisələrinin şəbəkəsi, xüsusən də şəhərlər və kəndlərdə ilkin və ruhani təhsili verən məktəb və mədrəsələrlə yanaşı, dünyəvi təhsil verən müxtəlif çeşidli tədris müəssisələrinin şəbəkəsi xeyli genişlənmişdir. Abşeron, Naxçıvan, Şəki-Zaqatala, İrəvan və s.
433 bölgələrin kəndlərində belə xeyli dünyəvi məktəblər fəaliyyət göstərirdi. Lakin başlıca olaraq rus təhsili verən bu məktəblər əhalinin tədris müəssisələrinə olan tələbatını az- çox ödəməkdən çox-çox uzaq idi. Eyni sözləri miqyası bir qədər genişlənmiş səhiyyə müəssisələri haqqında da demək o lar. Haqqında danışdığımız dövrdə ibtidai və orta təhsil müəssisələrinin şəbəkəsi bir qədər genişlənsə də, Qori Müəllimlər Seminariyasının müsəlman şöbəsi Azərbaycana köçürülsə də, seminariya və orta ixtisas təhsili verən bəzi müəssisələr meydana gəlsə də, onlar tələbatı qətiyyən ödəmirdi. Uzun müzakirələrə baxmayaraq, çarizm Cənubi Qafqazda, o cümlədən Şimali Azərbaycanda ali təhsil müəssisəsinin yaradılmasına imkan verməmişdi. İlk ali məktəbi də məhz XX əsrdə ilk milli dövlətimiz yaratdı. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, hələ XIX yüzilliyin II yarısından etibarən Rusiya imperiyasının ali məktəblərində təhsil alan azərbaycanlı gənclərinin sayı ilbəil artırdı. XX yüzilliyin əvvəlləri də daxil olmaqla bu dövr ərzində həmin məktəbləri 200 nəfərdən çox gənc bitirmişdi. Həmin nəsil Azərbaycanın təkcə sosial, iqtisadi və mədəni həyatında deyil, ictimai-siyasi mühitində də çox mühüm qüvvəyə çevrilə bildi. Bunların içərisində elə C.Hacıbəyli, M.Hacınski, Z.Əhmədbəyov, C.Hacınski, X.Məlikaslanov, A.Səfikürdski, R.Xoyski, H.Ağayev, M.Vəkilov, M.Cəfərov, Ə.Pepinov, F.Xoyski, M.Mirqasımov, H.Şahtaxtinski, X.Sultanov, N.Usubbəyli, N.Nəri manov, X.Rəfibəyov, T.Şahbazi, Y.V.Çəmənzəminli, S.Axundova və onlarla başqalarının adlarını çəkmək mü mkündür. Onlardan hər biri XX yüzilliyin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın həyatında mühüm rol oynamış görkəmli simalard ır. Əsrin əvvəllərində milli mətbuat keyfiyyətcə yeni inkişaf mərhələsinə qalxaraq, nəinki sosial-iqtisadi və ictimai həyatın operativ güzgüsünə çevrilmiş, həmçinin bir çox baxımdan milli ideyaların geniş kütlələrin malına çevrilməsi sahəsində, müstəmləkə əsarətinə qarşı milli-azadlıq hərəkatında kəsərli silah rolunu oynamışdır. Görkəmli mütəfəkkir Cəlil Məmmədquluzadənin "Molla Nəsrəddin" jurnalının başçılıq etdiyi Şimali Azərbaycan milli mətbuatı bütün müsəlman və türk dünyası mətbuatının şəksiz və şəriksiz liderinə çevrilmişdi. Ü.Hacıbəyov, C.Məmmədquluzadə, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev, M.Ə.Sabir və bir çox başqa dahilərimiz Şərq və Qərb mədəniyyəti qaynaqlarından bəhrələnməklə özünəməxsus məziyyətlərə malik elə bir özünəməxsus mədəniyyət yaratdılar ki, onun dəyəri bu gün də, yüz ildən sonra da, nəinki azalmışdır, əksinə, bir çox sahələrdə əlçatmaz zirvə rolunu oynamaqdadır. Rusiyada çarizm devrildikdən sonra keçmiş imperiyanın ucqarlarında yaranmış müstəqil dövlətlərdən biri olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ölkədəki bütün siyasi partiyaları, milli azlıqları və az-çox əhəmiyyətli ictimai təşkilatları öz strukturlarında təmsil etdirən, öz fəaliyyətini onların rəyi əsasında quran və məhz bununla da demokratik prinsipləri həyata keçirən bir siyasi qurum idi. O, milli şüur və demokratik hərəkatın inkişafında ən yüksək nöqtə olmuş, hər işdə Azərbaycanın və Azərbaycan xalqının bütövlüyü qayəsini, xalq mənafeyinin aliliyin i əsas meyar tutmuşdu.
434 1918-1920-ci illər Azərbaycan xalqının həyatında çox böyük əhəmiyyət kəsb edən bir dövrdür. Azərbaycan məhz bu taleyüklü dövrdə ilk dəfə olaraq dövlət suverenliyini qazanaraq dünya birliyində layiqli yer tutmağa çalışmışdır. Bu dövr millətin həyatında mühüm mərhələ olmaqla yanaşı, onun gələcəyinin və istiqlalının bünövrəsini qoymuşdur. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mövcud olmuş ictimai-siyasi, ədəbi, fəlsəfi fikrin məntiqi nəticəsi olmuşdur. Beşiyi başında H.Zərdabinin, Ə.Hüseynzadənin, Ə.Ağaoğlunun, Ə.Topçubaşovun, C.Məmmədquluzadənin, Ü.Hacıbəyovun və başqalarının durduğu milli-demokratik hərəkat Azərbaycan Cümhuriyyətini doğurdu. Onlar öz ictimai-siyasi, ədəbi, maarifçilik fəaliyyəti ilə xalqımızda milli şüurun oyanıb inkişaf et məsinə böyük təsir göstərmişlər. Azərbaycan Cü mhuriyyəti həm də bu dövrdə genişlənən və Avropada toplanmış bütün nəzəri və əməli təcrübəni ö zündə cəmləşdirən milli-azadlıq hərəkatının b ilavasitə nəticəsi idi. Eyni zamanda Azərbaycan Cü mhuriyyətinin yaran ması həmin ərəfədə Rusiyada və bütün dünyada baş verən ictimai-siyasi hadisələrin məntiq i inkişafı nəticəsində yaranmış əlverişli şəraitin məhsulu idi. Birinci dünya müharibəsinin doğurduğu böhran Rusiyada köklü inqilabi dəyişikliklərə gətirib çıxard ı. Fevral inqilabı çar monarxiyasını devirməklə yanaşı, "xalqlar həbs xanası" sayılan Rusiyada milli-azad lıq hərəkatının genişlən məsinə səbəb oldu. Rusiyada baş verən sonrakı hadisələr, xüsusilə, Oktyabr çevrilişi tərkib ində Azərbaycan nümayəndələrinin də olduğu Zaqafqaziya seyminin Rusiya- dan ayrılmaq qərarı ilə nəticələndi. 1917-c i ilin mart ından 1918-ci ilin may ına qədər cənubi Qafqa zda yaradılmış mü xtəlif idarəçilik qurumları bölgənin xalqları arasında ciddi ziddiyyətlərin o lduğunu üzə çıxardı. 1918-ci ilin yazında azərbaycanlıların mənafey inə zidd olaraq Cənubi Qafqaz höku mətinin Os manlı dövlətilə müharibə etməsi, onların erməni-bolşevik soyqırımına məru z qalması milləti xilas etmək üçün müstəqil dövlətin yaradılmasını zəruri edird i. Qanlı mart hadisələrin i yaşamış Azərbaycan xalqının qabaqcıl ziyalıları indi millətin xilasın ı mu xtariyyətdə deyil, müstəqillikdə görürdülər. Bölgədə baş vermiş hadisələr son nəticədə Zaqafqaziya dövlətçiliyin in ləğvi və A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin elan edilməsi ilə n əticələndi. Cü mhuriyyətin yarad ılmasını elan etməklə Azərbaycan Milli Şurası millət qarşısında çox böyük bir tarixi missiyanı yerinə yetirdi. Azərbaycan milli dövlətinin yaradılması xalqın taleyində tarixi hadisə idi. M.Ə.Rəsulzadə 28 May bəyannaməsinin siyasi mənasını yüksək q iy mətləndirir və bunu bir nö v Azərbaycan millətin in varlığının təsdiqi hesab edirdi. Bu, Rusiyada və dünyada gedən sosial-siyasi proseslərin tərkib h issəsi olmaq etibarilə, həmçin in beynəlxalq əhəmiyyətli hadisə id i.
435 May ayının 28-də Azərbaycanın istiqlal bəyannaməsini elan etməklə Milli Şura A zərbaycan xalqının şərəf və namusunu, onun məhv olmaq təhlükəsi ilə qarşılaşmış fiziki mövcudluğunu xilas etdi. Milli müstəqilliyin i elan etməklə Azərbaycan xalqı ilk növbədə itirilmiş dövlətçiliyini bərpa etdi və XX yü zillik üçün səciyyəvi olan milli dövlət quruculuğuna başladı. İki il tarix üçün o qədər də böyük zaman kəsiyi deyil. Lakin bu iki ildə Azərbaycan Cü mhuriyyətin in gördüyü işlərin miqyası, əhə miyyəti və mənası Azərbaycan xalq ının həyatında olduqca böyük hadisədir. Azərbaycan Cü mhuriyyəti ço x mü rəkkəb tarixi və coğraf i-siyasi şəraitdə mövcud olmuşdur. Məhz əlverişli coğrafi-strateji əhəmiyyətinə, təbii-iqtisadi sərvətlərinə görə o, dünyanın iri dövlətlərin in marağ ını ö zünə cəlb etmişdi. Gənc Respublikan ın müstəqilliyinə və ərazi bütövlüyünə real təhlükə, onun milli mənafeyin in qorunması təsirli tədbirlər görü lməsini tələb edirdi. Məhz 1918-1920-ci illərdə ermənilərin A zərbaycanın əzəli torpaqların ın işğalına yönəlmiş siyasəti daha həyasız xarakter almış, bu isə Azərbaycan dövlətçiliy inin möhkəmləndirilməsi üçün ən cidd i maneəyə çevrilmişdi. Buna görə də ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün Azərbaycan rəhbərliy i ço x böyük qüvvə sərf etməli olurdu. Bolşevik-erməni talanlarından milləti xilas etmək üçün milli ordunun yaradılması Azərbaycan Cü mhuriyyətinin ən böyük xid mətlərindən biri hesab edilməlidir. Məhz qısa vaxtda formalaşdırılan güclü n izami o rdu 1919-cu ildə Qarabağda Azərbaycanın suverenliyin i və ərazi bütövlüyünü bərpa etməyə imkan verdi. Az b ir vaxtda A zərbaycan Cü mhuriyyəti parlamenti, höku məti, ordusu, gömrük və hüquq mühafizə orqanları olan, milli rəmzlərə və dövlət atributlarına malik, vətəndaş haqlarını və hüquqlarını hər şeydən uca tutan demokratik b ir respublikaya çevrild i. A zərbaycanda milli, din i, s iyasi, sinfi mənsubiyyətinə görə fərq qoyulmadan vətəndaş ların hüquq və azad lıq ları təmin edilmişdi. Bu, XX əsrin əvvəllərində yalnız monarxiya hərbi-feodal rejimlərin in hökm sürdüyü Şərqdə tarixi feno men id i. Çünki ilk dəfə A zərbaycanda vətəndaş həmrəyliyinə əsaslanan demokratik, dünyəvi, unitar dövlət qurulmuşdu. İlk Cü mhuriyyətin yaradıcılarından biri M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: "Azərbaycan Cü mhuriyyətinin əsas iradəsi bütün vətəndaşların bərabər hüquqda yaşaması üzərində qurulmuşdu. Burada hər bir insanın möhtərəm şəxs, Azərbaycan vətəndaşı olduğu üçün hüququ saxlanılırdı. Xoşbəxt həyatın ancaq hürriyyətlə hasil olacağını Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti ona izn verilməsini istəmişdi. Burada söz azad- lığı, mətbuat azadlığı, vicdan azadlığı yüksək dərəcəyə çatmışdı". Azərbaycan Cümhuriyyətinin Parlamenti hakimiyyət bölünməsi və plüralizm prinsiplərinin hökm sürdüyü bir tribuna oldu. Azərbaycanın bütün siyasi qüvvələrinin və millətlərinin təmsil olunduğu Parlament Cümhuriyyətin demokratik xüsusiyyətlərini güzgü kimi özündə əks etdirirdi. Azərbaycan Parlamenti xalqın milli şüurunun inkişafında
436 mühüm rol oynamaqla bərabər, siyasi və hüquqi dəyişikliklərin həyata keçirilməsində mühüm addımlar atmışdı. Parlament əslində ölkədə çoxpartiyalı siyasi sistemin təşəkkül tapması üçün ilk meydan oldu. Qısa müddət ərzində Parlament Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və mədəni həyatı ilə bağlı çox işlər gördü. Cəmiyyətin siyasi sisteminin mühüm tərkib hissəsi olan partiyalar dövlətin daxili və xarici siyasətinin formalaşdırılmasında aparıcı rol oynayırdılar, onların ictimai- siyasi fəaliyyəti, dövlət quruculuğunda tamhüquqlu iştirakı üçün hər cür şərait yaradılmışdı. Azərbaycan rəhbərliyi çox çətin şəraitdə fəaliyyət göstərdiyindən iqtisadiyyatı əsaslı surətdə bərpa etmək üçün zəruri vaxt və vəsaitə malik olmamışdı. Bununla bərabər, bu istiqamətdə bir sıra addımlar atılmış, birinci növbədə sosial-iqtisadi islahatların keçirilməsi üçün hüquqi baza olan iqtisadi qanunlar qəbul edilmiş, dövlətin iqtisadi siyasətini həyata keçirən strukturlar, o cümlədən vergi və maliyyə orqanları, Dövlət Bankı formalaşdırılmışdı. Azərbaycan mədəniyyətinə və xalq maarifinin inkişafına milli hökumət və parlament xüsusi qayğı göstərmişdir. Belə bir qayğı Azərbaycan demokratik ziyalılarının uzun illərdən bəri milli məktəb və mədəniyyət uğrunda apardıqları gərgin mübarizənin bilavasitə təzahürü idi. Bütün məktəblərdə təhsilin icbari qaydada ana dilində qurulması, maarif sahəsində ruslaşdırma siyasətinin nəticələrinin aradan qaldırılması, müxtəlif səviyyəli təhsil müəssisələrinin, mədəniyyət ocaqlarının təşkili, xüsusən 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin açılması Azərbaycan Cümhuriyyətinin ən mühüm xidmətlərindən biri idi. AXC höku məti xarici siyasət sahəsində də müəyyən uğurlar əldə etmişdi. Qərbi Avropanın və Asiyanın bir sıra ö lkələrində Azərbaycan Cümhuriyyətinin diplomatik missiyası təsis edilmiş, Paris Sülh Konfransında isə respublikamız öz müstəqilliy inin de-fakto tanın masına nail olmuşdu. Hələ XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan demo kratiyasının baniləri insan hüquqlarına hörmət prinsipini, dövlətlər arasında bərabər hüquqlu və sərfəli münasibətlərə riayət etməy in zəruriliy ini, zor işlətməyin yolverilməzliy ini, dövlətlərin ərazi bütövlüyünə hörmət və daxili işlərinə qarış mamaq prinsipini öz fəaliyyətində əsas tutur və bu prinsiplərə dönmədən əməl edirdilər. Artıq indi, biz onların qəbul etdikləri fəaliyyət prinsiplərin in nə qədər həyati olduğunu daha aydın dərk edirik. 1918-1920-c i illərin kəsiyində Azə rbaycan Cü mhuriyyətin in da xili vəziyyəti sovet Rusiyası və daşnak Ermənistanın bölgədə yerit diyi siyasət, iri dövlətlərin öz maraqlarını həyata keçirmək üçün apardıqları rəqabət, həmçin in ölkədaxili ziddiyyətlərin ciddiləşməsi nəticəsində daha da kəskinləş mişdi. Cü mhuriyyətin mövcudluğunun son dövründə Azərbaycanın daxilində çox ziddiyyətli proseslər gedird i. Parlamentdə və ondan kənarda mü xtəlif siyasi qüvvələr bir-b iri ilə rəqabət, hakimiyyət uğrunda mübarizə aparırdı. Bütün bunlar
437 isə Xalq Cü mhuriyyətinin fəaliyyətini zəiflədird i. Belə bir şəraitdə Azərbaycanın müstəqilliy inə qarşı çıxan xarici və daxili qüvvələrin təzyiqi altında fəaliyyət göstərən milli dövlətimiz son nəticədə süquta uğradı.
Nəticədə Azərbaycan Cü mhuriyyətinin Parlamenti son dərəcə mürəkkəb və ziddiyyətli şəraitdə özünün sonuncu iclasında hakimiyyəti Azərbaycan ko mmunistlərinə verərək ö z fəaliyyətini dayandırdı. Uğursuz nəticəyə baxmayaraq, A zərbaycan Cü mhuriyyətinin iyirmi üç aylıq fəaliyyəti xalq ımızın yaddaşına əbədi həkk olundu. Azərbaycan SSR 70 ilə yaxın bir dövrdə ko mmunist ideologiyasının hökmran olduğu SSRİ -nin tərkibində olmuşdur. Mürəkkəb, ziddiyyətli hadisələrlə dolu bu 76 il müddətində xalqımız böyük məhru miyyətlərə uğramış, soyqırımına məruz qalmış, böyük itkilər ver- mişdir. Eyni zamanda bu müddətdə bütün məhru miyyətlərə baxmayaraq, xalqımız yaşamış, yaratmış, inkişaf etmişdir. Bu 70 il ərzində itkilərimizlə yanaşı, Azərbaycan xalqı böyük nailiyyətlər qazanmış, iqtisadi, elmi, mədəni yüksəlişə nail olmuşdur. Azərbaycan bu dövrdə öz müstəqilliyini faktik olaraq itirsə də, müstəqil dovlətin atributları olan konstitusiyaya, əraziyə, sərhədlərə formal olaraq malik id i. Məhz dövlətçilik ənənələrinin, mədəni, elmi, iqtisadi, kadr potensialının mövcudluğu Azərbaycan xalqına öz varlığını, mədəniyyətini, milli mənliyini qorumağa və yenidən dirçəlib 1991-ci ildə milli dövlət - Azərbaycan Respublikası kimi tarix səhnəsinə çıxmağa imkan verdi. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Cümhuriyyətinin topladığı böyük tarixi təcrübə, əsasını qoyduğu demokratiya, demokratik dövlət quruculuğu bu gün onun hüquqi və mənəvi varisi olan Azərbaycan Respublikasında dönmədən həyata keçirilir və inkişaf etdirilir. Tam əsasla demək olar ki, varis öz sələfinin müstəqillik və suverenlik prinsipini hər şeydən əziz və uca tutur.
438 РЕЗЮМЕ
История Азербайджана начала XX в. богата как социально-эко- номическими, так и общественно-политическими событиями, которые нашли свое отражение в V томе "Истории Азербайджана". Хронологически том охватывает период с 1900 г. вплоть до провозглашения 28 апреля 1920 года Азербайджанской ССР.
Известно, что в начале XX в. народное хозяйство получило свое дальнейшее развитие, однако оно не было равномерным по всей тер ритории Азербайджана. Кроме того, сказывалось то обстоятельство, что в конце XIX - начале XX в. царская Россия усилила экономическое "завоевание" страны, Северный Азербайджан все более превращался в сырьевую базу российской промышленности и в рынок сбыта товаров, произведенных российскими фабриками, т.е. экономика здесь носила ко лониааьный характер. В этот период богатый нефтью Баку представлял собой исключительное явление не только для России, но и в мировом масштабе. Царское правительство, эксплуатируя богатейшие недра Баку, обеспечивало свою промышленность топливом. Наряду с нефтяной промышленностью в Баку развивались и другие отрасли - пищевая и легкая промышленность, производство стройматериалов, металлургия и др. В этот период развивалась промышленность и в уездах Азербайджана. В частности, в Кедабеке действовал крупный центp медеплавильной промышленности. Существовата широкая
сеть хлопкоочистительных предприятий. Многочисленные промышленные предприятия были разбросаны по всему Северному Азербайджану: от Дербенда и Кубы до Иревана и Нахчывана, от Загатал и Гянджи до Лянкярана. Промышленное производство Азербайджана было представлено тремя типами крупных капиталистических предприятий: 1) предприятия, находившиеся в собственности отдельных лиц; 2) торговые дома; 3) акционерные компании. Последние были представлены в двух формах: акционерные общества и паевые товарищества. Первые два типа предприятий представляли собой узкие, ограниченные общества, что же касается акционерных компаний, то они являлись наивысшей формой капиталистических предприятий. Они обеспечивали широкую концентрацию капитала, были более конкурентоспособными, а их имущество было превращено в обобществленную собственность. Акционерные компании по своим экономическим и организационным особенностям представляли собой основную форму организации предприятий в процессе зарождения финансового капитана. Если торговые дома в процессе конкуренции вытесняли отдельных частных собственников, то акционерные общества, в свою очередь, вытесняли торговые дома. Несмотря на это, в указанный период все три формы капиталистических предприятий сосуществовали и их
439 число возрастало. Процесс концентрации и централизации капитала шел и в уездаx Азербайджана, где действовали десятки компаний в таких отрасляx промышленности, как шелкоткацкая, горнодобывающая, рыбная,
хлопкоочистительная, производство цемента и др. В отличие от Баку, в уездах Азербайджана преобладали не акционерные общества, а торговые дома. В Азербайджане, в том числе в Баку, имелись также капиталистические предприятия, которые остались в стороне от процесса монополизации. В основном, они находились в собственности отдельных предпринимателей. В число таких промышленных предприятий входило большинство шелкообрабатывающих фабрик Нухинского и Шушинского уездов, Ордубада, а также Загатальского округа, хлоп- коочистительные заводы Гейчайского уезда, Агдаша, Кюрдамира, Аджигабула, некоторые винокуренные заводы Шамахинского и Елизаветпольского уездов, табачные фабрики Нухинского уезда и Загатальского округа, предприятия капиталистического типа пищевой и легкой промышленности, предприятия по производству стройматериалов и т. д. Города Азербайджана - Баку, Шуша, Гянджа, Иреван, Дербент, Нахчыван, Шеки и некоторые другие являлись капиталистическими городами. Торговая буржуазия была представлена в них купцами I и II гильдий, а также торговцами, не входившими в гильдии. В азербайджанской деревне развитие товарного производства достигло товарно-капиталистического уровня. Капиталистическая организация хозяйства в селе получила более интенсивное развитие. В деревнях, земли колорых принадлежали государству, землепользование претерпело значительные изменения. Взаимоотношения между государством, владевшим землей, и обрабалывавшими ее крестьянами нашли свое отражение в законе о поземельном устройстве государственных крестьян Закавказья, водворенных на казенных землях, изданном в мае 1900 г. Согласно этому закону, земля была передана в постоянное пользование сельских обществ, однако земле- владельцем по-прежнему являлось государство и обрабатывавшие эту землю крестьяне обязаны были выплачивать оброчную подать в казну. Крестьяне, проживавшие на землях, находившихся в частном ала-дении, за пользование бекскими землями обязаны были выплачивать землевладельцам денежные и натуральные подати. Такое положение сохранялось до 1912 г., когда частновладельческие крестьяне превратились в собственников своих земельных наделов. Несмотря на это, полуфеодальный характер землевладения продолжал существовать, так как со хранилась государственная собственность на землю, а также и бекско-мюлькедарская земельная собственность. В этот период характер бекской собственности на землю несколько изменился. Прежде всего, бекские земли теперь могли быть проданы лицам, не принадлежавшим к бекскому сословию. Во-вторых, что очень важно, под влиянием развития товарно-
440 капиталистических отношений часть беков создала свои хозяйства, основанные на использовании наемного труда, что было выгоднее, чем сдавать земли в аренду. Таким образом, часть бекских хозяйств превращалась в капиталистические хо зяйства. В азербайджанской деревне ускорился процесс расслоения сельского населения, в результате чего сформировался слой сельских капиталистов, состоявший из кулаков, ведущих свое хозяйство на основе использования наемного труда, с одной стороны, и слоя безземельных и малоземельных батраков, занимавшихся продажей своей рабочей силы, - с другой. И все же в азербайджанской деревне преобладали мелкие крестьянские хозяйства, основанные на использовании собственного труда. Азербайджан являлся в этот период страной мелкого крестьянского хозяйства. Вместе с тем, в условиях, когда товарное производство приобретало ведущий характер, а в экономику внедрялась капиталистическая организация производства, мелкие крестьянские хозяйства не остались в стороне от этих процессов и большинство из них постепенно превращались в сферу приложения капитала. В результате этого часть крестьян обогащалась и вступала в ряды сельской буржуазии; они расширяли свои земель- ные участки и создавали хозяйства, основанные на наемном труде. Таким образом, в начале XX в. в результате широкого развития товарного производства, применения наемного труда, перехода многих помещичьих хозяйств к капиталистическому хозяйствованию, внедрения промышленного и банковского капитана и, наконец, усиления торгово-промышленного капитала в азербайджанской деревне, несмотря на наличие полуфеодальной земельной собственности, способ производства в целом был уже капиталистическим. Вместе с тем, в социально-экономической структуре Азербайджана сохранялись пережитки феодальных отношений. До завоевания Северного Азербайджана Советской Россией здесь все еще сохранялись бекскопомещичьи латифундии. Хотя крестьяне были лично свободными, они все же были в определенной степени зависимы от мюлькедаров-землевладельцев. Следует отметить, что в начале XX в., в условиях, когда в сельском хозяйстве ведущую роль играно товарное производство, даже мелкие хозяйства не могли оставаться в прежних узких рамках натурального производства. В этот период многие из крестьян, несмотря на полуголодное существование, хотя бы для выплаты податей и удовлетворения насущных потребностей семьи, вынуждены были продавать часть урожая, т. е. эта часть их урожая превращалась в товар. Кроме того, владельцы указанных хозяйств попадали под влияние торгового и ростовщического капитала. Таким образом, зачатки капиталистического уклада проникали и в эти хозяйства. Итак, в начале XX в. в городах Азербайджана, его промышленных очагах капиталистические производственные отношения уже занимали господствующее положение. В азербайджанской деревне в условиях сохранения
441 докапиталистической земельной собственности, наряду с капиталистического типа хозяйством кулаков и зажиточных крестьян, имелись и мелкие хозяйства, находившиеся под влиянием торгово-ростовщического капитала. Тем не менее и здесь товарно-капиталистические отношения занимали определяющие позиции. В целом же в социально-экономической структуре Азербайджана господствующее положение занимал капиталистический способ производства. В начале XX в. перестройка административно-полицейского аппарата характеризуется расширением его карательных функций, стремлением царизма при помощи армии, жандармских, полицейских, судебных органов - в целом всего государственного аппарата подавить усиливавшееся с каждым днем освободительное движение в Северном Азербайджане. Уже в 1902-1903 гг. "Положение о мерах к охранению государственного порядка и общественного спокойствия" от 14 августа 1881 г. стало одним из основных законов Российской империи и было распространено на многие города и уезды Азербайджана. 26 февраля 1905 г. на Кавказе было восстановлено наместничество. В царском рескрипте на имя назначенного наместником Воронцова-Дашкова отмечалось, что главная его задача состоит в скорейшем "водворении спокойствия на Кавказе". Царское правительство, посчитав недостаточными репрессии против национально-освободительного движения, учредило должности временных генерал-губернаторов с чрезвычайными полномочиями и начало вводить во многих губерниях военное положение. Уже в феврале 1905 г. в Баку и в Бакинской губернии, а в сентябре 1905 г. - в Елизаветпольской губернии было введено военное положение. На территории Елизаветпольской губернии было создано два временных генерал-губернаторства. Одно из них охватывало Зангезурский, Джа- ванширский, Джебраильский и Шушинский уезды, а другое - все остальные уезды. Указом от 28 октября 1906 г. для управления городом Баку и примыкающими к нему нефтедобывающими и фабрично-заводскими районами было создано Бакинское градоначальство. Несмотря на все это, в начале XX столетия национально-освободительная борьба азербайджанского народа постепенно достигла качественно нового, более высокого уровня развития. Шел процесс создания политических организаций и партий. Именно в этот период в национальном самосознании народа, прошедшего несколько важных этапов в своем развитии за короткий срок от робких просьб, петиций о некоторых элементах культурной автономии в составе унитарной Российской империи, сложилось понимание необходимости создания суверенного и независимого Азербайджана, восстановления своей
государственности. Политические корифеи, создавшие первое на
Востоке независимое демократическое государство - АДР, выросли и сформировались именно в гуще этих очень сложных и многосторонних процессов национально-освободительной борьбы.
442 В 1901 г. был создан Бакинский комитет РСДРП. В 1904 г. при этом комитете начала действовать организация "Гуммет". В 1911 г. возникла партия "Мусават", которая очень скоро стала ведущей политической силой в Азербайджане. С одной стороны, связанное с общим кризисом тяжелое экономическое положение, а с другой, усиление политической пропаганды привели в 1901 г. к ряду выступлений рабочих, приобретших очень быстро массовый характер. Выступления происходили не только в Баку, но и в уездах Азербайджана. Социальные противоречия обострились и в азербайджанской деревне. Отказ крестьян от уплаты налогов, захват помещичьих и казенных земель, увеличение числа налетов на поместья беков еще более накаляли обстановку. Крестьянские выступления зачастую выливались в вооруженные столкновения с полицией. Активизировалось гачагское движение в Нухинском, Етизаветпольском, Казахском, Джаватском, Кубинском, Геокчайском уездах и Закатальском округе. Одной из форм борьбы самодержавия с народным движением в Азербайджане и в целом в Закавказье было провоцирование межнациональных столкновений. Первое из этих столкновений было организовано 6-9 февраля 1905 г. в Баку. М. С. Ордубади в своем произведении "Кровавые годы", посвященном резне 1905-1906 гг., писал: "Бомба, заложенная в основу двух наций, взорвалась, и весь Кавказ содрогнулся от воздействия этой бомбы... эта бомба - Бакинская трагедия 6 февраля 1905 г., которая возымела действие на весь Кавказ. И этим была начата мусульмано-армянская резня, продолжавшаяся около двух лет". Народное движение 1905-1907 гг. по ряду объективных причин не привело к изменению существующего строя. Первые зачатки демократизма в лице Государственной думы столкнулись с сильным сопротивлением бюрократии. Самодержавная власть, разогнав третью думу и начав наступление на демократические силы, стала возвращать позиции, утраченные в ходе ожесточенной борьбы. Несмотря на это, события 1905-1907 гг. сыграли значительную роль в истории Азербайджана, оказали большое влияние на подъем рабочего и национально-освободительного движения. После короткой, но очень жестокой черносотенной реакции, уже с 1910 г. наблюдался новый стремительный рост национально-освободительного движения. Участились и усилились рабочие и крестьянские выступления. Политическая активность широких масс приобрела особенный размах в годы первой мировой войны. Эта война, которая началась в августе 1914 г., не имела в прошлом аналогов по масштабу разрушений и количеству жертв. Начало первой мировой войны породило достаточно противоречивые настроения в различных слоях азербайджанского общества. Верхушечная часть буржуазии, помещиков поддерживала Россию.
443 Это нашло свое отражение в выступлениях представителей буржуазии, статьях публицистов, а также в официальных документах и заявлениях. Но основная масса азербайджанского общества была, естественно, против войны, все невзгоды и трудности которой тяжелым бременем легли на плечи трудящихся масс. Хотя царское правительство и не призывало мусульман в армию, но на фронтах сражалось более двухсот офицеров-азербайджанцев, в основном выходцы из высших слоев общества. Знаменитые генералы Самед бек Мехмандаров, Али ага Шихлинский, Гусейн хан Нахичеванский относятся к их числу. "Кавказская инородческая конная дивизия" или же "Дикая дивизия" под командованием Гусейн хана Нахичеванского являлась в то время не только самым крупным мусульманским военным формированием, но и одной из самых бое- способных единиц во всей российской армии. Первая мировая война вызвала необходимость перестройки всего народного хозяйства. Огромные масштабы войны, потребность в материальном и военном обеспечении - все это обусловило серьезные структурные перемены в промышленном производстве страны. Суть этих перемен заключалась в переносе центра тяжести на те отрасли промышленности, которые удовлетворяли военные нужды. Наоборот, значительный упадок наблюдался в тех отраслях производства, которые обеспечивали мирный рынок и потребности широких слоев трудящихся масс. Несмотря на все свои попытки и содействие буржуазии, царскому правительству не удалось создать эффективное военное хозяйство, приостановить упадок производительности труда, помешать росту цен. Это привело к кризису в важнейших отраслях хозяйства: в январе 1917 г. рабочее движение в Баку достигло своего апогея, по числу охваченных забастовкой предприятий город занял первое место по России. Усугубление экономического кризиса и резкое ухудшение положения трудящихся масс в годы войны привели к обострению социальных противоречий в азербайджанской деревне и послужили причиной усиления крестьянского движения. В Баку и в некоторых уездах Азербайджана серьезный толчок этому давало рабочее движение. Порожденный войной экономический и политический кризис, разраставшиеся день ото дня рабочее, крестьянское и национально- освободительное движение показали, что в Азербайджане, так же как и в других регионах Российской империи, возникли объективные условия для буржуазно- демократической революции. Настоящий том отражает также успешное развитие национальной культуры Азербайджана в начале прошлого столетия. Наряду с развитием традиционных отраслей и форм, в азербайджанской культуре было отмечено широкое распространение новых форм культурной деятельности - музыкальной
444 оперы, сатирической печати и т. д. Дальнейшее развитие получило народное образование. Такими общественно-благотворительными организациями как "Нашри-маариф", "Саадат", "Сафа" и др. была создана действенная и эффективная сеть просветительных учреждений. Усилием таких корифеев, как Уз.Гаджибеков, Дж.Мамедкулизаде, М.А.Сабир, Г.Араблинский, З.Ахмедбеков и др. в области национальной культуры были достигнуты значительные успехи, чем был внесен значительный вклад в формирование всетюркской, всемусульманской и всемирной культуры XX столетия. Политическое положение на Южном Кавказе, в том числе в Азербайджане накануне провозглашения независимости было сложным и противоречивым. Свержение царской монархии, приход в России к аласти Временного Правительства создали совершенно новую обстановку. Вскоре после Февральской революции 1917 г. из закавказских депутатов Государственной думы был образован Особый комитет для управления краем - ОЗАКОМ, а также Совет Рабочих и Солдатских Депутатов. Таким образом, в стране устанавливается двоевластие. В апреле 1918 г. Закавказье было провозглашено независимой от России демократической республикой. Однако разногласия между Закавказскими республиками, сложная международная обстановка усилили сепаратистские тенденции к образованию отдельных независимых государств. 26 мая 1918 г. Сейм объявляет о самороспуске, Закавказская Федеративная Республика распадается, и уже в тот же день Грузия, а через два дня Азербайджан и Армения провозглашают свою независимость. Мусульманская фракция Сейма объявила себя Национальным Советом Азербайджана, взявшим на себя бремя управления Азербайджанской Демократической Республикой. Первые общегосударственные нормативные акты, изданные Национальным советом Азербайджана, закрепили независимость, заложили основы демократической политической и государ- ственной системы. Постановлениями Национального Совета 28 мая 1918 г. было образовано правительство - Совет Министров республики, а в ноябре-декабре 1918 г. заложены основы демократической представительной системы. 17 июня 1918 г. Временное правительство переезжает в Елизаветполь, где Национальный Совет объявил о самороспуске. Несмотря на провозглашение независимости республики, Баку - крупнейший политический, экономический, культурный центр все еще оставался во власти большевистско-дашнакского альянса. Помимо этого не ослабевал и интерес империалистических держав к Бакинскому нефтяному району. Поэтому для Азербайджана возвращение Баку было не только вопросом территориальной целостности республики, но и условием ее жизнеспособности. Правительству пришлось приложить много усилий, чтобы добиться признания исключительного права на Баку за Азербайджаном. Освобождение Баку 15 сентября 1918 г. объединенными турецко-азербайджанскими войсками и поражение Германии и ее союзников в мировой войне сорвали замыслы
445 противников независимости Азербайджана. 16 сентября 1918 г. национальное прави- тельство переехало из Гянджи в Баку. По Мудросскому соглашению, 30 октября 1918 г. Турция вывела в ноябре 1918 г. войска из этого региона. На смену им вводились воинские соединения союзных держав, представленные английскими войсками под командованием генерала Томсона, объявившего себя генерал- губернатором города. В этих сложных условиях пришлось закладывать первые краеугольные камни новой национальной государственности. Правительство принимает решение создать верховный орган государственной власти Азербайджана - Парламент. 20 ноября 1918 г. Национальный Совет принял "Закон об образовании Азербайджанского парламента", определивший принципы формирования парламента. 7 декабря 1918 г. АДР объявила об открытии первого на мусульманском Востоке парламента. Председателем Парламента был избран Али Мар-дан бек Топчибашев. Парламент был представлен 11 фракциями и группами. На первых же заседаниях все политические фракции и группы в декларациях и заявлениях определили свои позиции и программы будущей деятельности. "Центр" в парламенте составляла партия "Мусават", представлявшая собой крупную организованную силу. Считая наиболее соответствующим интересам государства принцип коаниции, она всегда стремилась к совместной работе с другими политическими партиями и группами. Мусаватисты в парламенте выступали совместно с группой беспартийных. Правый сектор составляли иттихадисты, которые до декабря 1919 г. не участвовапи в правительственных образованиях. Левую позицию занимали фракции "Гуммет" и "Социалистический блок". Одной из главных забот правительства явилось создание сильной армии. Формирование первых воинских частей началось еще в гян-джинский период. Армия была создана фактически в течение нескольких месяцев. В ее составе действовали две пехотные и одна конная дивизия, шесть пехотных полков, две артиллерийские бригады, три конных по лка. 7 ноября 1918 г. было учреждено Военное министерство. Порт фель военного министра бьш предоставлен председателю Совета Министров Азербайджанской Республики Фатали Хану Хойскому, заместителем его был назначен генерал-от-артиллерии Самедбек Мехмандаров. Однако после прихода англичан, по требованию Томсона, азербайджанские части были выведены из столицы, в связи с чем военное Министерство республики переехало в Гянджу. Только в апреле 1919 г., после снятия этого неоправданного ограничения союзных держав, азербайджанские войска вернулись в Баку. Весной 1919 г. резко ухудшилась обстановка на Северном Кавказе. С занятием Петровска и Дербента Добровольческой армией Деникина создалась реальная угроза для независимости Азербайджана и Грузии. Был образован особый орган - Комитет Государственной Обороны, объявивший 11 июня 1919 г. военное положение на всей территории республики. Аналогичные меры
446 безопасности были осуществлены и правительством Грузии. 27 июня 1919 г. между Азербайджаном и Грузией было заключено военно-оборонительное соглашение сроком на 3 года. Военное министерство предприняло ряд важных шагов по укреплению обороноспособности страны: были заложены основы собственной военной флотилии, которую составили канонерки "Ардаган" и "Каре", несколько посыльных судов - "Астрабад", "Араке", "Нарген" и др. Азербайджанская армия выполняла важную роль по обеспечению территориальной целостности республики. Армения начала в это время неприкрытую войну против Азербайджана. Регулярные армейские части неоднократно вторгались в Зангезур, Карабах, Нахичевань. 22 марта 1920 г., в день Новруз байрамы, дашнакские банды вероломно напали на гарнизон азербайджанских войск, расположенный в сел. Ханкенди. 8 Ленкорани и на Мугани была установлена так называемая "Муганская диктатура", не признававшая власти азербайджанского правительства, а с апреля 1919 г. там была провозглашена Муганская Советская республика. В конце июля 1919 г. азербайджанские войска заняли Ленкорань и восстановили порядок и законность в уезде. Наиболее острой и сложной проблемой для южнокавказских народов было решение
территориальных вопросов. Особой шовинистической направленностью отличались территориальные претензии со стороны Армении. АДР выступала за то, чтобы при установлении границ в основу были положены объективные данные фактического и национально-территориального расселения. Однако Грузия и особенно Армения считали за собой право на присоединения к себе древних азербайджанских земель сплошного проживания азербайджанского населения, входивших по тогдашнему административному делению, доставшемуся в наследство от российского самодержавия, в состав Эриванской и Тифлисской губерний. АДР особенно запомнилась своей деятельностью по развитию образования, национальной культуры, литературы и искусства. Одним из первых мероприятий Азербайджанского правительства была национализация учебных заведений. С 28 августа 1918 г. во всех начальных учебных заведениях обучение стало производиться на родном языке учащихся, вместе с тем в обязательном порядке преподавался государственный язык. Политика национализации сталкивалась с серьезными трудностями, начиная с нехватки педаго- гических кадров до отсутствия необходимого количества учебников. Надо отметить поспешность, ошибки и сопротивление определенной части населения, которая не признавала азербайджанский язык и азербайджанскую государственность. Однако правительство в этом вопросе занимало решительную позицию и продолжало политику национализации. Азербайджанское правительство придавало первостепенное значение подготовке педагогических кадров с целью коренного обновления системы
447 образования. Этот аспект был тесно связан также с развитием зарубежного образования. Парламент принял закон о посылке ста человек для обучения за рубеж. Выдающимся событием в жизни не только Азербайджанской Республики, но и всего мусульманского Востока явилось создание Бакинского государственного университета. Камнем преткновения был вопрос о том, что университет из-за малочисленности национальных высококвалифицированных кадров должен был открыться и работать на русском языке, силами в основном приглашенных из российских университетов видных специалистов. Не отступая от идеи, что высшее образование необходимо совершенствовать на родном языке, большинство депутатов парламента, учитывая сложившуюся ситуацию (недостаточность национальных кадров преподавателей) проголосовало за открытие университета с обучением на русском языке. 1918-1920 гг. характерны также значительными качественными изменениями в развитии азербайджанского театра, активным вмешательством государства в театральное дело, появлением в репертуарах театров новых сценических произведений, связанных с азербайджанской историей, возрастанием роли театра в общественной жизни. В октябре 1918 г. в Баку дирекцией "Братьев Гаджибековых" была организована новая театральная труппа, в состав которой вошли все без исключения деятели мусульманского сценического искусства. 17 ноября 1919 г. Совет Министров одобрил законопроект, предусматривавший организацию Государственного тюркского оперно-драматического театра. Создание Азербайджанской Демократической Республики способствовало оживлению и в литературе. Этот период по праву можно назвать новым этапом в развитии многовековой азербайджанской литературы. Такие деятели, как Ахмед Джавад, Дж.Джабарлы, Узеир Гаджибеков, Салман Мумтаз, Атиаббас Музниб и др. являлись представителями и носителями национального ду ха и идеи независимости. Одной из центральных проблем молодого государства являлась проблема достижения международного признания независимого Азербайджана. Уже в первом своем законодательном акте молодая республика заявила о желании "установить добрососедские отношения со всеми членами международного сообщества, в особенности с сопредельными народами и государствами". 4 июля 1918 г. был подписан договор о дружбе с Турцией, а в последующем соглашения с соседними Грузией и Арменией. Известно, что на Версальской мирной конференции закладывались основы нового миропорядка. На заседании парламента 28 декабря 1918 г. была избрана делегация для участия в работе Парижской конференции, возглавляемая А.А.Топчибашевым. Выдающимся успехом внешней политики Республики, в частности успешной работы делегации, можно считать признание независимости Азербайджанской Республики Советом великих держав (11 января 1920 г.) де- факто. 20 марта 1920 г. Иран де-юре признал независимость Азербайджана. 23 месяца были слишком коротким сроком для того, чтобы добиться
448 значительных сдвигов в области экономики, требующих в первую очередь изменения законодательной базы, а также, безусловно, значительных капиталовложений. Несмотря на все трудности, последствия первой мировой войны (состояние анархии и неразберихи в экономике в период двоевластия на Южном Кавказе, откровенное разграбление края бакинскими коммунарами и кликой "центрокаспийцев", и, наконец, присутствие на территории республики сначала турецких, а затем английских войск), республике удалось добиться определенных сдвигов в экономической области. Была денационализирована нефтяная промышленность, открыты возможности для притока иностранных инвестиций, создан Национальный Банк, введена национальная валюта (бакинский бон), стала налаживаться внешняя торговля, были сделаны первые шаги в области социальной политики. В то же время так и не удалось принять в окончательном варианте закон о земле, что сильно тормозило развитие сельскохозяйственного сектора. Несмотря на все успехи молодой республики, к осени 1919 г. политическая обстановка в Азербайджане резко обостряется. Начинается череда
правительственных кризисов, сопровождающаяся сменой правительственных кабинетов. 23 декабря 1919 г. Парламент утверждает состав последнего Кабинета, в который впервые вошли иттихадисты. Последующий период, вплоть до весны 1920 г. (до падения республики), отмечен усугублением политической нестабильности, проявившейся в усилении борьбы между различными политиче-ски-ми пар тиями. Другим серьезным фактором, усугублявшим положение в республике, было вынужденное привлечение правительством большого количества экономических, военных ресурсов на борьбу за отстаивание своей территориальной целостности от агрессивных посягательств дашнакской Армии. Все это происходило на фоне усиления коммунистической агитации. Деятельность местных коммунистических организаций к тому времени была представлена Бакинским комитетом РКП(б), коммунистическим "Гумметом" и "Адалятом". В феврале 1920 г. эти организации на первом учредительном съезде создапи Азербайджанскую Коммунистическую партию
(б) - АКП(б). Съезд незамедлительно провозгласил курс на вооруженное восстание. С каждым днем ухудшалась обстановка в Карабахе. 22 мая 1920 г. здесь началось восстание, спровоцированное армянским правительством. Только к концу апреля 1920 г. азербайджанской армии удалось отстоять территориальную целостность республики. В то же время военный конфликт привел к тому, что оборона северных границ была значительно ослаблена, тле. правительство вынуждено было сконцентрировать основные силы на западных рубежах республики. Все это происходило на фоне продвижения российской армии на юг и все большей иллюзорности на получение помощи от Запада. 22 апреля в Баку и в Порт-Петровске были проведены совещания представителей XI Красной Армии, Кавказрайкома РКП(б) и АКП(б), в деталях
449 обсужден план предстоящих совместных дей ствий, предусматривавший вооруженное выступление коммунистов в Баку 27 апреля и переход XI Красной Армии границ Азербайджана. С раннего утра 27 апреля вооруженные отряды коммунистов начали занимать важнейшие объекты: железнодорожный вокзал, почту, телеграф, радиостанцию, крупные нефтепромыслы, военные и торговые порты. В полдень 27 апреля, когда боевые дружины уже фактически полностью контролировали положение в городе и его окрестностях, а передовые части XI Красной Армии уже перешли границу Азербайджана, Азревком, стремясь придать захвату власти видимость законности, предъявил парламенту ультиматум. В 20 часов 45 минут открылось экстренное заседание азербайджанского парламента, принявшего в конце концов условия ультиматума. Однако уже до подписания ультиматума авангардные соединения Красной Армии вступили в Баку. Азербайджанская Демократическая Республика прекратила свое существование.
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462 |