Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
§ 4. AZƏRBAYCAN CƏMİYYƏTİNDƏ SİYASİ FƏALLIĞIN
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 7. İSTEHSALIN TƏMƏRKÜZLƏŞMƏSİ PROSESİNİN GÜCLƏNMƏSİ Neft istehsalının təmərküzləşməsi. Azərbaycanın neft sənayesinin xüsusiyyətlərindən biri iri kap italist ko mpaniyaları qrupunu, eyni zamanda kiçik və orta firmala rın böyük kütləsini özündə birləşdirməsi idi. Ayrı-ayrı ne ft ko mpaniyalarının XIX əsrin 90-c ı illə rindən birləş mə səylərin in güclən məsi, XX əsrin əvvəllərindən isə neft istehsalının təmərküzləşməsi daha geniş vüsət aldı. Sənaye istehsalının inkişafının gedişi onun ayrı-ayrı sahələri daxilində özünəməxsus təmərkü zləşməsi prosesində özünü göstərirdi. Bu şəraitdə ümu mi istehsal həcmində neft hasilatı və emalı arasında mühüm dəyişiklik baş verdi. Məsələn, 1890-1900-cü illərdə neft çıxaran müəssisələrin istehsal həcmi 12 dəfə, neft emalı müəssisələrin inki isə 5 dəfə artmışdı. Əsas məsələ onda idi ki, b irinci müəssisələrin sayı iki dəfə artmışdısa, ikincilər 1/3 dəfə azalmışdı 149
. 1900-1908-ci illərdə isə neft hasil edən müəssisələrlə neft emalı müəssisələri arasındakı fərq böyük deyildi. Neft sənayesində təmərküzləşmənin xüsusiyyəti onda idi ki, bu prosesə əsasən iri, getdikcə əhəmiyyəti artan firmalar cəlb olunmuşdu. İllər keçdikcə iri qruplaşan firmalar dəyişirdi. XX əsrin lap başlanğıcında neft istehsalı ilə məşğul olan 152 firmadan 67-sinin hər birinin illik neft istehsalı 1 mln puddan çox idi və 570,7 mln pud neft hasil etmişdilər ki, bu da ümumi məhsulun 93,3 faizini təşkil edirdi 150 . Onlardan ildə 5-10 mln pud arasında neft çıxaran firmaların xüsusi çəkisi 20 faiz, 10-20 mln pud arasında neft istehsal edən firmalarınkı isə 39,4 faiz idi. Əgər 1904-cü ildə hər biri ildə 20 mln puddan çox neft hasil edən 9 firmanın ümumi məhsulda payı 54,5 faizə bərabər idisə, 1910-cu ildə 7 firmanın payına 44 faiz düşürdü. Neft hasilatının təmərküzləşməsi bütün neft sənayesinin təmərküzləşməsinin əsasını təşkil edirdi. Neft emalı sənayesində də təmər- küzləşmə səmərəli olmuşdu. 1901-1911 -ci illər arasında ağ neft zavodlarının sayı 83- dən 53-ə enmişdi. İşləməyən zavodların sayını (1901-ci ildə 14, 1909-cu ildə 52) nəzərə alsaq, təmərküzləşmənin miqyası daha böyük idi. Ən iri neft emalı zavodları (ildə 5 mln puddan artıq istehsalı olan) 1903-cü ildə bütün ağ neft istehsalının 63 fa izin i, 1909-cu ildə isə 72 faizini verirdi 151 .
Onların əmlaklarının balans qiyməti 212,4 mln rubla bərabər idi və onlar bütün Rusiya neft səhmdar cəmiyyətlərinin 77,6 faizin i təşkil edirdi 152 .
neft istehsalının təmərküzləşməsi prosesi yeni mərhələyə qədəm qoydu. Bu mərhələnin əsas xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, yeni cəmiyyətlərin yaranması ilə köhnələrin yenidən qurulması prosesi gedirdi. Belə cəmiyyətlər köhnədən fəaliyyətdə olan müəssisələrə, ticarət evlərinə əsaslanırdılar. Çar mütəxəssisləri yazırdılar ki, 23 il müddətində (1890-cı ildən 1913-cü ilə qədər) 479 firmadan 298-i sıradan çıxmışdı 153
. Lakin qeyd etməliyik ki, onların bir hissəsi ya sahibini, ya da adını dəyişmiş, bir təşkilat
57 kimi fəaliyyətdən qalmayaraq ya başqa qrupa keçmiş, yaxud da inkişaf edərək daha da güclənmişdi. Deməli, müəssisələr yalnız öz lövhələrini dəyişmişdi. Məsələn, N.Krasilnikovun Tiflis şirkətinin, Y.A.Mansvetovun və bir neçə başqasının firmalarının adları 1913-cü ilə aid olan siyahıda artıq yox idi. Lakin onlar Lianozovla birləşmişdilər. Bu münasibətlə məşhur mütəxəssis V.İ.Frolov yazırdı: "Bu o demək deyilmi ki, Lianozovla bir firmada birləşənlər keçmiş daşnak firmalarındakından daha güclü yeni aqreqat yaratdılar?" 154
Həqiqətən də öz fəaliyyətlərini dayandırmaq təhlükəsi qarşısında qalan kiçik və orta firmalar daha güclü firmalarla birləşməyə can atırdı. Müharibə ərəfəsində Azərbaycanın neft sənayesində neft çıxarmaqla məşğul olan 173 firma fəaliyyətdə idi. Onlar hasil etdikləri neftin miqdarına görə beş qrupa bölünürdülər. Birinci dörd qrupdakı 37 müəssisənin illik məhsulu 350 min pud, sonuncu qrupdakı 136 müəssisənin isə illik məhsul istehsalı 69 mln pud idi 155 . Bu, neft istehsalı sənayesinin iri firmaların əllərində cəmləşdiyini göstərir. Müharibəqabağı illərdə firmaların yeni qruplaşması baş verdi, onların çoxu bu və ya digər güclü iri neft istehsalı firması ilə birləşdi. Bu dövrdə Azərbaycan neft emalı sənayesində də təmərküzləş mə prosesi gedir, istehsal edilən məhsulların 65 faizini 6 iri neft emalı zavodu verird i ki, onun da 30 faizi "Nobel qardaşları" və "S.M.Şibayev və K°" şirkətlərinin payına düşürdü 156 .
illərdə dəniz vasitəsilə neftin daşınmasına dair məlu matlar bunu bir daha sübut edir. 1913-cü ildə neft ticarəti ilə məşğul olan bütün firmalar 5,1 mln. pud 1914-cü ildə 9,8 mln pud 157
, "Nobel qardaşları" şirkəti, müvafiq olaraq, 1,5 mln pud (29,7 faiz) və 4,5 mln pud (46,7 faiz) ixrac etmişdi. "Nobel qardaşları" şirkəti müharibə ərəfəsi illərdə Bakıdan ixrac olunan bütün neft məhsullarının üçdə birini çıxarmışdı; 1910-cu ildə 31 faiz, 1911-ci ildə 32 faiz, 1912-ci ildə isə 34 faiz 158 . Ölkənin daxili bazarlarında özlərinin hakim vəziyyətini yaratmaq üçün ixracla məşğul olan iri firmalar nəqliyyat vasitələrinin çoxunu öz əllərində cəmləşdirməyə çalışırdı. Məsələn, "Nobel qardaşları" şirkəti idarəsinin Bakı kontoruna göndərdiyi məktubunda qeyd olunurdu ki, 1913-cü ildə Lianozovun on benzin sisterni, hər sistern üçün gündə 1 man. 15 qəp. ödəməklə, "Nobel qardaşları" şirkətinə icarəyə verilmişdi 159
. Bu icarənin məqsədi yükdaşıma vasitəsinin çatışmazlığı ilə əlaqədar olsa da, başlıcası "rəqibə Bakıdan benzin və Suraxanı neftini ixrac etmək üçün bu sisternlərdən istifadə etmək imkanı verməmək" idi. "Nobel qardaşları" şirkəti ilə "Okean" cəmiyyəti arasında bağlanan üç naviqasiya müddətində (1914-1916-c ı illər) hər ili 5,3 mln pud ma zut nəql et mə k üçün 8 gə mi icarəyə götürmək b arədə müqavilə də bu məqsədi güdürdü 160 .
fəhlələrin iri firmalarda cəmləşməsi id i. 1907-ci ildə Bakının neft-mədən rayonlarındakı 23 firmadan cəmi 26929 nəfər, yəni hər müəssisədə orta hesabla 1171 nəfər, qalan orta və kiçik müəssisələrin hər b irində isə 76 nəfər fəhlə işləyird i 161 . Fəhlələrin təmərküzləşməsi neft emalı sənayesində daha yüksək səviyyədə idi. Əgər 1912-ci ildə hər birində 500-dən ço x fəh lə çalışan mədən
58 müəssisələri bütün fəhlələrin 42,7 faizini təşkil ed irdisə, bu qədər fəhləsi olan emal zavodlarında hələ 1910-cu ildə bütün fəhlələrin 57,2 faizi çalışırd ı. Fəhlələrin təmərkü zləş məsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi. 500-dən bir neçə minə qədər fəhləsi olan iri və ən iri zavodlardakından fərqli olaraq, mədən fəh lələri dağınıq id i, onlar ayrı-ayrı firma və rayonlarda onlar və yü zlərlə mədənlərə səpə- lən mişdilər. Neft sənayesi fəhlələrin in təmərküzləş məsində tərəddüd nəzərə çarpırd ı. 1907-c i ildə 500 və daha çox fəhləsi o lan iri və on iri müəssisələr bütün müəssisələrin 11,6 faizini təşkil edir və bütün fəhlələrin 67 faizini özündə cəmləşdirirdi. 1910-cu ildə həmin müəssisələrdə fəhlələrin 40,4 faizi işləyirdi. Fəhlələrin sayındakı azalma ölkənin siyasi və iqtisadi həyatında baş vermiş dəyişikliklərlə bilavasitə bağlı idi. Müharibə ərəfəsində də neft sənayesində fəhlələrin sayının tərəddüdü mey lləri ö zünü göstərirdi. Materialların bahalaşması ilə əlaqədar o laraq, bir sıra firma lar buruq qazıma işin i və neft hasilat ını ixt isara salmış, 1911-c i ildə təkcə qazıma işində fəhlələrin sayı 40 faiz azalmışdı 162 . Bu, əsasən bir sıra firmaların qazıma işindən imtina etməsi ilə bağlı idi. Lakin 1913-cü ildə fəhlə və qulluqçuların sayı artaraq 45 minə (1903-cü ildə 28,6 min id i) çatdı. Onlardan neft istehsalında 29 min, buruq qazımada 8,3 min, zavodlarda 4 min, yardımçı müəssisələrdə 3,7 min fəhlə çalışırdı 163 .
fərqli id i. ABŞ-da xırda istehsal üstünlük təşkil edir, iri kapital isə neft ixracını öz əllərində cəmləşdirərək, neft istehsalı sahəsini öz nəzarəti altında saxlayırdı. Azərbaycanda isə təmərküzləşmə prosesi neft işinin bütün sahələrini əhatə etmişdi. Neftin iri neft kompaniyalarının əlində cəmləşmiş torpaqlardan çıxarılması, neft emalı və onun daşınması üzərində nəzarəti asanlaşdırır, çox da böyük olmayan vəsait hesabına neft sənayesində onların ABŞ inhisarları kimi aparıcı olmalarına şərait yaradırdı. Yüklə 8,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|