Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN XARİCİ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
153 § 4. FƏHLƏ HƏRƏKATI. KƏNDLİ ÇIXIŞLARI Müharibənin başlanması Bakı proletariatının bir ay yarımdan çox çəkən möhtəşəm yay tətilinin, amansız cəza tədbirləri və təzyiqlərirı nəticəsində, zəifləməyə doğru getdiyi vaxta düşdü. Şəhərdə səfərbərlik iyulun 18-də başlandı, orduya çağırılan minlərlə fəhlə səfər- bərlik məntəqələrinin qarşısına yığılırdı. Hakimiyyət orqanlarının tətili dərhal dayandırmaq üçün bütün tədbirləri görməsinə baxmayaraq, neft mədənlərinin 5159 fəhləsi, 10 neftayırma zavodunun 2523 fəhləsi, podrat qazımasının 1836 fəhləsi, mexaniki emalatxanaların fəhlələri iyulun 20-dən sonra da tətili davam etdirirdilər. Ümumiyyətlə, bu günlərdə 40 firmanın 10 minə yaxın fəhləsi tətili dayandırmamışdı. Hakimiyyət orqanları Bakıdakı tətil hərəkatını ancaq avqustun ortalarında yatırmağa nail oldu. Bakı fəhlələrinin I914-cü ilin avqustunadək çəkmiş tətil hərəkatı onların müharibə əleyhinə çevrilmiş əhvali-ruhiyyəsinin ifadəsi idi. Geniş kütlələrin iqtisadi və siyasi vəziyyətinin kəskin surətdə pisləşməsi tətil mübarizəsinin yenidən yüksələcəyini labüd edirdi. Artıq 1915-ci ilin birinci yarısında 500 min nəfərdən çox adamın iştirak etdiyi 8 iqtisadi tətil baş vermiş və onların təşəbbüskarı neft sənayesi fəhlələri o lmuşdu. Bu dövrdə Nuxa ipək sənayesi fəhlələri iri çıxışlar keçirirdi. Aprelin 9-dan 20-dək Nuxanın 16 fabrikinin 1270 fəhləsi tətil edirdi. Onların tələbi əmək haqqının artırılması, iş gününün 1,5 saat qısaldılması idi 37 . İki aydan sonra, iyunun 9-da Nuxada tətillər yenidən baş- ladı. Şəhərin əksər ipəksarıma müəssisələri fəhlələrinin qatıldığı bu tətil iyunun 21-dək davam etdi və dövrün ən iri aksiyası oldu 38 .
müstəsna olaraq neft sənayesi fəhlələri, qismən də dənizçilərin iştirak etdikləri bu aksiyaya 1915-ci ilin ikinci yarısında şəhərin digər müəssisələrinin də fəhlələri qoşuldular. 1915-ci ilin payızında "Kaspi", "Trud" və Birinci mətbəə şirkəti mətbəə fəhlələrin in tətili uğurla keçdi.
Tovuz sement zavodunun 180 nəfər fəhləsi sentyabrın 3 gününü işə çıxmayıb, 9 saatlıq iş günü tətbiq olunmasını tələb etdilər. İqtisadi xarakterli tətillər Gədəbəy mis mədəni və misəritmə zavodunda da baş vermişdi. Bakıda tətil hərəkatının artması höku mət orqanların ı fəhlələrlə sahibkarlar arasındakı konfliktlərə daha fəal şəkildə qarış mağa məcbur etdi. Sentyabrın 17-si və 19-da Bakı qradonaçalnikinin dəftərxanasında prokuror, baş fabrik müfəttişi, gəmiç ilik firmalarının sahibləri, sənayeçilərin nümayəndələri və b. iştirakı ilə müşavirə çağırıldı. Müşavirədə qərara alındı ki, fəhlələrin əmək haqqı müəyyən qədər artırılsın və eyni zamanda bütün fəhlələrə tətillərin təkrar olunacağı halda hərbi mükə lləfiyyətlilərin cəbhəyə göndəriləcəyi, İran təbəələrinin isə Bakı qradonaçalnikliyinin hüdudlarından kənara çıxarılacağı elan olunsun.
154 Bu hədələrə baxmayaraq, Bakıda tətil hərəkatı getdikcə güclənir, daha geniş əhali kütlələrini əhatə edirdi. 1916-cı il fevralın 14-16-da şəhərdə həyəcanlar baş verdi. Əksəriyyəti qadınlardan ibarət olan, aclıq və yo xsulluğun çıxılmaz vəziyyətə gətirib çıxardığı ço xsaylı kütlə alverçilərin üzərinə hücum edərək bazarları, mağazaları, ərzaq anbarları və dəyirmanları dağıtmağa başladı. Bu həyəcanlarda şagirdlər, yerli qarnizonun əsgər və matroslarının bir hissəsi də iştirak edirdi. Həyəcanları yatırmaq üçün Gəncə, Petrovsk və Temirxanşuradan Bakıya iri hərbi qüvvələr gətirildi. 1915-c i ilin payızından Ba kı fəhlə lərinin ü mu mi kütləv i çıxış larına hazırlıq gedirdi. Bu işdə mədən-zavod komissiyalarının mühüm rol oynamasını planlaşdıran BK müharibəni başlayandan sonra amansız təqiblərə məru z qalmış bu ko missiyaların bərpasına böyük əmək sərf edird i. 1916-c ı ilin yanvarında mədən və zavodlarda keç irilən y ığıncaqlarda fəhlə təşkilatları seçildi, onların nümayəndələrindən Mərkəzi ko missiya yaradıld ı və o, Bakı fəh lələrin in tələblərini hazırlamaq və ü mu mi tətili təşkil etmək işini ö z əlində cəmləşdirdi. 1916-c ı ildə Bakıda tətillə rin sayı xey li art ıb 94 aksiyaya çat mış, nata ma m məlu matlara görə, onlarda 13 min nəfərdən ço x adam-Bakı proletariatın ın təxminən 1/4 hissəsi iştirak etmişdi. 1916-cı ilin əvvəllərində Nu xa fəhlələri yenə də tətilə çıxd ılar. Xəzər ticarət donanmasının dənizçiləri, bənnalar, konka işçiləri və b. iqtisadi tələblərlə çıxış edir, neftçilərlə yanaşı, digər sənaye sahələrin in fəhlələri, Azərbaycan qəzaları əhalisin in zəh mətkeş təbəqələri də mübarizəyə qoşulurdular. 1916-cı ildən işdən çıxarılmış fəhlələrin müəssisələrdə işinə qaytarılması, həbs olunanların azad edilməsi, bəzi idarə qulluqçulannın işdən çıxarılması və i.a. tələblərin irəli sürüldüyü tətillərin sayı artdı. Bunlarda bütün tətilçilərin təxminən 11 faizi iştirak etmişdi. HSK-nın mərmi zavodunda (burada 400 fəhlə yoldaşlarının işdən çıxarılmasına etiraz olaraq tətilə çıxmışdılar), Benkendorfun mexaniki zavodunda və b. müəssisələrdə siyasi tətillər baş verdi. Bakı fəhlələrinin 1916-cı il tətilləri 1915-ci il tətillərinə nisbətən daha çox kütləvi xarakterdə idi. Qafqaz-Qara dəniz cəmiyyəti, Moskva-Qafqaz şirkəti (may ayında burada 850 nəfər tətil edirdi), Mirzəyev qardaşları və Mantaşev firmaları və başqa iri müəssisələrin fəhlələrin mübarizəyə qoşuldular. Sənayeçilər kütlələrin təzyiqi altında fəhlələrin zəhmət haqqının bir qədər artırılmasına (əsasən hərbi əlavələrin hesabına) razılıq versələr də, hökumət orqanları ilə əlbirlik edib tətilçilərə daha amansız divan tutur, həbslərə, cismani cəzalara, hərbi mükəlləfiyyətli fəhlələrin cəbhəyə göndərilməsinə və s. tədbirlərə əl atırdılar. 1916-cı ilin payızında Bakı proletariatının tətil hərəkatında yeni yüksəliş müşahidə olunurdu. Sentyabrda 9 firmanın 5,5 min nəfər fəhləsinin nümayəndələri tələblər irəli sürməklə küçələrə çıxdı. Bütün müharibə dövrü ərzində Bakıda ən çox (19) tətil 1916 ilin oktyabrında
155 baş verdi. Həmin ayda Rusiyada baş vermiş tətillərin 10 faizini təşkil edən bu tətillərdə 2 min nəfərdən çox fəhlə iştirak etmişdi. Noyabr ayında müəyyən durğunluqdan sonra dekabrda tətilçilərin sayı 3 min nəfərə yaxınlaşdı. Bundan əlavə, 7325 nəfər fəhlənin, o cümlədən Nobel qardaşları, Qafqaz-Qara dəniz cəmiyyəti, Xəzər şirkəti kimi iri firmaların fəhlələri adından əmək haqqı və hərbi müavinət məbləğinin xeyli artırılması, əlilliyə görə tam əmək haqqı ödənilməsi və i.a. tələblər irəli sürüldü 39 .
sənayeçilərinin daha çox gəlir götürməsi demək idi və Bakı fəhlələrinin qəzəbini daha da artıraraq, ümumi tətil ideyasını kütlələr arasında xeyli populyarlaşdırd ı 40 .
Bakı proletariatının RSDFP Bakı Komitəsi və mədən-zavod komissiyaları nümayəndələri tərəfindən işlənib hazırlanmış ümumi tələblərin layihəsi müzakirə olundu. Layihədə fəhlə təşkilatlarına xüsusi bölmə həsr olunmuşdu, kollektiv müqavilələrin bağlanılması üçün fəhlə müvəkkilləri şurasının seçilməsi tələbi irəli sürülürdü; fəhlə komissiyalarının razılığı olmadan sahibkarlar fəhlələri işdən çıxara bilməzdilər. Elə həmin gün ümumi tələblər layihəsinin müzakirə olunduğu yığıncağın iştirakçıları həbs edildilər. Səhərisi gün, həbslərə etiraz əlaməti olaraq, "Nobel qardaşları" şirkətinin mexaniki emalatxanalarında 700 fəhlə tətilə başladı. Elə bu dövrdə də şirkətin kimya və toluol zavodları, çəllək müəssisəsinin fəhlələri, elektrik stansiyası şirkətinin işçiləri onlara qoşuldular. Yanvarın 18-də tətil Balaxanı-Sabunçu rayonunun mədən-zavodlarını da əhatə etdi; saat 12-yə yaxın bu rayonda 3523 nəfər tətil edirdi 41 . Yanvarın 19-da "Nobel qardaşları" şirkəti gəmilərinin heyəti hemrəylik əlaməti olaraq gəmi və körpüləri tərk etdilər. Sonrakı günlərdə tətil genişlənərək 57 müəssisəni əhatə etdi. 10606 nəfərin iştirak etdiyi tətilə su kəməri, yanğınsöndürən və neftvurma müəssisələrinin fəhlələri də qoşulmuşdular. Bütün tətilçilərin yekdil tələbi həbs olunanların azad edilməsi, eyni zamanda fəhlə komissiyaları və fəhlə müvəkkilləri şurasının tanınması idi. Yanvarın 19 və 20-də hər birində 15-20 min nəfərin iştirak etdiyi fəhlə mitinqləri keçirild i. Heç bir hədə, hətta hərbi mükəlləfiyyətlilərin cəbhəyə göndərilməsi fəhlələri qorxutmurdu. Hakimiyyət orqanları yanvarın 21-dən mədənlərə qoşun gətirməyə başladı. Yanvarın 27-də qradonaçalnikin yanında keçirilmiş müşavirədə fəhlələrin qeyri-iqtisadi xarakterli heç bir tələbinə güzəşt edilməməsi və üç gün ərzində işə başlamasalar, onların hərbi hakimiyyət orqanlarının ixtiyarına verilməsi qərara alındı. Yanvarın 28-də canişin tətil edən fəhlələrin cəbhəyə göndərilməsi zərurəti barədə imperatora teleqram vurdu və müsəlman fəhlələrin hərbi-işçi dəstələrinə göndərilməsinə aid vəsatət qaldırdı. Elə həmin gün II Nikolay bu xahişə razılıq verdi. Yanvarın sonunda təkcə "Nobel qardaşları" şirkətinin tətil edən fəhlələrindən 200 nəfəri cəbhəyə göndərildi. Bakı fəhlələrinin tətili 1917-ci il yanvarın 31-də başa çatdı. Həbs olunmuş fəhlələrin bir hissəsi azad edildi 42 .
yüksək səviyyəyə çatmış, bütövlükdə 87 müəssisəni, 22293 nəfəri (yəni bütövlükdə 1915-1916-cı illərdə olduğundan çox) əhatə etmişdi. 1917-ci ilin yanvarında tətil hərəkatı bürümüş müəssisələrin sayına görə Bakı qradonaçalnikliyi Rusiyada birinci
yeri
156 tuturdu. 1917-c i il fevralın 15-də Gəncədə fəhlə həyəcanları başlandı Mahlıc istehsalı ilə məşğul olan fəhlələrin, sonra isə dəmiryolçuların başladığı tətil fevralın sonunadək davam etdi. Müharibə illərində iqtisadi böhranın dərinləşməsi, zəhmətkeş kütlələrin vəziyyətinin kəskin surətdə ağırlaşması və Azərbaycan kəndində sosial ziddiyyətlərin kəskinləşməsi kəndli hərəkatının yüksəlişinə səbəb oldu. Azərbaycanın Bakı və bir sıra qəza şəhərlərindəki fəhlə hərəkatı da buna ciddi təkan verd i. 1914-1917-ci illərdə qəzaların əksəriyyətini kəndli hərəkatı bürümüşdü. Köhnə ənənəvi formalarla yanaşı, kəndlilərin bir sıra yeni mübarizə formaları meydana çıxd ı. Lakin kəndli hərəkatının xarakteri bütövlükdə dəyişməmişdi. O, əvvəllərdə olduğu kimi, yenə də açıq təzahür edən aqrar xarakter daşıyırdı. Kəndlilər ilk növbədə kəskin ehtiyac duyduqları torpaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Dövlət və mülkədar torpaqlarının tutulması mübarizənin on geniş yayılmış formalarından biri idi. Müharibə illərində ən iri kəndli həyəcanları Yelizavetpol quberniyasında və Bakı quberniyasının Lənkəran və Quba qəzalarında baş verirdi. Bu həyəcanlar kəndlilər və hökumət nümayəndələri, mülkədar-qolçomaq dəstələri arasında silahlı toqquşmalarla müşayiət olunurdu. Müharibə illərində əkin sahələri xeyli ixtisar olunsa da, kəndlilərin suvarma suyu uğrunda mübarizəsi davam edirdi. Müharibə illərində meşələrin özbaşına qırılması halları artıb ərazisində meşə olan bütün qəzaları əhatə etdi. Özbaşına qırılan meşələrin sahəsi və buna görə kəndlilərdən alınan cərimələr 1916-cı ildə 1913-cü ilə nisbətən təxminən iki dəfə artmış, mülkiyyətin yandırılması halları da ço xalmışdı. Müharibə illərində kəndlilərdə narazılığı gücləndirən səbəblərdən biri də vergi və mükəlləfiyyətlərin həddən ziyadə artırılması idi. Kəndlilər kütləvi surətdə vergiləri ödəməkdən və mükəlləviyyətləri yerinə yetirməkdən boyun qaçırır, çar məmurlarına və polisə silahlı müqavimət göstərirdilər. Ordu və arxa işlərinə səfərbərliklər, mal-qara və arabaların, taxıl və s. məhsulların fasiləsiz müsadirə edilməsi kəndli həyəcanlarını gücləndirir, hökumət nümayəndələri ilə silah lı toqquşmalara gətirib çıxarırdı. Müharibə illərində qaçaqların - silahlı kəndli dəstələrinin çıxışları xüsusilə kəskin xarakter alaraq, Azərbaycanın bütün qəzalarını əhatə etdi. Onlar amansız istismara, hər cür sosial ədalətsizliyə qarşı mübarizə aparır, mütləqiyyətin vergi siyasətinə qarşı çıxırdılar. Başqa sözlə, qaçaq hərəkatı torpaqdan istifadədə hökm sürən qarmaqarışıqlığa, torpaq, suvarma suyu və meşə materialı çatışmazlığına, vergi və mükəlləfiyyətlərin ağırlığına, onların toplanması zamanı yol verilən özbaşınalıqlara, polis məmurlarının zorakı əməllərinə və s. qarşı yönəlmişdi. Qaçaqlara əhalinin kömək və dəstək verməsi hərəkatın xəlqi sosial xarakterinə dəlalət edir. Müharibə illərində Azərbaycanda xalq intiqamçılarının 40-dək dəstəsi fəaliyyət göstərirdi. Qaçaq hərəkatının ən görkəmli başçılarından biri Qaçaq Süleyman Ağa Hüseyn
157 idi. O, öz dəstəsi ilə birlikdə Zəngəzur və Qarabağ bölgələrində çar müstəmləkəçiləri və yerli istismarçılara qarşı 15 ildən çox partizan müharibəsi aparmışdı. 1916-cı ildə onun dəstəsində 200 nəfərdən çox kəndli var idi. Çar hökumət idarələri ona qarşı bütöv hərbi hissələr göndərirdi. 1917-ci ilin fevralında hökumət orqanları muzdlu qatillərin əli ilə Qaçaq Süleymanın dəstəsinə divan tutdular. Qaçaqlara rəğbət bəsləyən və kömək göstərən kəndlilər də amansızlıqla cəzalandırıldılar. Müharibə dövrünün kəndli hərəkatında qadınların rolu xeyli artmışdı. İlk növbədə ərləri və oğulları orduya və müdafiə işlərinə səfərbər edilmiş qadınlar bu hərəkatda daha fəal iştirak edirdilər. Qadınların çıxışları Cavanşir, Şuşa, Naxçıvan, Yelizavetpol, Zəngəzur və b. qəzalarda baş vermişdi. Cəbhədəki ağır vəziyyətə baxmayaraq, çar hökuməti kəndli hərəkatına qarşı bir sıra tədbirlər görmək məcburiyyətində qalıb, onun daha geniş yayıldığı Bakı, Yelizavetpol və Kutaisi quberniyalarında hərbi vəziyyət rejimi tətbiq etdi. Müharibənin doğurduğu iqtisadi və siyasi böhran, günü-gündən artan fəhlə və kəndli hərəkatı, Rusiyanın digər regionlarında olduğu kimi, Azərbaycanda da yeni inqilabi şərait yarandığını göstərirdi.
|