Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MƏDƏNİYYƏT § 1. MAARİF
Azərbaycanda xalq təhsilinin inkişafına XX əsrin əvvəllərində olan sosial- iqtisadi yüksəliş təkan verdi. Xalq maarifinin bütün sahələri ölkədə inkişaf edən azadlıq hərəkatının təsiri altında idi. Hərəkatın vüsətindən asılı olaraq hökumət gah cəza tədbirlərinə əl atmağa, gah da bəzi liberal güzəştlərə getməyə məcbur olurdu. Lakin təhsil sistemindəki ruslaşdırma siyasəti şagirdlərin dini-monarxist tərbiyə prinsiplərindən kənara çıxmasına yol vermirdi. Çünki çar Rusiyasının müstəmləkəçi mənafeyi təhsil-xalqın maariflənməsi kimi strateji bir sahəni özünə əlverişli bir şəkildə və istiqamətdə qurub dəyiş dirməyi tə ləb edirdi. Hökumətin daxili siyasi kursunda nəzərə çarpan dəyişikliklər ilk növbədə təhsil haqqında qanun və qərarlarda, Xalq Təhsili Nazirliyinin əmr, sərəncam və göstərişlərində, sonra isə Qafqaz təhsil dairəsinin fəaliyyətində öz əksini tapırdı. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təhsil şəbəkəsinin ibtidai məktəblərində tədrisin müəyyən yüksəlişi, ümumi orta və texniki-peşə təhsilinin, məktəbdənkənar və mədəni-maarif müəssisələrinin genişlənməsi davam edirdi. Xalq maarifinin inkişafı çarizmin bilərəkdən yaratdığı bir sıra maneələrdən keçməli olurdu. Onların ən mühümü hökumətin maarifə buraxdığı vəsaitin məhdudluğu idi. Belə ki, bu vəsaitdən hər adama düşən pay 1902-ci ildə Bakı quberniyasında 79,3, Yelizavetpol quberniyasında 97 qəpik idi. Zaqafqaziyada polisi saxla maq üçün ildə orta hesabla 4,4 milyon rubl xərcləyən hökumət xalq maarifinin ehtiyacları üçün ən çoxu 1,7 milyon rubl ayırırdı. 1903-cü il siyahıyaalmasının məlumatlarına görə, Azərbaycanın ən inkişaf etmiş sənaye mərkəzi Bakıda (mədən ərazisi istisna olunmaqla) öz zəh məti ilə yaşayan əhalinin 53,3 faizi tamamilə savadsız idi, həm də bu siyahıda azərbaycanlılar axırıncı yeri tuturdular (19,3%). 1
Əhalinin sayı artdıqca təhsilə o lan tələbat artır, məktəblərin sayı ço xalırd ı. Azərbaycan əhalisi, xüsusən kəndlərdə yaşayanlar öz uşaqların ı ənənəyə uyğun olaraq mo lla xanalara verir, onların doğ ma dildə savadlanmasına və d ini tərbiyəsinə ümid bəsləyirdilər. Əvvəllə r o lduğu kimi, rus məktəblərinə daxil o lana qədər mo llaxanalara getmək təcrübəsindən istifadə olunurdu. Rəsmi məlu mata görə, XX əsrin əvvəlində məktəblər azərbay canlı uşaqların xeyli hissəsini əhatə edird i. Təkcə Yelizavetpol quberniyasında 1914-cü ilin sonunda 192 müəllimi və 5188 şagirdi olan 153 məktəb var idi. Şuşada (1901- ci il), Gəncədə (1906-cı il), Bakıda (1907-ci il) yeni məd rəsələr açılmışdı. 1914-cü ildə Gəncə mədrəsəsində beş müəllimin rəhbərliy i altında 110 şagird d ini fəaliyyətə, habelə arzularından asılı olaraq, məktəblərdə dərs deməyə
159 hazırlan ırdılar 2 . Köhnə məktəblər, sayca nisbətən çox olmasına baxmayaraq, ö z mövqelərini itirir, ü mu mtəhsil ibtidai məktəbləri və yeni üsulla işləyən məktəblər tərəfindən sıxışdırılırd ı. Yeni üsullu məktəblər 1900-cü ildə Şamaxı qəzasının Mərəzə kəndində, 1905-c i ildə Salyanda, 1907-c i ildə Lən kəranda, 1908-ci ildə Şa ma xı və Ağdaşda, 1909-cu ildə Şə ki, Gəncə, Gədəbəy və Bala kəndə, 1913-cü ildə Qa x, Zaqatala və başqa yerlərdə açıld ı 3 . Bəzi hallarda, məsələn, yerli əhalinin xahişi ilə, onlara rus dili müəllimləri də dəvət olunurdu (1911-ci ildə Naxçıvanda, 1913-cü ildə Şəkidə və Zaqatalada) 4 .
qarşı mübarizə aparan mövhumatçı müsəlman ruhaniləri eyni zamanda yeni üsullu məktəblərə qarşı çıxır, onları "islam ruhuna zidd" hesab edir, müəllimləri ənənəvi təhsil üsulundan əl çəkmə lərinə görə günahlandırıb lənətləyirdilər. Yeni üsullu məktəblərdə parta qoyulması da onların narazılığına səbəb olurdu. Lakin onların əksinə olaraq Cənubi Qafqazın ali ruhanilərindən şeyxülislam A xund Əbdülsalam Axundzadə, Molla Məhəmməd Pişnamazzadə, Müfti Hüseyn Əfəndi Qay ıbov, öz dövrlərində yüksək təhsilli adamları kimi, xalqın maariflən məsinə hər cür şərait yaratmağa çalışır, Qurana, Məhəmməd peyğəmbərin hər bir müsəlmanın biliklərə yiyələnməyə çalışmalı olması barəsində vəsiyyətlərinə əsaslanırdılar. Mövcud əsasnamələrə görə, xalq məktəblərinin direktorları məktəblərə ciddi nəzarət etməli idilər. Hökumət ruhani məktəblərində tədris prosesinin gedişinə qarışmır, xalq arasında böyük təsiri olan müsəlman ruhanilərini narazı salmaqdan çəkinirdi. Bütün imperiyada olduğu kimi, Azərbaycanda da məktəb şəbəkələrinin genişlənməsi ibtidai məktəblər hesabına baş verirdi. Belə məktəblər həm şəhərlərdə, həm də kəndlərdə, bir çox hallarda isə paralel şöbələrin və nisbətən yuxarı (ikinci və üçüncü) siniflərin artıq fəaliyyət göstərdiyi tədris müəssisələrində açılırdı. 1914-cü ildə Bakı quberniyasında 448 ibtidai məktəbdən yalnız 28-i ikisin ifli, qalanları isə birsinifli id i 5 .
çox sayda uşaq götürülürdü. 1905-ci ildə Bakı Mixaylov şəhər məktəbində 200 əvəzinə 575 şagird təhsil alırdı 6 . 1905-ci ildə Bakı quberniyasının nazirlik məktəblərində "yer yox- dur" qeydi ilə 1623 müraciətə rədd cavabı verilmişdi. Şəhər məktəblərinin çoxu (16-sı) Bakı şəhərində idi və 1914-cü ildə onlarda 1942 şagird təhsil alırdı. 1915-ci il yanvarın 1-də Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında Xalq Təhsili Nazirliyinin sərəncamında 103 şəhər və 609 kənd ibtidai məktəbi var idi. Bu məktəblərdə 46530 şagird təhsil alırdı kı. onlardan 1427 nəfəri qız (28,3 faiz) və 15 776-sı (34 faizi) azərbaycanlı id i 7 . 1900-cü il yanvarın 1-nə nisbətən bu quberniyalarda ibtidai məktəblərin sayı 557 (4,6 dəfə çox), şagirdlərin sayı 15805 (4,1 dəfə çox), qızların sayı 10944 (6 dəfə çox),
160 müsəlmanlar 13339 nəfər (6,4 dəfə çox) artmışdı. Göstərilən quberniyaların 1,6 milyon nəfərdən çox müsəlman əhalisinə (bütün əhalinin 66 faizinə) cəmi 373 məktəb, deməli, hər 1718 nəfərə bir məktəb düşürdü. Beləliklə, məktəbyaşlı uşaqların 9,9 faizi ibtidai məktəblərdə təhsil alırdı 8 .
xalq təhsilinin inkişafına mane olurdu. 1914-cü ildə Bakı quberniyasında 377 məktəbdən yalnız 137-sinin (33,6 faizinin), Yelizavetpol quberniyasında isə 325 məktəbdən 68-nin (20,9 faizinin) öz binası var idi 9 . Qalan məktəblər kirayəyə götürülmüş evlərdə yerləşirdi ki, onların da ço xu məktəb üçün yararsız o lub sanitariya-gig iyena tələblərinə cavab vermirdi. XX əsrin başlanğıcında əvvəlki illərə n isbətən ibtidai məktəblə rin ixtisaslaşdırılması həyata keçirilirdi. Yerli şərait və tələbat, həmçin in təlim rəhbərləri olduqda şagirdlər, xüsusən kənd yerlərində sənət öyrənməyə (çəlləkçi, çilingər, yəhərçi, dülgər-xarrat və s.) və kənd təsərrüfatı işlərinə (bağbanlıq, əkinçilik, qoyunçuluq, üzümçü lük, ipəkçilik) qoşulurdular. Qız məktəblərində əl işi, səbəthörmə, konservləşdirmə, həmçinin toxuculuğu və xa lçaçılıq la (xüsusən Şuşada) məşğul olurdular. Bütün bu məşğuliyyətlər əksər hallarda aşağı savad səviyyəsi ilə kifayətlən məyə məcbur olmuş uşaqlara kənd yerlə rində la zım olan vərdişləri və təsərrüfat işlərinə dair müəyyən biliklər aşılayırdı. Eyni zamanda təcrübi məşğələlər ü mu mtəhsil biliklərinə yiyələn məyə mane olur, deməli, təhsili davam etdirmək üçün çox da böyük olmayan imkan ı daha da azaldırdı. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda həmçinin kilsə-məhəllə məktəbləri də fəaliyyət göstərirdi. On lar əsasən xaçpərəst əhali üçün olan pravoslav və erməni (qriqoryan) məktəbləri id i. Azərbaycanda 1912-ci il Əsasnaməsinin tətbiqi ilə əlaqədar o laraq, "1872- ci il Əsasnaməsi" üzrə yarad ılmış və biliklərə artan tələbatı ödəmək iqtidarında olmayan şəhər məktəbləri əsasında ali ibtidai məktəblər ad lanan təhsil ocaqları yaradıldı. Yeni məktəblər dördillik id i və 3-4 sin ifli ibtidai məktəblərin sonrakı pilləsini təşkil ed irdi. Dərslər ayrı-ayrı mövzu lar ü zrə keçirilird i. Proqrama təbiətşünaslıq, coğrafiya, fizika, riyaziyyat, həndəsə, ümu mi tarix ü zrə məlu matlar və s. fənlər daxil idi. Bu məktəblərin I-III sinif şagird ləri ü mu mtəhsil o rta məktəblərinin müvafiq siniflərinə qəbul oluna bilərd ilər. Təhsil ku rsunu bitirənlər isə xarici dildən imtahan verib peşə-texniki məktəblərinə və ya müəllimlər seminariyasına daxil o lmaq hüququna malik id ilər. 1915-c i ilin başlanğıcında Ba kı, Gəncə, Quba, Lən kəran, Na xç ıvan, Nu xa, Şamaxı və Şuşada 12 ali ibtidai məktəb fəaliyyət gös tərirdi. Onlardan biri Bakıdakı qadın ali ibtidai, ikisi qarışıq, qalanları isə kişi məktəbi idi. Bütün bu məktəblərdəki 1669 şagirdin ço xu kəndli silkinə daxil idi və yaln ız 659-u (39 faizi) azərbaycanlı idi.
161 Bakıdakı üç şəhər məktəblərindən birində - Q.Mah mudbəyovun başçılıq etdiyi Alekseyev məktəbində 1914-cü ildə 472 oğlan oxuyurdu. Xeyli şagirdi olan ilk dörd sinifin hər birinə 52-53 şagird düşürdü 10 . Müəllimlər əsasən təcrübəli, uzun illər boyu ənənəvi olaraq "rus-tatar" məktəbləri adlanan, türk-müsəlman uşaqların oxuduğu, ana dilinin - Azərbaycan türk dilinin öyrənildiyi məktəblərdə dərs de miş mütə xəssislər idi. Orta təhsilə ilk pillə olan bu mərhələ pullu idi. İllik təhsil haqqı Qubada 50 manata, Bakının ali ibtidai məktəbində isə 12 manata bərabər idi. Nəzərdən keçirilən dövrdə hökumətin xalq təhsilinə olan xərcləri yerli idarə orqanlarının, müxtəlif cəmiyyətlərin, xüsusi firmaların hesabına keçirmək ənənəsi xeyli gücləndi. Bu, məktəblərin inkişafına mənfi təsir göstərirdi. Çünki çox vaxt məktəb vergilərini ödəməyə imkanı olmayan kəndlilər sərəncamlarına verilmiş məktəblərin saxlanılmasından boyun qaçırmaq məcburiyyətində qalırdılar. Bakının mədən-zavod rayonunda məktəb şəbəkəsi çox yavaş genişlənirdi. 1905-ci ildə burada 20 məktəb var idi 11 . 1904-cü ildən H.Z.Tağıyevin Əhmədli kəndindəki pambıq lifi emalı zavodunda, 1909-cu ildə Pirallahı adasında, "Nobel qardaşları‖nın mədənində yeni məktəblər açılmışdı 12 .
ixtiyarında olan məktəblərin sayı 9-a, şagirdlərin sayı isə 2328-ə çatmışdı. Onlardan 959 nəfəri qız və yalnız 76-sı azərbaycanlı (türk-müsəlman) oğlan idi 13 . 1906-1907-ci təhsil ilində "yerli" siniflər adlanan təşkilatın təşəbbüsü müvəffəqiyyət qazanmadı, çünki mü xtəlifdilli müsəlman şagirdlərə təhsil vermək üçün müəllim tapılmadı. 1910-cu ildə BNSQŞ-nin məktəblərində "yerli" siniflər bağlandı və onlar rus dili bilməyən "yerlilərin" hazırlıq şöbələrinə çevrildi 14 .
məktəbə gedirdi. BNSQŞ-nin məktəbləri xüsusi binalarla, daimi müəllimlərlə, lazımi əmlakla, tədris vəsaiti ilə digər ibtidai məktəblərin çoxuna nisbətən yaxşı təmin olun muşdu. 1908-ci ildə BNSQŞ-nin 27-ci qurultayının qərarına əsasən rəqabət mübarizəsinin gedişində neft rüsumunu ödəməyən firmalarda işləyənlərin uşaqlarının təhsili üçün ildə 50 manat verilməli idi. Bunun nəticəsində 1540 şagirddən 600 nəfəri bu məktəblərdən çıxarıldı 15 . 1915-c i ildə keç irilmiş Bakı neft sənayeçilərin in 34-cü qurultayında qeyd olunurdu ki, neft sənayeçilərindən böyük gəlir, o cü mlədən bir milyon manatdan çox 2 faizli zemstvo xərci götürən xəzinə onun ən adi mədəni tələbləri üçün heç nə xərcləmir. Xalq Maarifi
Na zirliy i sistemində "rus-tatar" (rus-azərbaycanlı) məktəbləri də var idi və onlar A zərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı prosesində meydana çıxmışdı. Rus dilini bilməyən azərbaycanlılara bu məktəblər daha əlverişli idi. Belə məktəblərdə Azə rbaycan dilin i bilənlər dərs deyirdilər. Burada ana dili nəin ki icbari fənn id i, hətta qismən tədris dili kimi istifadə olunurdu. Qey - ri-rus mə ktəbləri üçün qoyulmuş 1907 və 1913 -cü il "qaydaları" özünün şovinist
162 ruspərəst mahiyyətinə baxmayaraq, bu məktəblərdə təhsilin başlanğıc dövründə doğma dildən istifadə olun masını təsdıq etdi. 1906-c ı ildə Bakıda rus -erməni məktəblə ri aç ıldı. 1914-cü ildə a ltı məktəbdə 1865 şagird təhsil alırd ı 16 .
1914-cü ildə Bakıda 12 rus -tatar mə ktəbi (üçü qadınla r üçün) var idi. Onlarda təhsil alan 2482 şagirddən 299 nəfəri qız idi 17 . Eyni məktəblə r başqa şəhərlərdə də, məsələn, Şuşa və Şamaxıda (1906-cı ildən), Nu xa və Dərbənddə (1907-ci ildən), Lənkəranda (1911-ci ildən), Salyanda (1912-ci ildən), həmçinin Cavanşir, Şuşa qəzaları və başqaların ın bir ço x kəndlərində fəaliyyət göstərirdi. İrəvan və Tiflis quberniyalarında da "rus-tatar" məktəbləri açılmışdı 18 . Azərbaycanlı müəllimlərin dərs dediyi kənd ibtidai məktəblərinin ço xu əslində mah iyyətcə "rus-tatar" məktəbləri idi. Bu məktəblərin digər məktəblərdən fərq i dəqiq məlu m olmad ığından onların ü mu mi sayını müəyyənləşdirmək xeyli çətindir. Bunun əsas səbəbi proqramların o xşarlığı id i (ana və rus dilləri, hesab, şəriət). Ço x vaxt ayrı-ay rı adamların təsis etdiyi məktəbləri səhvən "rus -tatar" məktəbi adlandırırd ılar. Halbuki onla rda fa rs və ərəb dilləri tədris o lunurdu ki, bu da nazirlik mə ktəblərində qadağan idi. Azərbaycan məktəblərinin qabaqcıl xad imləri "rus -tatar" məktəblərinin geniş yayılmasına çalışır, bununla təhsilin səviyyəsini qaldırmaq, bu məktəbləri bitirən lərin orta, hətta ali təhsil almalarına şərait yaratmaq istəyirdilər. Azərbaycanda xalq maarifinin inkişafında H.Məlikovun (Zərdabi), T.Bayraməlibəyovun, R.Əfəndiyevin, F.Köçərlinin, H.Mahmudbəyovun, S.M.Qəniyevin, F.Ağayevin, S.S.Axundovun, Ə.İ.Cəfərzadənin, Ə.D.Orucəliyevin, M.Mahmudbəyəvun, H.Nərimanbəyəvun. B.Eyvazovun, M.T.Səfərovun (Sidqi), A.Talıbzadənin (Şaiq), M.H.Əfəndiyevin, N.Nərimanovun olduqca böyük xidmətləri olmuşdur. Onlarla yanaşı, S.Əbdürrəhmanbəyov, S.Acalov, Z.Aslanov, M.T.Atakişiyev, B.Bədəlov, İ.Vəkilov, A. Vəlibəyov, MT.Vəliyev, M.Hacıbabayev, Ü.Hacıbəyov, S.Qayıbov, A.Hüseynov, B.İbrahimbəyov, K.İsmayılov, M.M.Qəmərlinski, M.Qarayev, Ə.Qasımov, P.Qasımov, N.Qiyasbəyov, Ə.Topçubaşov, R.Qulubəyov, M.Maqomayev, M.Mahmudov, S.Məlikyeqanov, A.Minasazov, R.R.Mirzəzadə, M.Muradov, Ə.Muradxanov, S.Musabəyov, Ə.Mustafayev, Ə.Muxtarov, B.Səfərəlibəyov, Ə.Sübhanverdixanov, Əli və Hanəfi Terequlovlar, H.Şıxlinski, A.Əfəndiyev və bir çox başqa maarifxad imləri xeyli iş görmüşlər. XX əsrin əvvəllərində qadınlar üçün dünyəvi təhsil ocaqları meydana çıxdı. Bununla əlaqədar azərbaycanlı qadınların təhsil alması üçün şərait yarandı. Bu isə milli- azadlıq hərəkatının ən aktual problemlərindən biri idi. Bu problem şeyxülislam Ə.Axundzadənin müfti H.Qayıbovun, məşhur publisistlər Ə.Ağayevin, ƏM.Topçubaşovun, Ö. F. Nemanzadənin və bir çox başqa müəlliflərin çıxışlarında da öz əksini tapırdı, qabaqcıl Azərbaycan ziyalılarının hər birinin bu məsələnin həllində öz payı olmuşdu.
163 Yerli mətbuatda qadınların təhsilinin vəziyyəti, ayrı-ayrı məktəb və müəllimlərin fəaliyyəti ictimaiyyətin diqqətinə çatdırılır, bu sahədəki nöqsanlar "Molla Nəsrəddin" jurnalının səhifələrində kəskin surətdə tənqid edilirdi. 1906-cı ildə keçirilmiş I müəllimlər qurultayınmın qərarlarında qadın təhsili məsələsinə xüsusi maddə ayrılmışdı. Müsəlman qadınların əsarətdən xilası və hüquq bərabərliyi məsələsi Ə.Topçubaşovun təşəbbüsü ilə Ümumrusiya Müsəlmanları Partiyasının əsasnaməsinə daxil edildi. Bu amil Rusiya müsəlmanların ın qurultaylarında da elan edilird i. 1901-ci ildə Bakıda ilk rus-müsəlman qadın məktəbinin təntənəli açılışı oldu 19 . Bu,
ölkənin xalq təhsili tarixində mühüm mərhələ idi. H.Zərdabinin köməyi ilə xalqımızın böyük oğlu H.Z.Tağıyev Rusiya imperatorunun arvadı şərəfinə "Aleksandrinskaya" adlanan qız məktəbi açdı. H.Z.Tağıyev bu işi həyata keçirmək üçün 1896-cı ildən müxtəlif hakim dairələrə, hətta imperatora müraciət etmiş və nəhayət, 5 ildən sonra onun açılmasına nail olmuşdu. Bu məktəb H.Z.Tağıyevin banka qoyduğu 125000 manatdan gələn faiz və məktəbə daxil olmuş qızların təhsil haqqı hesabına saxlanılırdı. Onların bu ödəniş haqqı 1906-cı ildən artaraq ildə 100 manatdan 250 manata çatdı 20 . Kasıb ailələrdən olan qızlar ödənişdən azad idilər. Təhsilin birinci ilində (1901-ci il) 57 şagirddən 35-i pulsuz təhsil və tərbiyə alırd ı. Məktəbin birinci ilində H.Z.Tağıyevin başçılığı altında ilk Qəyyum Şurası yaradıldı. Onun müavini Sona xanım Tağıyeva, üzvləri H.Zərdabi, dağ-mədən mühəndisi F.Vəzirov, "Kaspi" qəzetinin redaktoru, hüquqşünas Ə.M.Topçubaşov, Bakı quberniyasının qazısı Hacı Əlizadə, Bakı şəhər qlavası fon der-Nonne, Bakı quberni- yasının və Dağıstan vilayəti xalq məktəblərinin direktoru A.S.Txorjevski, gimnaziya direktorları M.M.Latkina və A.İ.Pobedonostsev idilər. İlk müdir Hənifə xanım Məlikova oldu. Məktəbin ştatına müdirdən başqa 9 müəllimə və şəriət müəllimi daxil idi. Dini tərbiyəyə çox mühüm fikir verilirdi. Məktəbin sinif otaqlarından biri ibadət üçün ayrılmışdı. Tağıyevin birsinifli qız məktəbi 1913-cü ildə ikisinifli, 1916-cı ildə isə ali ibtidai məktəbə çevrildi. Bu məktəbi bitirənlərə öz təhsillərini gimnaziyada davam etdirmək imkanı verilirdi. Qız məktəbində Qafqazın müxtəlif şəhərlərindən gələn uşaqlar təhsil və tərbiyə alırdılar. 1916-cı ilin başlanğıcında məktəbin 104 şagirdi var idi ki, onların 95 nəfəri azərbaycanlı, 6-sı dağlı və 3-ü Qazan tatarı idi. İctimai tərkibinə görə üstünlüyü meşşan qızları (42) və fəxri vətəndaş qızları (38) təşkil edirdi, 17 nəfər də zadəgan nəslindən idi. Məktəbin ilk buraxılışı 1906-cı ildə oldu. Təhsili başa çatdırmış 15 nəfər - Sona Axundova, Nabat Nərimanova, Mina Məmmədova, Ayna Musabəyova, Xeyrənsə Axundova, Tuti (Tamara) Əhmədbəyova, Səidə Şeyxzadə, Firuzə Sultanova və başqaları sonrakı illərdə təhsil və tibb sahəsində müvəffəqiyyətlə çalışırdılar 22 . 1915-c i ildə məktəbi 13 qız b itirmişdi 23 . Tağıyevin qız məktəbi Azərbaycanda bu cür məktəblərin açılmasının başlanğıcı oldu. 1901-ci ildə İrəvanda, 1902-ci ildə Gəncədə 1907-ci ildə Nuxa və Ağdaşda bir,
164 1909-cu ildə isə Bakıda üç şəhər "rus - tatar" məktəbi açıldı. Bunun ardınca Qubada, Naxçıvanda, Ağdamda, Şuşada, Şamaxıda, əlavə olaraq Nuxa və Gəncədə, həmçinin bir çox kəndlərdə - Zəyəm (Göyçay qəzası), Salahlı (Qazaxı qəzası), Balaxanı (Bakı qəzası) və başqa yerlərdə də məktəblər açıldı. XX əsrin əvvəllərində Hənifə xanım Məlikova, Məryəm Sulkeviç, Gülbahar Ağrıyeva, Səbirə Əbdülrəhmanbəyova, Xədicə Ağayeva, Sara Vəzirova, Mədinə Vəkilova, Gövhər Tağıyeva, Gövhar Səfərzadə, Xədicə Məmmədzadə, Şəfiqə Şeyxzadə (Əfəndiyeva) Azərbaycan təhsilinin görkəmli qadın nümayəndələri idilər. Nigar və Sürəyya Vəlibəyovalar, Xədicə, Məlikə, Məryəm Terequlovalar, Asya, Qumru, Nabat Nərimanovalar, Məhtaban və Maral Əfəndiyevalar, yuxarıda adları çəkilən müəllimlərin bacıları Sürəyya Vəzirova, Səidə Şeyxzadə, Hənifə xanımın qızı Qərib-Sultan Məlikova ailəliklə müəllimlik fəaliyyətinə qoşuldular. Qadın təhsili sahəsində ilk azərbaycanlı müəllimlər sırasında Mina Aslanova, Səkinə Axundova, Böyükxanım Hacıbəyova, İqlimə Heydərova, Şərəbanı Şabanova, Zara Ağayeva (Şahtaxtinskaya), Nazlı Tahirova və b. var idi. Vaxtilə Tağıyevin qadın kurslarında dərs demiş, sonralar Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun professoru olmuş Adilə Şahtaxtinskayanın qadın pedaqoji təhsili ilə birbaşa əlaqəsi olmuşdu. Qadın müəllimlərinin kifayət qədər olmaması qadın təhsilinin inkişafına mane olurdu. Tağıyevin qız məktəbi Azərbaycanda "rus-tatar" məktəbləri üçün bir növ pedaqoji kadrlar yetişdirən mərkəz rolunu oynayırdı. "Rus-tatar" məktəbləri sayca azlığına, tədris proqramının isə məhdud olmasına baxmayaraq, Azərbaycanda qadın təhsilinin əsasını qoymaqla yanaşı, milli məktəblər üçün yetkin müəllimlər hazırlanmasında, qadınların ictimai fəaliyyətə cəlb edilməsində əhə- miyyətli xidmət göstərmişdi. Anadilli milli məktəb uğrunda mübarizə aparan qabaqcıl Azərbaycan ziyalıları yeni üsullu məktəblərin və "rus-tatar" məktəblərinin təcrübəsinə istinad edirdilər. 1906-cı ilin avqustunda Bakıda Qafqaz müsəlman müəllimlərinin I qurultayı oldu. H.Zərdabi və N.Nərimanovun sədrliyi altında keçən qurultay hamının pulsuz təhsil alması prinsipini əsas götürərək, xalq məktəbinin konkret inkişaf proqramını qəbul etdi. Bu proqramın vacib müddəaları aşağıdakılardan ibarət idi: A zərbaycanda məktəb şəbəkəsinin genişləndirilməsi; milli d ilin - Azərbaycan türkcəsini öyrənməy in icbariliyi və onun yeni tədris proqramı və vahid metodunun hazırlan ması; qadın təhsilinin in kişafı, müəllimlərin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması. Müəllimlərin birinci qurultayı Azərbaycan müəllimlərini milli məktəblərlə bağlı vəzifələri həyata keçirməyə səfərbər etdi. Bunun ən təxirə salın mazı milli dili tədris edən ixtisaslı müəllimlərin hazırlan ması idi. Rusiya Xalq Maarif Na zirliy i sistemi üçün səciyyəvi olan müəllim çatışmazlığı qeyri-rus kontingentli məktəblərdə daha yüksək idi. Müəllimlərin, xüsusən ibtidai məktəblərdə çalışanların nüfuzu yüksək deyildi. Bu vəziyyət tədris idarəsinə əsas verirdi ki, ibtidai məktəbdə müəllimlik fəaliyyətinə müəyyən sayda imtahan vermək ilə orta və natamam orta məktəb məzunlarını cəlb etsin. İbtidai məktəblər üçün azərbaycanlı müəllimlər əsasən Qori və İrəvan
165 seminariyalarında hazırlanırdı. 1904-cü il ərəfəsində bu seminariyalarda 936, o cümlədən 229 (24,5 faiz) azərbaycanlı müəllim hazırlanmışdı. Əlavə olaraq 13 nəfər azərbaycanlı Tiflisdə Aleksandr Müəllimlər İnstitutunda peşə hazırlığı keçmişdi. A zərbaycan əhalisi arasında məktəb müəllimləri hazırlan masında Qo ri seminariyasının "Tatar" - türk-müsəlman şöbəsinin olduqca böyük rolu olmuşdu. Lakin bu təhsil müəssisələri A zərbaycan dili müəllimlərini hazırlamırdı. Dünyəvi məktəblərdə də onları adətən ruhanilər içərisindən, ən yaxşı halda mədrəsə təhsili almışlardan seçirdilər. A zərbaycan dili müəllimlərin in hazırlan masında sistemsizlik hökm sürürdü. 1905-1907-ci illərdə bu iş "Nəşri-maarif‖ cəmiyyətin in kurslarında, Bakı quberniyası və Dağıstan vilayətinin xalq məktəblə ri direktorluğunun müəllim kurslarında (1911-ci ildə burada 43 müəllim hazırlıq keçmişdi), Yelizavetpol mədrəsəsində, həmçinin Tağıyevin q ız məktəbində, 1915- ci ildə açılmış qadın pedaqoji kurslarında həyata keçirilirdi 25 . Qadın pedaqoji kurslarının proqramları ibtidai məktəblər üçün nəzərdə tutulan ümu mtəhsil fənlərin i əhatə edird i. Həmin kursları keçənlər qadın məktəblərində işləməli olduqlarından ev və əl işlərin i də öyrənməli idilər. İlk qəbul zaman ı kurslara 17 qız seçildi, onlardan 11-i Tağıyevin qız məktəbinin məzunları idi. V. Musabəyova, A.Şahtaxtinskaya kursdan müəllimliyə dəvət olundular. Kursun müdiri Peterburqda Bestujev kurslarını bitirmiş Səlimə Yaqubova oldu 26 .
müsəlman bölməsinin Azərbaycanın şəhərlərindən birinə köçürülməsi və ya başqa bir seminariyanın açılması uğrunda mübarizə aparırdı. Nəhayət, 1914-cü ildə qədim Gəncə şəhərində müəllimlər seminariyası açıldı. İki ildən sonra, yəni 1916-cı ildə belə bir seminariya Bakı şəhərində fəaliyyətə başladı. Yalnız 1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti bu bölmənin əsasında Qazaxda müəllimlər seminariyası açdı. Bu seminariyada başqa tədbirlərlə yanaşı, milli məktəblər üçün peşəkar müəllimlər hazırlan malı idi. 1914-cü ildə Azərbaycanda xalq təhsili sistemində 2254 nəfər çalışırdı, onların 77 faizi ibtidai məktəblərdə işləyirdi, 34 faizi qadınlar, cəmi 13,3 faizi isə milli kadrlar idi.
Azərbaycan ziyalılarının qabaqcıl nümayəndələri, ilk növbədə müəllimlər özlərinin maarif sahəsindəki vəzifələrini ana dillərinin tamhüquqlu fəaliyyətinə, qorunmasına və təkmilləşdirilməsinə kömək etməklə, xalqın mədəni inkişafında özünəməxsusluğu itirməyə qoymamaqda görürdülər. Türkiyədə təhsil almış bəzi həmvətənlərdən fərqli olaraq, onlar təkid edirdilər ki, azərbaycanlı şagirdlərə təhsil yalnız ana dilində verilsin. Eyni zamanda Azərbaycan ictimaiyyətinin qabaqcıl nümayəndələri nə rus, nə də başqa dillərin mədəni əlaqələr üçün istifadəsini rədd etmirdilər. Onlar Azərbaycan dilinin yuxarı tipli məktəblərdə qeyri-mütləq fənn olmasının, ikinci dərəcəli sayılmasının əleyhinə çıxır, ümu mi pulsuz təhsil məsələsini qaldırır, müəllimlər seminariyasında Azərbaycan dili tədrisinin genişləndirilməsini, maddi və mənəvi
166 cəhətdən hüquqları tapdalanan Azərbaycan (türk) dili müəllimlərinin vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasını tələb edirdilər. Bütün bu məsələlər müəllimlərin müştərək ərizələrində və müəllimlər qurultayının qərarlarında, həmçinin dövri mətbuatda öz əksini tapırdı. Mətbuat orqanlarında çap olunan məqalələrin müəllifləri əsasən görkəmli müəllimlər və ictimai xadimlər: Ə.Ağayev, H.Ağayev, H.Vəzirov, H.Zərdabi, Q.Qarabəyov, C.Məmmədquluzadə, M.Mahmudbəyov, H.Minasazov, N.Nərimanov, Ə.Topçubaşov, M. Əfəndiyev və başqaları idilər. A zərbaycanın mədəniyyət xad imlərinin ço xu doğma dildə təhsil məsələsini milli məsələn in vacib tərkib h issəsi hesab edir və ona siyasi nöqteyi-nəzərdən yanaşırdı. Azərbaycan dilinin və təhsilinin inkişafı mövcud yazı problemi ilə sıx əlaqədə idi. Ərəb əlifbasının çətinliyi və onun islahatının zəruriliyi M.F. A xundovun ardınca M.D.Şahtaxt inski, F.Köçərli, Ə.M.Topçubaşov və başqaları tərəfindən irə li sürülürdü. Bu problem 1907-ci ilin avqustunda Bakıda keçirilmiş II Azərbaycan müəllimlər qurultayının da diqqət mərkəzində olmuşdu. Azərbaycan yazısında aparılacaq islahatın layihəsini təcrübəli müəllimlər - F.Ağazadə, S.A xundov, M.Mahmudbəyov və A.Əfəndiyev tərtib etmişdilər. Lakin qurultay iştirakçıların ın çoxu onların təşəbbüsünü dəstəkləməy ib, belə bir şərt irəli sürdülər ki, bu məsələni yalnız bütün müsəlman ölkələri nü mayəndələrinin iştirakı ilə həll etmək olar. Azərbaycan müəllimləri qarşısında duran digər aktual vəzifə dərs vəsaitlərini və uşaq ədəbiyyatını doğma dildə tərtib etmək idi. Onların tərtib i ilə Azərbaycanın görkəmli müəllimləri məşğul olurdular. Yeni dərsliklər müasir pedaqoji elmin tələblərinə uyğun olaraq tərtib edild i və sonralar vaxtın ciddi imtahanına məru z qald ı. Onlar əsasən milli dil və ədəbiyyatı öyrən mək üçün yazılmışdı. 1901-c i ildə R.Əfəndiyev "Bəs irət-ül-ətfal" ("Uşaq açıqgözlüyü") müntəxəbatını nəşr etdi. 1907-ci ildə Bakı rus-tatar məktəblərinin müəllimləri M.Mahmudbəyov, S.Əbdürrəh manbəyov, S.S.A xundov, F.Ağayev, A.Talıb zadə (Şaiq ) və Əbd. Əfəndiyev ibtidai məktəblərdə ikinci il təhsil alan la r üçün "İkinci il", 1909-cu ildə M.Mah mudbəyov və A.Mehdizadə (Səhhət) üçüncü il təhsil alanlar üçün "Üçüncü il" kitabını nəşr etdilər. 1910-cu ildə A.Talıb zadə birinci siniflə r üçün "Uşaq gözlüyü" dərsliyini tərtib etdi. Bir ildən sonra K.Nərimanbəyov, M.M.Qəmər linski və başqaları "Ana dili" dərsliyini ya zdılar. 1912-c i ildə isə F.Köçərli "Ba lala ra hədiyyə" müntəxəbatını nəşr etdi. Müxtəlif fənlər üzrə də dərsliklər tərtib olunurdu: Ü. Hacıbəyov hesab dərsliyini (1908-ci il), Q.Mirzəzadə "Qafqaz coğrafiyas ı (1914-cü il) nəşr etdi. "Rus-türk" və "Türk-rus" lüğətləri, o cümlədən, 1907-ci ildə Ü.Hac ıbəyov tərəfindən çap edilən lüğət nəşr olundu. Azərbaycan dilində təhsil alanlar üçün hazırlanmış aylıq pedaqoji jurnal "Rəhbər"in nəşri müəllimlər üçün qiymətli vəsait oldu. O, 1906-1907-ci illərdə
167 M.Mahmudbəyovun redaktəsi ilə çıxırdı. 1906-1908-c i illərdə şagirdlə r üçün A.İ.Cə fərzadənin və M.H.Əfəndiyevin redaktəsi ilə şəkilli "Dəbistan", şagird və müəllimlər üçün Q.Mirzəzadə və A.Əfəndiyevin redaktəsi altında 1906- 1907-ci illərdə "Məktəb" jurnalları nəşr olunurdu. Azərbaycan uşaq bədii ədəbiyyatının inkişafında M.Ə.Sabir, A.Səhhət, R.Əfəndiyev, F.Köçərli, A.Şaiq və başqaları böyük rol oynadılar. Əsasını müəllimlər təşkil edən qabaqcıl ziyalıların nümayəndələri xalq təhsilinin inkişafı üçün zəruri olan biliklərin yayılmasına yönəlmiş ictimai fəaliyyətlə məşğul olurdular. Kitabxanalar, qiraət ocaqları, dram dərnəkləri, hətta qrupları yaradılırdı. Bu işdə müəllimlər, savad kursları, başqa mədəniyyət ocaqları fəal iştirak edirdi. Müəllimlər çalışdıqları yerlərdə öz işlərinə uyğun olaraq folklor, tarix, arxeologiya, etnoqrafiya, toponimika, ölkənin təbiəti və iqtisadiyyatı üzrə material toplayırdılar. T.Bayraməlibəyov, R.Əfəndiyev və M.H.Əfəndiyevin Lənkəran, Nuxa qəzalarına, Göyçay qəzasının Lahıc kəndinə həsr olunmuş əsərləri elmi məzmunca xüsusilə fərq lənird i. Xalq müəllimlərinin Azərbaycanda ölkəşünaslığa, etnoqrafiyaya aid topladıqları materiallar, yazıya aldıqları şifahi xalq yaradıcılığı nümunələri, dağılmış abidələrin təsviri sonrakı nəsillərə yadigar qaldı 27 . Onların yığdığı və Qafqaz tədris dairəsinin külliyyatlarında nəşr olunmuş materiallar xalqımızın keçmişini öyrənmək üçün çox qiymətli mənbədir. Kənd müəllimləri təkcə uşaqlara dərs deməklə kifayətlənməyərək, əhaliyə təsərrüfatın idarə olunması üsullarını öyrədir, bəzən də ilk tibbi yardım göstərirdilər (T.Bayraməlibəyov, M.Qarayev. C.Məmmədquluzadə və b.). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan alimləri, yazıçıları, bəstəkarları və aktyorlarının xeyli hissəsi ilk əmək fəaliyyəti və ictimai işlərə məhz məktəblərdə başlamışdı. Xalq müəllimləri öz borclarını - xalqın uzun əsrlik cəhalətdən çıxmasına xidmət etməyi unutmur, əsil fədakarlıq göstərirdilər. Onların ağır maddi şəraitini və hüquqsuzluğunu çar məmurları və Dövlət Duması deputatları da etiraf etməyə məcbur olurdular 28 .
qəzasının Hadrut kəndində işləyərkən "Kaspi" qəzetində dərc olunmuş məqalələrinin birində yazırdı ki, kənd ictimai məktəblərində işləmiş müəllimlər illərlə yarıac yaşayır, "ağır zəhmətə görə dilənçi maaşı", həm də beş ay gecikməklə alır 29 . Xalq maarifi sistemində ən aşağı maaşı onlar alırdılar. Bu məktəblərin müəllimlərinin maaşları keçən ilin ortalarında alınan maaşa (ildə 400 manat) bərabər idi, həyatda baş verən bahalıqlar nəzərə alınmırdı. Yalnız Bakı "rus -tatar" məktəblərinin müəllimləri istisnalıq təşkil edirdilər. Bakı şəhər dumasının deputatları H.Məlikov, F.Vəzirov və Ə.Topçubaşovun ciddi tələbi nəticəs ində onların maaşı nisbətən artırıldı, iş stajına uyğun olaraq əlavə əmək haqqı verildi. 1905 və 1906-cı illərdə rus- tatar məktəbləri müəllimlərinin əmək haqqı, mənzil haqqı daxil olmaq şərti ilə, ayda 75- 92 manata, nəzarətçinin ki isə 123 manata qədər artırıldı. Azərbaycan dili müəllimlərinə ən aşağı maaş müəyyən edilirdi. Bu müəllimlər eyni zamanda müsəlman şəriətindən də dərs deyirdilər. Bakı şəhər dumasının deputatları
168 Ə.Ağayev, H.Məlikov, F.Vəzirov və Azərbaycan ziyalılarının digər nümayəndələri bu müəllimlərin hüquqlarını onların digər həmkarlarının hüquqları ilə bərabərləşdirməyi tələb edirdilər; hesab edirdilər ki, onların dedikləri dərslər şagirdlərin mənəvi tərbiyəsinin təməlini təşkil edir. Azərbaycanlı müəllimlər pedaqoji işçilər üçün nəzərdə tutulmuş bəzi imtiyazlardan məhru m edilmişdilə r. Aşağı maaş alan müəllimlərin pensiyası da çox az idi. Maddi çətinliklər, arasıkəsilməz yoxlamalar, tədris müdiriyyətinin təftiş ləri, fanatik din xadimlərinin hücumları, yerli irızibatçıların müəllimlərin hər addımını nəzarət altında saxlaması müəllimləri təhqiramiz vəziyyətə salır, onların məktəblərdəki zəhmətini ağır əzaba çevi- rirdi. Bunun nəticəsi idi ki, müəllimlərin bir qismi təhsil fəaliyyətindən uzaqlaşır və daha çox maaş verilən işə keçirdi. Bu hal senator Kuzminskinin 1905-ci ildə Bakıda və Bakı quberniyasında keçirdiyi yoxlama barəsində yazdığı hesabatında da qeyd olunurdu 30 .
Dağıstan vilayətinin xalq məktəbləri Direktorluğunun müəllimlərinə kö mək cəmiyyətinin yarad ılmasına səbəb oldu. 1902-ci ildə cəmiyyətin tərkibində 302 müəllim var idi. Onun işində Ə.Vəlibəyov, S.M.Qəniyev, N.Qiyasbəyli, H.Mah mudbəyov. B.Səfərəliyev, M.H.Əfəndiyev və başqaları fəal iştirak edirdilər. Ölkənin azərbaycanlı əhalisi arasında xalq maarifinin yayılması ilə bağlı olan bütün məsələlər, həmçinin müəllimlərin vəziyyəti xalq müəllimlərinin 1905-ci ildə Nazirlər Sovetinin sədri S.M.Vitteyə və Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkova yazdıqları ərizədə öz əksini tapmışdı. Ərizədə ümumi pulsuz təhsilin, orta məktəblərdə Azərbaycan (türk) dilinin öyrənilməsinin və tədrisinin müəllimlər seminariyasında genişləndirilməsinin zəruriliyi qeyd olunurdu. İnqilabi hərəkatın yüksəlişi dövründə müsəlman müəllimlərinin hüquq məhdudiyyətlərinin ləğvi və ya ona yenidən baxılması vədi də həyata keçmədi. XX əsrin əvvəllərində, xüsusən 17 oktyabr 1905-ci il Manifestinin elanından sonra xalq təhsilinə ümumictimai yardım hərəkatı milli ziyalıların və sahibkarların, cəmiyyətin bütün qabaqcıl qüvvələrinin birləşməsinə gətirib çıxardı. Təhsil məsələləri yerli dövri mətbuatın səhifələrinə də çıxarılırdı. Məqalələrdə milli dildə təhsil almağın, onun tədrisinin həcmi və keyfiyyətinin artırılması, şagirdlərin, xüsusən də orta və ali təhsil ocaqlarında təhsil alanların müdafiəsi öz əksini tapırdı. Bu hərəkatın gedişində ilk milli xeyriyyəçi-maarifçi cəmiyyətlər meydana çıxdı. 1906-cı ilin avqustunda nizamnaməsi təsdiq olunduqdan sonra H.Z.Tağıyevin başçılığı altında Bakı quberniyasının müsəlman əhalisi arasında təhsili yayan cəmiyyət - "Nəşri-maarif‖ fəaliyyətə başladı. Cəmiyyəti dəstəkləyən məşhur sahibkarlar Ş.Əsədullayev, M.Muxtarov, M.Nağıyev və H.Z.Tağıyev onun fəxri üzvləri seçildilər 31 . Şagirdlərə maddi yardım göstərən cəmiyyət ilk növbədə Abşeronda doğma dillə yanaşı, rus dilini də öyrədən ibtidai məktəblərin təşkili ilə ço x ciddi məşğul olur, pedaqoji kurslar təşkil edirdi. 1914-cü il ərəfəsində 13 məktəb açıldı ki, onlarda 936 şagird, o cümlədən 72 qız təhsil alırdı 32 .
169 "Nəşri-maarif‖ cəmiyyətinin fəaliyyətində mü xtəlif illərdə görkəmli ictimai xadim və müəllimlər - Ə.Ağayev, F.Ağayev, Ə.Əmircanov, Ə.X.Axundov, İ.Aşurbəyov, A.Aşurov, H.A.Həsənov, M.H.Hacınski, Ə.İ.Cəfərov, Q.Qarabəyov, H.Mahmudbəyov, H.Məlikov, İ.Məlikov, M.H.Əfəndiyev və b. ən fəal surətdə iştirak edirdilər. Ə.Adıgözəlovun təşəbbüsü ilə eyni cəmiyyət Gəncədə də açıldı. Onun sədrliyinə tanınmış həkim H.Ağayev seçildi. 1906-cı ildə Bakı müsəlman maarif cəmiyyəti - "Nicat‖ın fəaliyyətinə icazə verildi. Cəmiyyətin məqsədi azərbaycanlı əhalinin arasında maarifi yaymaq, orta və ali tədris müəssisələrinin ehtiyacı olan tələbələrinə maddi yardım göstərmək, həmçinin Azərbaycan dilinin və ədəbiyyatının inkişafına şərait yaratmaq idi. Cəmiyyətin məqsədini həyata keçirmək üçün nəzdində pedaqoji, teatr və ədəbiyyat böl- mələri o lan məktəb yaradıld ı 33 . Müxtəlif illərdə H.Ağayev, İ.Aşurbəyov, M.Ə.Rəsulzadə "Nicaf ―ın sədri, M.Hacıbabayev, M.H.Hacınski, Q.Qasımov, M.Muxtarov, M.Səlimbəyov isə katib olmuşdular. Cəmiyyət kitabxanaların təşkilinə, Azərbaycan dilində qəzet və kitab nəşrinə lazımi fikir verird i. 1907-ci və 1916-cı illərdə "Nicat‖ın təşəbbüsü ilə Azərbaycan müəllimlərinin qurultayları keçirildi. 1907-ci ildə Ə.X.Axundov, N.Vəzirov və başqalarının təşəbbüsü ilə yaradılmış Müsəlman Ruhani Cəmiyyəti - "Səadət‖in qarşısında xalqı maarifləndirmə vəzi- fəsi dururdu. Cəmiyyət dini məktəbləri təkmilləşdirməyi lazım hesab edir, onların yayılmasına, ictimai kitabxanalar və qiraət zalları açılmasına çalışırdı. "Səadət" cəmiyyətinin 1908-ci ildə açılmış və orta təhsil verən məktəbində F.Ağayev (o, eyni zamanda müfəttiş idi), C.Hacıbəyov, Ü.Hacıbəyov, Ə.D.İsmayılov, H.Terequlov müəllimlik edirdilər. Məktəbin müdiri, Azərbaycan (türk) dili və ədəbiyyatı müəllimi Əli bəy Hüseynzadə idi. 1910-1911-ci tədris ilində "Səadət" məktəbində 302 şagird təhsil alırdı 34 . Müsəlman maarifçi cəmiyyəti "Səfa"nın da qarşısında peşəkarlıq səviyyəsini artırmaqla məşğul olmaq vəzifəsi dururdu. İranın xeyriyyəçi "Əncüməni-xeyriyyə" cəmiyyəti maarifçiliyin inkişafına kömək edirdi. 1906-cı ildə İran tacirlərinin vəsaiti hesabına Bakıda "İttihad" mədrəsəsi açıldı 35 . Burada İran təbəələri ilə yanaşı, yerli azərbaycanlı uşaqları da təhsil alırdılar. Onlar 1911-ci ilin başlanğıcında bütün tələbələrin 61 faizini (170-dən 104-ü) təşkil edirdi ki, bu da xalq maarifi direktorluğunun narahatlığına səbəb olmuşdu. Nuxada Şirəlibəy Əmircanovun sədrliyi ilə Nuxa Təhsil Cəmiyyəti yaradılmışdı. İctimaiyyətin qabaqcıl nümayəndələrinin xalqı maarifləndirmək hərəkatı Azərbaycanda ümumxalq xarakterli mədəni prosesin bir hissəsi idi və onda əhalinin başqa milli qrupları da iştirak edirdi. Hələ 1904-cü ildə Bakıda Roma katolik xeyriyyə cəmiyyəti ibtidai məktəb açmışdı. 1906-cı ildə Bakı Yəhudi Cəmiyyəti, 1907-ci ildə T.Q.Şevçenko adına "Prosvita cəmiyyəti" yaradılmış, onlar məktəblər və təhsil kursları təşkil etmişdilər. 1907-ci ildə birsinifli Bakı alman-isveç kilsə məktəbi ikisinifliyə çevrildi. 1912-ci ildə onun müxtəlif
170 millətlərdən olan 219 şagirdinin əksəriyyəti alman idi. 1909-cu ildə Bakıdakı gürcü cəmiyyətinin yaratdığı məktəbdə 1911-ci ildə 73 şagird təhsil alırdı 36 . "Erməni insanpərvər cəmiyyəti" maarifçilik fəaliyyətini davam etdirirdi. "Erməni mədəniyyət ittifaqı" isə qadın peşə məktəbini saxlayır və kənd kilsə məktəblərini maddi cəhətdən təmin edirdi. Beləliklə, bu və başqa xeyriyyəçi təşkilatlar öz qarşısına mədəni-maarif məsələlərinin həllini qoyur, eyni zamanda öz həmvətənlərinə maddi kö mək göstərirdilər. Azərbaycanda orta təhsil ciddi təşkilat və maliyyə çətinlikləri ilə rastlaşdığı üçün xeyli zəif inkişaf edirdi. 1910-cu ilə qədər Bakıda cəmisi iki orta təhsil müəssisəsi var idi: realnı məktəbi və gimnaziya. Yeni kişi gimnaziyası Bakı (1910-cu il), Nuxa (1915-ci il) və Lənkəranda (1916-cı il); realnı məktəb Şamaxı (1900-cü il), Balaxanı (1911-ci il) və Salyanda (1916-cı il); qadın gimnaziyaları Bakı (1903, 1913, 1916-cı illər), Lənkəran (1913- cü il) və Balaxanıda (1911-ci il); Müqəddəs Nina qız məktəbləri Gəncə (1913-cü il) və Nu xada (1915-c i il) fəa liyyətə başlamışdı. 1914-cü ilin rəsmi statistikasına görə, Azərbaycanın beş kişi gimnaziyasında 2422 şagird, o cümlədən 273 (11,3 faiz) azərbaycanlı, üç realnı məktəbində müvafiq olaraq 1433 və 441 (30,7 faiz) təhsil alırdı. Beləliklə, orta hesabla bu məktəblərin 3855 şagirdindən 714 nəfəri (18,5 faiz) azərbaycanlı idi 37 . Yeddi qadın gimnaziyasında 3. 158 şagird təhsil alırdı. 1914-cü ildə Qafqazdakı bütün orta qadın təhsili müəssisələrində cəmi 209 (0,8 faiz) azərbaycanlı var idi 38 .
şəhərlilərin, orta gəlirlilərin, əsasən meşşan uşaqlarının üstün mövqe tutması ilə xarakterizə olunur. Onlar kişi gimnaziyalarında 35,3 faiz (956 nəfər), realnı məktəblərində 49,6 faiz təşkil edirdi. 1900-cü ilə nisbətən zadəganların və məmurların xüsusi çəkisi azalıb, müvafiq olaraq 27,2 faiz (660 nəfər) və 21,3 faiz (306 nəfər) olmuşdu 39 .
yerindən 1,463-ü (46,3 faizi) onların payına düşürdü, zadəgan və məmurların uşaqları isə (715 qız) 22,6 faiz təşkil edirdilər 40 .
etdirərək, rus dili və ya riyaziyyat üzrə ixtisaslaşa bilərdilər. 1914-cü ildə Azərbaycanın dörd qadın orta məktəbini (başqalarında buraxılış olmamışdı) 313 qız bitirmişdi 41 . Bu siniflər hələ XIX əsrin sonunda qadın pedaqoji təhsilinin əsasını qoymuşdu. Pedaqoji sinifləri bitirənlər ev müəllimi adını, xüsusi fərqlənənlər isə ev mürəbbiyəsi və ibtidai xalq məktəblərində dərs demək hüququ alırdılar. Orta təhsil müəssisələrinə şagirdlərin axını ildən-ilə artırdı. Yer olmaması üzündən onlara rədd cavabı vermək adi hal idi, 1914-cü ildə Bakı realnı məktəbinə daxil olanlardan 20 nəfərə, qadın orta məktəblərində isə qəbul üçün 1535 xahişnamə verəndən (o cümlədən 37 azərbaycanlı qız) 140 nəfərə yer olmamışdı 42 . Orta məktəblərin şagird heyətinin demokratikləşməsi yalnız onların ictimai tərkibi ilə deyil, eyni zamanda məktəblilərin xeyli hissəsinin təhsil haqqından azad olması ilə həyata keçirilirdi. Təhsil haqqının ildə 60-125 rubl arasında olması təhsilin çox yüksək dəyəri ilə
171 bağlı idi. Məsələn, Bakı realnı məktəbində bir nəfərin təhsili 1914-cü ildə 166 rubla başa gəlir, lakin 75 rubl haqq ödənilirdi. Təhsilin dəyəri ilə ödəniş haqqı arasında nisbət Şamaxı realnı məktəbində, müvafiq olaraq 224 və 180 rubl, Mariya qız gimnaziyasında 89 və 75 rubl idi 43 . Lakin buna baxmayaraq, şagirdlər təhsil almaqları müqabilində xeyli məbləğdə haqq ödəməli olurdular. Ona görə də orta məktəb qapıları yoxsul uşaqların üzünə bağlı qalırdı. Tədris müəssisələrinin nizamnaməsinə əsasən, şagirdlərin 10-15 faizi təhsil haqqından azad olunurdular. Lakin ən yoxsul məktəblilərə aid olan bu güzəşt məhdud və müvəqqəti idi. Məsələn, Bakı Mariya gimnaziyasında 1914-cü ildə 717 şagirddən orta hesabla 100 nəfəri (13,9 faiz), Lənkəran progimnaziyasında 61-dən 7-si (11,5 faiz), Bakı realnı məktəbində 26,5 faizi, Gəncə gimnaziyasında isə 17,7 faizi təhsil haqqı ödəməkdən azad idilər 44 .
olaraq təqaüd ödəmələri təhsil haqqı verməkdən azad olunanların sayını bir qədər artırmağa imkan verirdi. Çarizm kasıb ailələrdən olan uşaqların orta məktəblərə, xüsusi gimnaziyaya daxil olmalarına şərait yaratmırdı. Yerlilərin çatışmaması və bütün təbəqələrdən olan gənclərin təhsili davam etdirmək arzuları nəticəsində orta məktəblərə girmək ildən-ilə çətinləşirdi. Orta məktəblərə daxil olarkən keçirilən ciddi müsabiqə imtahanlarını ən bacarıqlı, əsasən isə özəl dərs alan uşaqlar verə bilirdi. Yalnız varlı ailələr 7-8 illik təhsil müddətində öz uşaqlarını oxuda bilirdilər. Forma və dərsliklərin, başqa şəhərlərdən gələnlərin ev kirayəsinin haqqı və s. təhsil xərcindən az deyildi. Bir sözlə, məktəb lərdə oxumaq təhsil haqqını ödəmək imkanı olanlara qismət olurdu. Orta təhsil məktəblərində oxuyan kasıb uşaqlarından təhsil haqqını ödəməyənləri məktəbdən çıxarılmaq təhlükəsi gözləyirdi. Məsələn, 1901-ci ildə Bakı kişi gimnaziyası tələbələrindən 178 nəfəri belə bir təhlükə ilə ü zləş mişdi 45 . Nazirliyin sərəncamındakı orta təhsil müəssisələrinin azlığı, təhsilin həcmi və məzmunca lazımi səviyyədə olmaması xüsusi gimnaziya və progimnaziyaların açılması zərurətini doğururdu. 1914-cü ildə Bakının üç gimnaziyasında 1258, Şəki gimnaziyasında isə 130 nəfər təhsil alırdı 46 . Gəncə və Şuşada, eləcə də başqa şəhərlərdə də belə gimnaziyalar var idi. Onlarda ödəniş nisbətən yüksək idi və məktəblilərin sosial tərkibini də bu müəyyənləşdirirdi. 1918-ci ilə qədər Azərbaycanda heç bir orta məktəbdə tədris ana dilində aparılmırdı. Orta təhsil islahatı keçirməyə tələsməyən hökumət ölkənin demokratik ictimaiyyətinin təzyiqi altında gimnaziyalardakı ümum-təhsil fənlərini "klassik" dillərin hesabına bir qədər genişləndirmək məcburiyyəti qarşısında qaldı. Lakin "yerli" dilin, yəni Azərbaycan dilinin tədrisi hətta ölkənin yerli əhalisi üçün də mütləq hesab edilmirdi. Bu, milli dillərin hüququnun tapdalanması, yerli əhalinin mədəni tələblərinə etinasızlıq, əslində çarizmin apardığı assimilyasiya faktı idi. 1901-ci ildə realnı məktəblərini bitirənlərə gimnaziya kursu həcmində latın dili imtahanından uğurla keçmək şərtilə universitetlərin
172 tibb və fizika-riyaziyyat fakültələrinə girməyə icazə verilirdi 47 . Qadın gimnaziyalarında təhsilin həcmi kişi gimnaziyasına nisbətən aşağı səviyyədə idi. Hökumət orta təhsil müəssisələrində tədrisin ideya istiqamətinə, şagirdlərin dini- mütləqiyyət ruhunda tərbiyə olunmasına ciddi nəzarət edirdi. Ona görə də müəllimlərin seçilməsi və təyinatının etibarlılığı həlledici sənədlə təsdiq olunmalı idi. Buna baxmayaraq, azadlıq hərəkatı sınağından çıxmış, inqilabi dərnəklərdə, kütləvi çıxışlarda iştirak etmiş şəxslər də orta təhsil müəssisələrində müəllimliyə düşə bilirdilər. Bunlardan V.V.Avalianini (Bakı realnı məktəbi), L.Laykomu (Bakının Müqəddəs Nina qız məktəbi) göstərmək olar 48 .
düşürdülər. Lakin diplomları olan azərbaycanlılar, müsəlman olduqlarına görə, bu tədris müəssisələrində dərs deməyə buraxılmırdılar. Məsələn, Sorbonnada təhsil almış Ə. Ağayev əvvəlcə Şuşa realnı məktəbində, sonrakı illərdə Bakı kommersiya məktəbində işləyirdi. Burada işləyənlərdən ali təhsil tələb olunmurdu. Ştatdankənar müəllimlərin dövlət qulluqçusu hüququ yox idi və aşağı maaş alırdılar. Azərbaycanın qabaqcıl ictimaiyyəti ana dili müəllimlərinə münasibətdəki ayrıseçkiliyi kəskin surətdə tənqid edirdi. Azərbaycan ziyalılarının nümayəndələri xalq təhsili işinə hərtərəfli yardım göstərirdilər. Onlar orta təhsil məktəblərinin qəyyum şuralarına daxil id ilər. 1915-ci ilə qədər Azərbaycanın üç realnı məktəbini 2030 şagird bitirmişdi, onların 1521 nəfəri Bakıda qadın orta təhsil müəssisələrinin, o cümlədən 1285 nəfəri Bakı Mariya gimnaziyasının məzunu idi 49 .
realnı məktəbini bitirmiş 80 nəfərdən 74-ü, o cümlədən 67-si texniki təhsil ocaqlarında, Şuşada 16-dan 13-ü, Bakı Müqəddəs Nina qız məktəbindən 23 nəfərdən 9-u öz təhsilini davam etdirmə k istəmişdi 50 . Hər bir tədris müəssisəsinin, xüsusən orta məktəblərin açılması ilk növbədə maliyyələşdirmə məsələsində bir çox çətinliklərlə üzləşirdi. Xalq Maarif Nazirliyi lazım olan xərcin xeyli hissəsini təhsil alan uşaqların üzərinə qoyurdu. Azərbaycanda kişi gimnaziyaları büdcəsinin üçdə birindən çoxu onlarda təhsil alanlardan toplanan məbləğin hesabına yığılırdı. 1914-cü ildə gimnaziyaların büdcəsinin 35-45 faizi dövlət xəzinəsinin payına düşürdü, qalan hissəsi isə şəhər özünüidarəsi və başqa mənbələr hesabına idi. XX əsrin əvvəli texniki-peşə, o cümlədən orta təhsilin daha geniş yayılması ilə xarakterizə olunur. Ticarət-sənaye fəaliyyəti ilə məşğul olan birja, bank, anbar, idarə və mağazaların idarəediçilərə, mühasiblərə, komisyonçulara, ticarət agentlərinə, əmtəəşünaslara, bank işçilərinə və başqa qulluqçulara ehtiyacı var idi. Bakıdakı qısamüddətli kommersiya kursları əsasən yaşlılar üçün nəzərdə tutulmuşdu. Onlar hazırlıq və savad səviyyəsinə görə mövcud tələbatı ödəyə bilmirdilər. 1901-ci ildə Bakıda fəaliyyətə baş lamış kommersiya məktəbi (BKM) müəyyən peşələr üzrə çatışmayan mütəxəssislər hazırlamalı idi. O, yerli sahibkarların səyi və maliyyə dəstəyi sayəsində açılmışdı. Onlardan təkcə H.Z.Tağıyev həmişəki kimi səxavət göstərərək 50000
173 manat ayırmışdı. Digər xeyriyyəçilər sırasında Ş.Əsədullayev, F.Vəzirov, A.Mantaşov, Nobel qardaşları da var idilər. H.Z.Tağıyev BKM-in ilk fəxri qəyyumu olmuşdu (1906- cı ilə qədər) 51 . Azərbaycanın peşə-texniki məktəblərinin büdcəsi ən yüksək təhsil haqqı (ildə 100-150 manat), həmçinin silki və gildiya sənədlərinin 15 fa iz rüsumu hesabına yaranırdı. 1901-ci ildə bu məktəblərdə 166 şagird, o cümlədən 11 nəfər azərbaycanlı (6,6 faiz) təhsil alırdı. 1916-cı ildən şagirdlərin sayı 472 nəfərə çatdı ki, onların da 65-i (13,9 faizi) azərbaycanlı idi. Bütün təhsil alanlardan 349-u, yaxud 73,9 faizi ticarət və sənaye müəssi- sələrində çalışan qulluqçuların övlad ları idi 52
BKM-də təhsil kursu 8 sinifdən ibarət idi ki, onlardan son ikisi ixtisas kursu hesab olunurdu. Hazırlıq sinifləri rus dilini bilməyənlər üçün idi. Xüsusi fənlərdən ən çox diqqət kommersiya haqqı hesabına, mühasibata, əmtəəşünaslığa, siyasi iqtisada verilirdi. Xarici dil- lərdən fərqli olaraq, azərbaycanlıların ana dili musiqi fənni kimi mütləq fənn hesab olunmurdu. BKM proqramında ölkənin xüsusiyyətləri, Qafqazın coğrafiyası, tarixi və mədəniyyəti nəzərə alınmırdı. BKM-in qəyyumluq şurasına daxil olmuş Ə.M.Topçubaşov təhsil alan kontingentin milli və dini xüsusiyyətlərini nəzərə almağın zəruriliyi məsələsini irəli sürürdü. Rusiyanın Şərqlə ticarət əlaqələrinin genişlənəcəyini nəzərə alan Ə.M.Topçubaşov BKM-də təhsil alanlara Şərq dillərini, həmçin in Qafqaz ölkələri ilə qonşu ölkələrin iqtisadi coğrafiyasını öyrənməyi lazım bilirdi. Doğma dilin tədrisinə etinasızlıq nəticəsində onun qeyri-icbari fənn olması Ə.Ağayevin də etirazına səbəb olurdu 53 .
Rusiya ali
məktəblərini bitirmiş ixtisaslı müəllimlərlə komplektləşdirilmişdi. Ştatdankənar işə götürülmüş Ə.Ağayev (1901-1909-cu illər) və N.Nərimanov (1906-cı ildə) burada Azərbaycan dili və şəriət dərslərin i aparırd ılar 54 .
Əbdülqasım Cəfərov və İskəndər Hacıyev təhsilini davam etdirmək hüququndan istifadə edərək, sonralar Rusiyada ali iqtisadi təhsil ala bilmişdilər 55 .
qadın məktəbi açıldı. 1902-ci ildə Azərbaycanda ilk peşəkar tədris müəssisəsi olan Bakı dənizçilik sinfi uzaq səfərlər mütəxəssisi hazırlayan orta dənizçilik məktəbinə çevrildi. 1911-ci ildə burada 151 nəfər, o cümlədən 14 azərbaycanlı, 1914-cü ildə isə 182 nəfər təhsil alırdı 56 . Məktəbin lazımi maddi bazası, hətta tədris gəmisi, xüsusi sifariş vermək imkanı var idi. Hər il onlarca dənizçi təcrübə keçərək şturman və şkiper adını alırdı. Bakı dənizçilik məktəbini bitirənlər Xəzər dənizi hüdudlarından uzaqlarda da ticarət gəmilərinə komandirlik edirdilər. Bakı dənizçilik məktəbi Xəzər hövzəsinin böyük məktəblərindən biri olduğu üçün buraya Rusiyanın cənub şəhərlərindən də təhsil almağa gəlirdilər. 1904-cü ildə Bakı dənizçilik məktəbi nəzdində açılmış gəmi mexanikləri kursları xüsusi məktəb hüququ əldə etdi 57 . Hər iki tədris müəssisəsini bitirənlər gəmi sükançısı və ya mexanik diplomu alaraq, Xəzər ticarət donanmasında işləyirdilər. Əsrin başlanğıcında Bakı aşağı texniki məktəbinin orta məktəbə çevrilməsi üçün
174 icazə alındı. Sənaye müəssisələrində texniklərin yetərsizliyi müşahidə olunurdu. 1903-cü ildə Bakının mədən və zavodlarına başçılıq edən 130 müdirdən yalnız 30 nəfəri ali təhsilli, qalanlarının çoxu isə təcrübəli şəxslər idi 58 . Mü xtəlif mürəkkəb sənaye avadanlığına texniki nəzarətin olmaması faciəli nəticələrə və itkilərə səbəb olurdu. Mühəndislərə əmək haqqı verə bilməyən kiçik müəssisə sahibləri daha çox texniklərə ehtiyac hiss edirdilər. Bakı şəhər duması 1902-ci ildə orta texniki məktəb (BOTM) açılması məsələsini qaldırdı, onun mexanika və kimya istehsalı üzrə istiqamətini müəyyənləşdirməyi və gələcəkdə məktəbi bitirənlərin texniki ali məktəbə daxil olmaq hüquqlarını təmin etməyi öz üzərinə götürdü 59 .
Cəmiyyətinin Bakı bölməsinin (RTCBB) texniki təhsil daimi komissiyasında müzakirə olundu. Müzakirədə məşhur Bakı mühəndisləri lazımi fənləri, xüsusən neft texnologiyası və kimyasını vacib dərslər sırasına daxil etməyi təklif etdilər. Proqramlar öz zənginliyi və ço xcəhətliliyi ilə fərqlənirdi 60 . 1905-ci ildə BOTM mexaniki və texniki şöbələri yaradıldı. Ümumtəhsil kursu iki il hazırlıq siniflərində keçirilirdi. Sonrakı dörd sinifdə əsasən nəzəri fənlər öyrədilir və təcrübə məşğələləri keçirilirdi. Məktəb nəzdində aşağı sənətkarlıq məktəbi və təcrübə kursları qalırdı. Mülki tikililərə tələbat artdığı üçün 1909-cu ildə daşyonma və kərpicbişirmə emalatxanası açıldıl 61 . 1910-cu ildə me xaniki şöbə RTCBB-nin təklifi ilə neft-sənaye və elektrotexnika şöbələrinə bölündü. Azərbaycanda su çatışmazlığı şəraitində lazımi hidrotex- niki bölmənin 1913-cü ildə açılması vəsaitin olmaması üzündən təxirə salındı 62 . Bakı orta texniki məktəbində çilingər, xarrat, mexaniki hissələr, dəmirçi-metaltökən və s. emalatxanalar fəaliyyət göstərirdi. 1910-cu ildə Rusiyada ilk dəfə Bakı orta texniki məktəbində döymə və minakarlıq emalatxanası yaradıldı. Bu emalatxana Azərbaycan xalqının tətbiqi xalq sənətinin zəngin ənənələrinə əsaslanırdı. 1913-cü ildə orada 15 tələbə təhsil alırdı 63 .
ilində savad kursu açılmış, 1912/13-cü tədris ilində isə mərzçi, texniklər, rəssamlıq, müəllimlər üçün kürsülər hazırlamaq kursları fəaliyyət göstərirdi 64 .
cəmi 20 nəfəri azərbaycanlı idi. İlk altı buraxılışın (1913-cü il) 164 məzununun 106-sı mexanika bölməsini bitirmişdi. İllik təhsil haqqı 50-60 rubl idi. Aşağı sənətkarlıq məktəbin- də 1914-cü ildə təhsil alan 120 nəfər, o cümlədən 3 azərbaycanlı tələbə müxtəlif peşə sənətkarlığına yiyələnir və ildə 12-16 rubl ödəyirdilər 65 . Bakı orta texniki məktəbi lazımi avadanlıq və tədris vəsaiti ilə yaxşı təchiz olunmuşdu. 1913-cü ildə emalatxanalarda 6 maşın, 202 dəzgah (ümumi qiyməti 91,735 man.), əsaslı kitabxanada 945 adda (14 244 cild), tələbə bölməsində isə 756 adda (1081 nüsxə) kitab var id i 66 . Fizika kabineti də lazımi cihazlarla təmin olun muşdu. Müəllimlər yüksək peşəkarlığı olan mütəxəssis- mühəndislər və texn iki ustalar id i. Bakı orta texn iki məktəbinin büdcəsi 1914-cü ildə 120,6 min manat id i. Əsas vəsaitlər dövlət xəzinəsi (25 faiz), şəhər özünüidarəsi (20 faiz) və tədris üçün rüsum (17 faiz) hesabına daxil olurdu 67 . Maliyyə vəsaitinin azlığı Bakı orta texn iki
175 məktəbinin in kişafını ləngid irdi. Xeyriyyəçilərin kö məy i büdcənin qorunub saxlan ılmasına yardım edirdi. Məktəbə və onun şagirdlərinə Bakı o rta texn iki məktəbinin fəxri qəyyumu H.Z.Tağıyev daima kö mək edirdi. Onun uzaqgörənliyi, xalq təhsili işin i hə mişə dəstəkləyib ona maddi yard ım etməyə hazır olmasın ın böyük əhəmiyyəti vardı. O, digər sahibkar M .Mu xtarovla birlikdə xarrat emalatxanası açmışdı, ehtiyac yarandıqda müəllimlərin əmək haqqını da ödəyirdi. O, 1901-ci il-də binanın tikilməsinə 6600 manat vermiş, 1909-1910-cu illərdə isə binanın ikinci mərtəbəsinin tikintisinə, kimya laboratoriyasının təşkilinə 50 min manat ay ırmışdı 68 . H.Z.Tağ ıyev şəhər Du masının deputatlarını məktəbə maliyyə ayırmağın, onun inkişafına əhəmiyyət verməyin, məktəb üçün nəzərdə tutulmuş torpaq sahələrini genişləndirməy in vacibliyinə inandıra b ilmişdi. Bakı orta texn iki məktəbinin abadlığ ına daim qayğı göstərdiyinə görə şəhər Duması H.Z.Tağıyevin şəklin i sifariş verib, onun fəxri hamisi o lduğu məktəbin akt zalında qoyulmasını qərara almışdı. Gö rkəmli rus rəssamı İ.Brodskin in 1913-cü ildə çəkdiy i həmin portret hazırda H.Z.Tağıyevin vaxtilə şəxsi mülkü olmuş indiki A zərbaycan Tarixi Muzeyində saxlanılır. Məktəbin buraxdığı texn iklərin sayı çox deyildi. Lakin onlar Azərbaycanın sənaye müəssisələrinin, ilk növbədə Bakı neft sənayesi rayonunda texn iki yüksəlişi, eyni zamanda sənaye istehsalı üçün zəruri olan texn iki kadrlar, ixt isaslı fəh lələ r hazırlan ması işini həyata keçirirdilər. Bakı o rta texniki məktəbi ö z ixtisas yönümünə görə Qafqazda yeganə idi və bu regionun digər şəhərləri üçün də lazımi səviyyədə hazırlığ ı o lan texn ik mütəxəssislər hazırlay ırdı. XX əsrin əvvəllərində Zaqatala və Gəncə sənət məktəblərində mütəxəssislər hazırlan ması davam edirdi. Onların hər ikisinin ipəkçiliyi və bağçılığı öyrənmək üçün kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələri var idi. Çöl işlərindən azad olan vaxtlarda şagirdlər emalatxanalarda xarratlığı, araba, təkər düzəltməyi, dəmirçiliyi öyrənir. səbət toxuyur və bu qəbildən olan digər işlərlə də məşğul olurdular. 1914-cü ildə Zaqatala sənət məktəbinin üç emalatxanasında 3021 alət, Gəncənin dörd sənət emalatxanasında 5392 alət, o cümlədən bir buxar maşını və 34 dəzgah hazırlanmış, onların kitabxanalarında, müvafiq olaraq, 2215 (3771 cild) və 2075 adda (26027 cild) kitab var id i 69 .
cüzi vəsait xərclənirdi. Zaqatala sənət məktəbi isə xəzinə hesabına saxlanılırdı. 1915-ci il ərəfəsində Gəncə sənət məktəbində 112 (64-ü azərbaycanlı), Zaqatala sənət məktəbində isə 33 nəfər (16-sı azərbaycanlı) şagird təhsil alırdı 70 . Gəncə sənət məktəbində təhsil haqqı 12, pansionatda tərbiyə almaq xərci 140, Zaqatalada isə, müvafiq olaraq, 8 və 120 rubl idi. Gəncə sənət məktəbinin sosial tərkibində kəndlilər ço xluq təşkil edirdi Belə ki, Gəncədə 112 nəfərdən 102-si, Zaqatalada isə 33 nəfərdən 25-i kəndli idi. Təhsil haqqı və pansionat xərcinin nisbətən aşağı olması bu təhsil ocaqlarının sabit fəaliyyətini təmin edirdi. 1914-cü
176 ildə Gəncə sənət məktəbi pansionunda 98, Zaqatala məktəbində isə 32 nəfər şagird təhsil alırdı. Onlardan, müvafiq olaraq, 48 və 25 nəfər haqq ödəmirdi 71 .
120 nəfər, yəni cəmisi 459 nəfər bitirmiş, müxtəlif peşə sənətkarlığına yiyələn mişdilər. Gəncə və Zaqatala sənət məktəblərini bitirənlərin xeyli hissəsi dövlət idarə və müəssisələrində yaxşı maaşla iş tapır, kənd təsərrüfatı ilə əlaqəni kəsirdilər. Ona görə sənət məktəbləri kənd təsərrüfatı istehsalına lazımi təsir göstərə bilmirdi. Əsrin 90-cı illərində sənayenin inkişafı, müəssisələrin ardıcıl və təhlükəsiz işləməsi üçün ixtisaslı fəhlələrə ehtiyacı nəzərə alaraq, RTCBB qazıma ustaları və ocaqçılar hazırlayan kurslar açılmasına təşəbbüs etdi. 1901-ci ildə isə bu qurum texniki təhsil komissiyası yaratdı 72 . 1903-cü ildə Bakıda texniki ziyalıların təşəbbüsü və səyi nəticəsində fəhlələr üçün texniki kurslar açıldı 73 . Fəhlələr əvvəlcə şəkil çəkmək və rəsmxət, sonra isə bununla əlaqədar hesab və həndəsə öyrənirdilər. Rəsmxət modelçilərə, dülgərlərə, çilingərlərə, xarratlara və başqa ustalara daha çox lazım idi. Belə ki, onlar öz iş fəaliyyətləri sahəsində cizgi çəkməyi və onlardan baş çıxarmağı öyrənirdilər. Bunun ardınca buxar qazanlarına qulluq edən qrup yaradıldı. Daha sonra təcrübəçi mütəxəssislər üçün 1907-ci ildə daxili yanma mühərriklərini, neft və qaz motorlarını öyrədən kurs açıldı. RTCBB-nin yeni binasında aparılan nəzəri məşğələlər zavodlarda, elektrik stansiyalarında və təhsil ekskursiyalarında təcrübə keçməklə möhkəmləndirilirdi. Kurslarda hər elm sahəsi üzrə 1 -2 rubl haqq alınırdı və onun da yüksək olmaması çox dinləyici cəlb olunmasını əsaslandırırdı. 1915-ci ilin əvvəlində həmin kursların 242 dinləyicisi var idi. Kursların sayı yetərincə olmasa da, onlar fəhlələrin ciddi ixtisaslaşmasına və peşəkarlığının yüksəlməsinə qüvvətli təsir göstərirdi. Azərbaycanda, xüsusən Bakıda texniki kurslardan başqa müxtəlif ixtisas, o cümlədən mamalıq, Gəncədə feldşer, biçmə və tikmə, rəsmxət, rəssamlıq və s. məktəb kursları var idi. Azərbaycanın mədəni həyatında Rusiya Musiqi Cəmiyyəti Bakı bölməsinin musiqi siniflərinin açılması əhəmiyyətli hadisə idi 74 . 1914-1915-ci tədris ilində orada 428 nəfər təhsil alırdı. Onlardan 328 nəfəri fortepiano, digərləri simli, nəfəsli alətlərdə çalmağı və vokal öyrənirdi. Təhsil haqqının yüksək - ildə 80-100 rubl olması və musiqi alətlərinin bahalığı musiqi siniflərində yalnız varlı uşaqlarının təhsil almasına imkan verirdi. Musiqidə təhsil alanlardan 11 nəfəri azərbaycanlı neft senayeçilərinin və gəmi sahiblərinin uşaqları idi 75 . Bakıda daha dörd xüsusi məktəb, o cümlədən tanınmış dirijor Şefferlinqə məxsus musiqi məktəbləri var id i. Azərbaycanda klassik Şərq üslubunda oxumaq və milli musiqi alətlərində çalmaq sənətini öyrənmək geniş yayılmışdı, lakin tədris fərdi xarakter daşıyırdı. Şuşa öz musiqiçiləri və xalq musiqisinin köklü qədim ənənələri ilə məşhur idi. Üzeyir və Ceyhun Hacıbəyov qardaşları, Qurban Primov, Cabbar Qaryağdıoğlu və başqaları öz ilk musiqi təhsillərini burada almışdılar. Sosial-iqtisadi inkişaf yüksək ixtisaslı texniki kadrlara ildən-ilə artan tələbata səbəb olurdu. XIX əsrin sonunda Tiflisdə, Vladiqafqazda, sonra isə Bakıda "Qafqazda ali təhsil müəssisələrinin yaradılması" uğrunda hərəkat başlandı.
177 Tiflis şəhər Duması xahişnaməsinə cavab gözləmədən universitet binası üçün torpaq sahəsi ayırmaq barəsində qarar çıxardı. Qafqaz inzibatçıları müxtəlif bəhanələrlə ali məktəbin açılması barədə müraciətə rədd cavabı verdi. Bunun əsas səbəblərindən biri hökumətin tələbələr arasında azadlıq ideyalarının yayılacağından qorxub ehtiyat etməsi idi. 1898-ci ildə Bakıda politexnikum açmaq təşəbbüsü ilə Bakı şəhər Dumasında dağ- mədən mühəndisi Fərrux Vəzirov çıxış etdi. Onun bu çağırışı gələcək ali məktəb üçün yaradılan fonda neft sənayeçiləri, o cümlədən H.Z.Tağıyev və "Nobel qardaşları" şirkəti də qoşuldular. Onların hər biri bu işə 100000 rubl ödəməyi öhdələrinə götürdülər. F.Vəzirov Bakının böyük gələcəyi olduğunu nəzərə alaraq, politexniku mu məhz Bakıda açmağın zəruriliyini təkidlə sübut edirdi. Lakin Qafqazdakı hakimiyyət orqanları ali təhsil ocağını diyarın inzibati mərkəzi Tiflisdə, burada nəzarət etmək daha asan olduğundan, açmağa üstünlük verirdilə r. Politexnikuma bina tikilməsi üçün vəsait toplanmasında bir çox Qafqaz şəhərləri, o cümlədən Bakı, Gəncə, Nuxa, Şamaxı və Lənkəran da iştirak edirdilər 76 . Ali məktəbin yönümünü müzakirəyə çıxararkən onun yaradılmasına vəsait qoymuş Bakı neft sənayeçiləri kimya şöbəsi əvəzinə mədən şöbəsi açmağı tələb edirdilər. Çünki Bakıda istehsalat təcrübəsi keçməyə və gələcəkdə iş yeri seçməyə mükəmməl şərait var id i 77 . Birinci dünya müharibəsinin başlanması hökumətin bu ali məktəbi tikmək qərarının icrasını təxirə saldı, yalnız 1917-ci ilin martında Rusiyanın Nazirlər Soveti Tiflisdə politexnikumu açmaq barədə qanunnaməyə baxmağa icazə verdi. Politexnukumun tərkibində kənd təsərrüfatı, kimya, və iqtisad fakültələri nəzərdə tutulmuşdu. Bakıda Politexnik İnstitutu isə çox sonralar təşkil olundu. XX əsrin əvvəllərində ölkənin həyatında baş verən yeni dəyişikliklər nəticəsində təhsilə meyil genişlənib kütləvi xarakter alırdı. Təcrübəli fəhlə qüvvəsinə tələbatın artması məktəbdənkənar təhsil müəssisələrinin açılmasına şərait yaratdı. Onlar əsasən rus dilini öyrənmək üçün açılır, doğma dil isə yalnız azərbaycanlıların təhsil aldığı kurslarda öyrədilirdi. Azərbaycan və rus dilləri dərslərinin dinləyiciləri ədəbiyyat, tarix, coğrafiya və təbiətə aid məlumatlar da alırdılar. Onlardan bəziləri hesabı, şəkil çəkməyi, cizgiçiliyi öyrənməklə yanaşı, mühasibat işlərinə dair zəruri biliklərə də yiyələnirdilər 78 . Bakı bazar günü məktəblərinin əsas heyəti milliyyəti, yaşı, sənəti peşəkarlıq səviyyəsi mü xtəlif olan şəxslərdən ibarət idi. Dinləyicilərin çoxu rus dilini öyrənmək, ümumi savad sahibi olmaq istəyirdilər. 1916-cı ildə bu məktəblərə qadınları da qəbul etməyə başladılar. 1911-1912-ci tədris ilində buradakı dinləyicilərin sayı 738-ə çatdı ki, onların da cəmi 143-ü azərbaycanlı idi. Təhsil alanların dörddə biri yeniyetmə idi. Bakı bazar günü məktəbinin müəllimlər şurası müsəlman dinləyicilərinin artmasından məmnun idi, çünki bu, çar Rusiyasının strateji marağı ilə üst-üstə düşürdü. Onlar hazırlıq səviyyəsi və mülkiyyəti eyni olanları qruplaşdırırdı. Həmin qrupları Azərbaycan dilini bilən müəllim kadrları ilə təmin etməyə, kitabxana yaradaraq, lazımi tədris kitabları ilə təchiz etməyə çalışırdılar. Pedaqoji heyət şəhər məktəbləri müəllimləri və orta məktəblərin yuxarı sinif şagirdlərindən
178 təşkil olunmuşdu. Onların sırasında S.Adıgözəlov, M.Əliyev, A.Axundov, M.Vəkilov və başqaları da var idi. Teatr və sərgilərə ekskursiyalar, rəngarəng proqramlı ədəbi gecələrin təşkili Bakı bazar günü məktəbi dinləyicilərinin mədəni səviyyəsinin yüksəlməsinə şərait yaradırdı. 1913-cü il ərəfəsində məktəbin açılışından keçən 20 ildə onun 11845 dinləyicisi olmuşdu
79 . Bakıda digər iki bazar günü məktəbi də fəaliyyət göstərirdi. Onlardan biri 1897-ci ildən şəhər ikisinifli qadın məktəbi nəzdində, o biri isə 1904-cü ildən Bayıl BNSQŞ-nin məktəbində idi 80 .
məktəbinə oxşar şənbə kursları açıldı 81 . Azərbaycanlı əhali üçün kursların açılması zəruriyyəti barəsində Həsən bəy Zərdabi hələ 1904 və 1908-ci illərdə çıxış etmişdi. Azərbaycan əhalisinin məktəbdənkənar təhsili məsələsi ilə Bakıda "Nicat" Maarif Cəmiyyəti ciddi məşğul olurdu.
1907-ci ildə IV Rus-tatar məktəbi nəzdində cümə günü məktəbi açıldı. Onun 278 dinləyicisindən 245-i azərbaycanlı idi 82 .
bilmədiyinə görə, 1909-cu ildə II şəhər məktəbində "Nicat‖ın gecə kursları daimi fəaliyyət göstərməyə başladı. 1910-cu ildə kurslarda 240 nəfər məşğul olurdu ki, onların çoxunun yazı-pozu savadı yox idi 83 . Cümə günü məktəblərində və axşam kurslarında həm rus, həm də Azərbaycan (türk) dili keçilir, məşğələlər də Azərbaycan (türk) d ilində aparılır və ən yaxşı tədris vəsaitlərindən istifadə olunurdu. Burada ustalarla, prikazçiklərlə, tacirlərlə yanaşı, d in xadimləri də məşğul o lurdular. Onlar məktəbləri yenidən qurmaq məqsədilə rus dilini öyrənmək istəyirdilər. Bu təhsil ocaqlarının yaradılmasında rus-tatar məktəblərin in müəllimləri S.Acalov, M.Hacıbabayev, Ə.Hüseynov, V.İsmayılov, A.İsrafılbəyli, H. Qorçibaşov, H.Mirzəzadə, H.M inasazov, Ə.Mustafayev, A.Sübhanverdixanov, R.Tah irli, H.Şıxlinski və başqaları o lduqca fəal iştira k edirdilər. 1907-c i ildə "Nəşri-maa rif‖ cə miyyətinin nə zarət etdiyi Zabrat, Əmircan, Sabunçu və başqa kəndlərdə gecə kursları şəbəkəsi genişlənməyə başladı. "Səfa" cəmiyyəti də axşam kursları və bazar günü məktəbləri açmışdı. Məktəbdənkənar müəssisələr BNSQŞ-nin ibtidai məktəblərinin nəzd ində açılırd ı. 1905-c i ilə kimi Bakı neft-mədən rayonlarında 12 gecə kursu və iki ba zar günü məktəbi var id i. Təkcə Sabunçu məktəbində 1904 -cü ildə 240,"Təməddün" məktəbi nəzdində isə 1909-cu ildə 350 dinləy ici var idi 84 . Məktəbdənkənar qurumlar Gəncə, Şamaxı, Nu xa, Şuşa, Qazax və Azərbaycanın digər şəhərlərində, həmçinin kənd yerlərində də bir qayda olaraq məktəblərin nəzdində id i. Onların d inləyiciləri arasında qadınlar yo x idi.
179 Məktəbdənkənar təhsil müəssisələrində əsasən haqq ödənilmədiyinə görə, onlar maliyyə çətinliyi çəkird ilər, lakin müəllimlə rin böyük həvəsi və dinləyicilərin təhsilə ciddi münasibəti sayəsində uğurla fəaliyyət göstərirdilər. Gecə kurslarının və bazar günü məktəblərinin əhəmiyyəti onda id i ki, onlar zəh mətkeş əhalini, ilk növbədə, fəhlələrin müəyyən hissəsini savadlandırıb, təhsilə cəlb etməklə, onların bilik səviyyəsini yüksəldir, daha yaxşı ödənişli iş tapmaq şansını artırırdı. Xalq təhsili genişlənib, əhali arasında savadlı adamlar ço xald ıqca, kitab xana və oxu zallarına tələbat da artırdı. Azərbaycanda XIX əsrin axırlarında fəaliyyətə başlamış Nərimanov kitab xanasına o xşar rus-Azərbaycan kitab xanaları - o xu zalları meydana çıxmağa başladı. On ları ictimai təşkilatlar, xüsusi şəxslər, adətən xalq təhsili fəalları açırdılar. Ölkədə azad lıq hərəkatının yüksəlişi ilə əlaqədar kitab xanalar şəbəkəsi genişləndi. Lakin kitab xana açmağa icazə bu iş üçün məsul olanlara inam, həmçinin kitab fondunun tərkibi və onun saxlanılması üçün nazirliyin müəyyənləşdirdiyi sərt qaydalarla tənzimlənirdi. 1902-ci ildə Ə.Topçubaşov "Kaspi" qəzeti redaksiyasının nəzdində rus- Azərbaycan kitabxanasını açdı 85 . Kitabxana və qiraətxanalar əksər hallarda müəllimlərin təşəbbüsü və iştirakı ilə yaranırdı. Onlardan 1905-ci ildə Salyanda Ə.Səfərbəyovun, 1906-cı ildə Şama xıda A. və H.Minasazov qardaşlarının, 1906-cı ildə Ağdamda Qayıbovun, 1907-ci ildə Şamaxıda Abbas Səhhətin, Cəbrayılda B.Cavanşirovun, Ağdaşda M.Əfəndizadənin, Naxçıvanda M.T.Sidqinin kitabxanalarını göstərmək olar. Rus-Azərbaycan kitabxanaları əslində bütün qəza şəhərlərində, hətta bəzi kəndlərdə, o cümlədən Nuxa qəzasında Bum və Qutqaşın, Bakı qəzasının Keşlə, Maştağa və Əhmədli kəndlərində də var idi 86 . Kitabxanaların sayı Bakı şəhərində nisbətən daha çox idi. 1906- cı ilin əvvəllərində H. Zərdabinin köməyi ilə "Üxüvvət" tələbə ittifaqı tərəfindən ucuz Azərbaycan qiraətxanası təşkil olun muşdu 87 .
Dumasının, "Nicat" cəmiyyətinin maarif kitabxanaları və b. idi. "Nicat" kitabxanasının təşkilində M.E.Səlimbəyov, E.E.Əmircanov, L.Behbudov fəal iştirak etmişdilər 88 . "Nicat" kitabxanasının fondu azərbaycanlı oxucuların mənafe və marağı nəzərə alınaraq təşkil edildiyi üçün kitabxananın fəaliyyəti oxucularda milli şüurun yüksəlişinə kö mək ed irdi. Kitabxana-qiraətxanaların çoxunun əsaslı maddi bazası olmadığından çox uzun müddət fəaliyyətdən qalırdılar, lakin bəziləri təhsilli şəxslərin dəstəyi hesabına yenidən həyata qaytarılırdı. Məsələn, Qubada, Şuşada, Şamaxıda, Nuxada, Salyanda və b. yerlərdə olduğu kimi. Kitabxanalar Azərbaycanda yaşayan müxtəlif etnik qrupların xeyriyyəçi cəmiyyətləri tərəfindən də açılırdı. H.Z.Tağıyevin Əhmədli kəndindəki pambıq emalı fabrikində, neft mədənlərində, xəstəxanalarda, xalq evlərində bu cür cəmiyyətlər
180 fəaliyyət göstərirdi. RTCBB-nin zəngin elmi-texniki kitabxanası var idi, RTCBB-nin təşəbbüsü ilə, onun keçmiş sədri A.S.Doroşenkonun adına xalq kitabxanaları açıldı. Onların təşkilində Fərrux bəy Vəzirov, İ.Qoslavski, L.Krasin, D.Landau və başqaları fəal iştirak etmişdilər 89 . 1903-cü ildə Qaraşəhər, Ağşəhər və Bibiheybət xalq kitabxanalarının 1115 üzvü var idi. Üzvlər öz kitabxanalarına 20 minə qədər kitab almışdılar, kitabxana fondu 5230 nüsxə kitabdan (rus dilində) ibarət idi. Azərbaycanlı oxucuların sayı 2,6 faizdən çox deyildi
90 . Kitabxananı təşkil edənlərin Maarif idarəsindən Azərbaycan dilin də kitab almaq təşəbbüsləri müvəffəqiyyət qazanmırdı. Kitabların əksəriyyəti orta təhsil məktəblərində cəmlənmişdi. 1914-cü ildə Bakı və Yelizavetpol quberniyalarının üç realnı məktəbində, beş kişi gimnaziyasında və yeddi qadın orta məktəbindəki əsaslı kitabxanalarda, 24337 adda 61389 nüsxə kitab var idi. Tələbə kitabxanalarında isə bu rəqəmlər, müvafiq olaraq, 34049 və 52063 idi 91 . XX əsrin əvvəllərindən kitabxana işi genişləndikcə, kitabxanalarda rusdilli kitablarla yanaşı, ana dilində olan ədəbiyyatın azərbaycanlı oxucular hesabına artması müşahidə olunurdu. Lakin kitabxanaların sayı və kitab fondunun tərkibi oxucuların böyük əksəriyyətinin tələbatını lazımınca ödəyə bilmirdi. Azərbaycanda yeni növ müxtəlif mədəni-maarif müəssisələri, məsələn, xalq evləri, "Bilik-qüvvə" cəmiyyəti və başqaları meydana çıxırd ı. Onlar maarifçilik tədbirləri ilə yanaşı, işdən azad vaxtlar kütləv i əyləncələr də təşkil ed ird i. Muzeylərin təşkil olunması işinə də başlanmışdı. 1904-cü ildə Bakı quberniya və Dağıstan vilayət xalq məktəbləri idarəsinin pedaqoji muzeyləri fəaliyyət göstərirdi. Onlarda müxtəlif əyani vəsaitlər, materiallar, flora və fauna üzrə kolleksiyalar toplanmışdı 92 . RTCBB nəzdində sənaye və texnika muzeyləri açılırdı. Lakin bu işin digər tərəfi də o idi ki, Bakı, Gəncə, Naxçıvan və Azərbaycanın digər şəhərlərində ayrı-ayrı şəxslərə məxsus xalça-palaz, müxtəlif silah, milli tətbiqi sənət məmulatı cəmləşsə də, onlardan muzey təşkil edilmirdi. Azərbaycanda ümumməktəb və texniki-sənət təhsili yayıldığından onların yüzlərlə məzunu ali məktəblərə daxil olmaq istəyir və buna görə Rusiyanın müxtəlif şəhərlərinə yollanırdılar. Onların bir qismi əvvəllər Moskva və Peterburq universitetlərində təhsil alırdı, XX əsrin başlanğıcında isə Kiyev, Xarkov, Kazan, Odessa, Riqa və başqa şəhərlərin ali məktəblərində də onların sayı artmağa başladı. Universitetlərin hüquq və tibb fakültələri azərbaycanlı gəncləri daha çox maraqlandırırdı. Çünki başqa fakültələri bitirdikdən sonra, alınmış bilikləri tətbiq etmək və iş tapmaq şəraiti məhdud idi. Azərbaycanlı gəncləri texniki təhsil bir qədər gec, XIX əsrin sonlarında sənaye və nəqliyyat idarələrində mühəndis -texniki işçilərə tələbat artdığı zaman cəlb etməyə başladı. Onlar Peterburqda texniki ixtisaslar üzrə təhsil almağa daha çox meyil göstərirdilər. Ölkənin ən iri texniki ali məktəbləri, həmçinin texnologiya, dağ-mədən,
181 politexnik, meşə, yol mühəndisi və s. mülki mühəndis institutları əsasən burada cəmləşmişdi. Azərbaycanlı abituriyentlər texnologiya institutlarına üstünlük verirdilər. Ona görə ki, onlar mexanik, yaxud kimyaçı-texnoloq ixtisasına sahib olduqda vətəndə, ilk növbədə, neft sənayesində öz ixtisası üzrə iş tapır və yiyələndikləri bilik və bacarığı tətbiq etmək imkan ı qazanırd ılar. Kiyev, Riqa politexnik institutlarında, Moskva Texniki Məktəbində, Petrovski- Razumovski Əkinçilik Akademiyasında, Moskva Kommersiya İnstitutunda, Peterburq Hərbi-Tibb Akademiyasında və başqa ali məktəblərdə onlarla azərbaycanlı gənc təhsil alırdı. Abituriyentlərin bəziləri, maddi kö mək ala biləcəklərinə ümid bəsləyərək, ali təhsil ardınca Qərbi Avropaya - Belçikaya, Fransaya, ən çoxu Almaniyaya gedirdilər. Onlardan Əbdülxalıq Axundov, Ağa A xundov, Ağa Aşurov, Bəhram Axundov, Bala Bakıxanov, Cavad və Şamil Vəzirovlar, Əli Verdiyev, Ceyhun Hacıbəyov, Sadıq Hü - seynov, Həbib Kərimov, Ağalar Mahmudbəyov, Midhəd Məlikov, Balabəy Mustafayev, Əliheydər Orucov və başqalarını göstərmək olar. Gənclərin bir çoxu isə İranda və Türkiyədə humanitar təhsil almışdılar. Onların arasında H.Cavid, Ö.Nemanzadə, A.Səhhət, A.Sur, Q.Əfəndiyev (Qantə mir) və başqaları da var idi. Azərbaycanlı qadınlar da ali təhsil almaq üçün səy göstərməyə başladılar. Onlardan birincisi Sona xanım Vəlixanova oldu. O,1908-ci ildə Peterburq Qadın Tibb İnstitutunu bitirdi. Xeyransa Axundova da tibbi təhsilini Moskvada, ali qadın kurslarında aldı. Qəmər İskəndərova Moskva Universitetinin nəzdində stomatoloq ixtisası üzrə imtahan verdi. Zara Ağayeva (Şahtaxtinskaya) Tiflisdə ali qadın kurslarında təbiətşünaslıq fakültəsini b itirdi 93 . Yo xsul uşaqlardan Rusiyada təhsil alan tələbələr Qafqaz şəhər özünüidarəsinin, mü xtəlif cəmiyyətlər və xüsusi şəxslərin verdiyi təqaüddən istifadə edə bilirdilər. Azərbaycanlı tələbələr müsəlman olduqları üçün institut təqaüdünə (ildə 300 manat və pulsuz təhsilə) ümid edə bilməzdilər. İmtiyazlı Qafqaz təqaüdünə də ümid az idi, onu (ayda 20 manat və pulsuz təhsil) yalnız məmur uşaqlarına verirdilər. 1908-1916-cı illərdə yalnız 12 azərbaycanlı tələbə Qafqaz təqaüdündən istifadə etmişdi. Bakı şəhər idarəsi cəmi 34 təqaüd (350 manat) ödəyirdi. XX əsrin əvvəllərində mü xtəlif illərdə şəhər təqaüdündən Ə.Axundov, İ.Əliyev, M.Vəkilov, M.Hacınski, Ə. Q.Cəfərov, R.Məlikov, P.Poladxanov, Ə.Bəylərbəyov, N.Nərimanov və başqaları istifadə etmişdilər 94 .
məhdudluğu bəzi tələbələri işləməyə məcbur edirdi. 1913-cü ildə Bakı qəzetlərinin birində ("İqbal") yazılırdı ki, azərbaycanlı tələbələrin 30 faizi ehtiyac içindədir 95 .
təhlükəsi ilə üzləşirdilər. Tələbələrə "Nicat", "Səfa" cəmiyyətləri, Peterburq müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti və başqa təşkilatlar kömək edir, keçirdikləri xeyriyyəçilik tədbirlərindən əldə olunan vəsaitləri ehtiyac içində olan tələbələrə paylay ırd ılar. Təminatsız tələbələrə maddi yardım və təqaüdü Bakı sahibkarları Ş.Əsədullayev,
182 Bala bəy və Bəşir bəy Aşurbəyovlar, U.Dadaşov, M.Muxtarov, M.Nağıyev, H.Z.Tağıyev və başqaları ödəyirdilər. H.Z.Tağıyev sonralar xalqın tarixində müəyyən iz qoymuş bir çox tələbənin (Ağa Axundovun, R.Axundovun, M.Vəkilovun, H.Ağayevin, Q.Qarabəyovun, N.Nərimanovun, P.Tambiyevin və b.) ali təhsil almasına şəxsən kö mək etmişdi. Qarşılıqlı yardım zərurəti azərbaycanlı tələbələri birləşdirməyə məcbur edirdi. Onların təhsil aldıqları Rusiya şəhərlərində, o cümlədən Peterburq, Moskva, Kiyev, Kazanda həmyerlilər cəmiyyətləri var idi. Təhsilini başa vurmuş gənc mütəxəssislər işləmək üçün Vətənə qayıdırdılar. Mühəndislər neft firmalarında, tikintidə, nəqliyyatda, müxtəlif təşkilat və idarələrdə çalışır, tibb mütəxəssisləri ictimai xəstəxanalarda, səhiyyə müəssisələrində işləyir və ya fərdi qaydada məşğul olurdular. Hüquqşünaslar müsəlman olduqları üçün çox vaxt dövlət qulluğuna qəbul edilmədiklərinə görə, adətən şəxsi vəkilliklə məşğul olur, yaxud təhsillərinə uyğun olmayan başqa işlərdə çalışmaq məcburiyyətində qalırd ılar. Azərbaycan ziyalıları sırasına daxil olmuş savadlı cavanlar üçün geniş ictimai fəaliyyət xarakterik cəhət idi. Onlar özünüidarə və maarif ocaqlarında, xeyriyyə məqsədilə keçirilən ədəbi-musiqili gecələrin və tamaşaların təşkilində iştirak edirdilər. İctimai-siyasi işlə məşğul olan diplomlu mütəxəssislərin bəzi nümayəndələri Dövlət Dumasına seçilmiş, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra isə hökumətin və Milli Şuranın tərkibinə daxil olmuşdular. 1918-ci ilə qədər təhsil almış azərbaycanlı mütəxəssislər Azərbaycandakı başqa millətdən olan ziyalıların bir qismi ilə rəqabət aparmış, digər bir qismi ilə birgə çalışaraq öz vətənlərinin ictimai, iqtisadi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdılar. Beləliklə, ü mu miyyətlə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda müxtəlif növ məktəblərin, ilk növbədə, ibtidai təhsil şəbəkəsinin dairəsi genişlənmiş, təhsil alanların, o cümlədən azərbaycanlıların sayı xeyli artmışdı. 1915-ci ilin başlanğıcına qədər Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında və Zaqatala dairəsində 15262 müsəlman şagird var idi ki, onların çoxunu azərbaycanlılar (o cümlədən 1495 qız) təşkil edirdi. Müsəlman şagirdlər məktəbyaşlı uşaqların 10 faizini, qızlar isə bu növ təhsil alanların ümumi sayının onda bir hissəsini əhatə edirdi 96 . Lakin bununla belə, yerli əhalinin təhsil tələbatının ödənilməsi acınacaqlı səviyyədə qalırdı. Çar Rusiyasının Azərbaycandakı təhsil sistemi onun müstəmləkəçilik siyasətinin strateji mexanizmi olduğu üçün azərbaycanlıların ana dilində təhsil almalarına imkan verilmirdi. Buna görə də ümumtəhsil məsələsi ölkənin qabaqcıl ictimaiyyətinin təzyiqi ilə müzakirə edilsə də, təhsil idarəsində, dövlət dumasında dəstəklənmədi, onun həll edilməsi üçün hökumət tərəfindən heç bir ciddi iş görülmədi. Xalq təhsili sistemində şagirdlərin Azərbaycan dilində təhsil almasına imkan məhdud idi.
Qafqaz tədris dairəsinin rəsmi məlumatına görə, 1915-ci ildə yuxarıda qeyd olunmuş ərazidə tələbatı əsasən ödəmək üçün 1745 məktəb lazım idi, halbuki onlardan mövcud olanların sayı 380, yəni ehtiyac olandan 4,6 dəfə az idi.
183 Bununla belə, XX əsrin əvvəllərindən Azərbaycanda ümumi və peşə-texniki təhsil şəbəkəsinin qismən də olsa inkişafı müxtəlif istiqamətli bir çox orta və ali təhsil müəssisələrinin yaradılması, milli təhsil və elmi kadrların yetişdirilməsi üçün zəmin yaratmağa başlamışdı.
Yüklə 8,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|