Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

§ 4. ƏDƏBİYYAT, ELM VƏ İNCƏSƏNƏT 

 

XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  ədəbiyyatı  da  olduqca  çoxcəhətli  id i. 

Bu dövrün ədəbiyyatında ço x mühü m hadisə o id i ki, ədəbiyyatda xalq  kütlələrin in 

azadlıq  istəyi,  inqilabi  hərəkatın   güclən məsi,  milli  şüurun  güclü  oyanışı  ilə 

əlaqədar olaraq tənqidi realizm aparıcı istiqamətə çevrilmişdi.  Bu  istiqamətin əsas 

mey li  mütləqiyyətin  mövcud  dövlət  quruluşunu  ifşa  etməkdən,  qabaqcıl  ictimai 

ideyaları yay maqdan ibarət id i. 

Realist  Azərbaycan  ədəbiyyatında  xalq  möv zusu  mərkəzi  yer  tuturdu. 

Realistlər  zəh mətkeşlərin  həyatını  olduğu  kimi  işıqlandırmağa  çalışır,  xalq ın  ən 

yaxşı  oğullannın   obrazını  yaradır,  onların  vətənpərvərlik  və  qəhrəmanlıq 

ənənələrini  əks  etdirir,  xalq ı  azad lıq   mübarizəsinə  çağ ırırd ılar.  Realist  ədəbiyyat 

ailə  probleminə,  qadınların  hüquqsuzluğu,  maarifin  təbliği,  cahilliy in,  fanatizmin  

tənqidinə və s. məsələlərə böyük diqqət yetirir, onları mühü m ictimai -siyasi cəhətlə 

sıx əlaqədə nəzərdən keçirird i. 

XX əsrin əvvəlinin realizmi A zərbaycanın klassik ədəbiyyatının qabaqcıl 

ənənələrinə  və  şifah i  xalq   yaradıcılığına  əsaslanırd ı.  XX  əsrin   realist  yazıçıları 

Xaqani və Nizamin in, Fü zuli, Vaq if və A xundovun irsinə yaradıcı surətdə müraciət 

edir,  bu  klassiklərin  ədəbiyyata  gətirdikləri  müsbət  və  qabaqcıl  ideyaları  qəbul 

edirdilər. Onlar eyni zamanda Şərq, rus və Qərb i Avropa ədəbiyyatını öyrənir, Ho-

me rin,  Firdovsinin,  Xəyya mın,  Sədin in,  Ha fizin,  Şekspirin,  Puşkinin  və  Qoqolun 

yaradıcılığ ına  müraciət  edirdilər.  A mma  ədəbiyyatda  rus  ədəbiyyatının  təsiri  ilə 

yaranan meyillər ö zünü daha qabarıq şəkildə büru zə verirdi. 

Azərbaycan  tənqidi  realizminin  korifeylərindən  biri,  M.F.A xundo vun 

realist  ənənələrini  davam  etdirən  Cəlil  Məmmədquluzadə  publisist  fəaliyyəti  ilə 

yanaşı, bir sıra parlaq bədii əsərlər yaratmışdı. 

C.Məmmədquluzadə  Azərbaycan  ədəbiyyatında  realist  hekayəçiliy in 

əsasını qoyanlardan biridir. Onun "Usta Zeynal", "Poçt qutusu", "Qurbanəli bəy", 

"İranda  hürriyyət"  və başqa  psixo loji  hekayə  və  novellaları  ədəbiyyatımızın  qızıl 

fonduna  daxil  o lmuşdur.  Yazıçının  ən  yaxş ı  əsərləri  xalqda  özbaşınalığa  və 

hüquqsuzluğa  qarşı  etiraz  hissləri  oyadır,  ədalətli  gələcəyə  ü midi 

möhkəmləndirirdi.  C.Məmmədquluzadənin  köhnə  dünyaya,  çar  hakimiyyətinə, 

Qərb  imperializminə və  Şərq  despotizminə qarşı ən  kəskin silahı satira  idi. Onun 

felyetonları  nəin ki  Azərbaycanda,  həmçin in  çar  Rusiyasında  və  onun 

hüdudlarından  kənarda  da  böyük  müvəffəq iyyət  qazanaraq,  özünün  siyasi 

kəskin liy i,  möv zu  aktuallığı  və  ko mpozisiyasındakı  ustalığı  ilə  həmişə 

fərqlən mişdi. 

C.Məmmədquluzadə  1917-ci  ildə  yazdığ ı  "Cü mhuriyyət"  əsərində  xalq 

hakimiyyətinin   -  demokratik  respublikanın   tələb lərini  irə li  sürmüş,  "Anamın 

kitabı"   (1919)  pyesində  isə  öz  həmvətənlərində  milli  qürur  hissi  tərbiyə  etməyə 

çalış mışdı.  Mütəfəkkir  ya zıçı,  gözəl  söz  ustası,  istedadlı  publisist  və  redaktor 

---

 

 

195 

C.Məmmədquluzadə Şərqin ən görkəmli şəxslərindən biri idi.  

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında realist istiqamətin inkişafında dahi xalq 

şairi  Mirzə  Ələkbər  Sabirin  müstəsna  rolu  olmuşdur.  Onun  şeirləri  zəh mə tkeş 

kütlələrin  istək və arzularını, azadlıq  ideyalarını tərənnüm edən  xalq poeziyasıdır. 

1905-1907-c i  illərin  ictima i-siyasi  hadisələri  Sabirin  dünyagörüşünə  böyük  təsir 

göstərmişdi.  "Molla  Nəsrəddin"  jurnalının  ilk  saylarından  Sabir  onun  ən  fəal 

müəlliflərindən biri olmuşdu. 1906-1911-ci illər - şairin yaradıcılığının ən yetkin və 

ən məhsuldar dövrü "Molla Nəsrəddin"lə bağlıdır. 

Novator  şair  o lan  Sabir  realizminin  can ı  hu manizm  və  azadlıq 

ideyalarında idi.  Bakıxanov, Zakir və Şirvanin in ənənələrini davam etdirən böyük 

sənətkar  Azərbaycanda  satirik  poeziyanı  yeni  zirvələrə  qald ırmışdı.  Tədqiqatçılar 

Sabir  satirasının   Saltıkov-Şedrin,  Nekrasov,  Beranje,  Heyne  satirası  ilə  ideya 

birliy ini qeyd edirlər. 

Sabir  ən  yaxşı  əsərlərin i  xalqa  həsr  etmişdi.  Odur  ki,  onun  şeirlərin in 

kəskin  sosial  xarakter  daşıması  təsadüfi  deyil.  Şair  kəndlilərin  və  fəh lələrin  ağ ır 

həyatını təsvir edərək, ictimai ədalətsizliyə qarşı etiraz səsini ucaldırdı.  

Rusiyada  və  Şərqdə  baş  verən  mühü m  ictimai-siyasi  hadisələr  şairin 

diqqətindən  yayınmırdı.  O,  fəhlələri  mübarizəyə  çağırır.  Dövlət  Du masının 

fəaliyyətini satira atəşinə tutur, çar məmurlarının özbaşınalığını və rüşvətxorluğunu 

ifşa edird i. 

Sabir  ö z  əsərlərində  İranda  və  Türkiyədə  mütləq iyyət  quruluşunu  kəskin 

tənqid edir,  Şərq ölkələrində şah və sultan rejimlərinə qarşı, Şərq  xalqların ı əsarət  

altına  almağa  çalışan  imperialistlərə  qarşı  yönəldilmiş  xalq-azad lıq  hərəkatını 

alqışlayırdı. 

1911-c i  ildə  ağ ır  xəstəlikdən  sonra  Şa ma xıda   vəfat  et miş  böyük  satirik 

şairin ilk kitabı 1912-ci ildə "Hophopnamə" adı ilə nəşr olun muşdur. 

Sovet  Azərbaycanında  dəfələrlə  çap  ed ilən  " Hophopnamə"  İranda, 

Türkiyədə və İraqda da nəşr olun muşdur. Bu, bir daha sübut edir ki, indi də şair öz 

ruhlandırıcı sözləri ilə  xalq lara azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda mübarizədə  kö mək 

edir. 

XX əsrin  əvvəllərində N. Nərima movun ədəbi yaradıcılığ ı əsasən publisist 

istiqamət  almışdı.  O,  ö zünün  məqalə  və  felyetonlarında  Rusiya  zəh mətkeşlərin in 

ən rəzil düşməni hesab etdiyi mütləq iyyətə qarşı çıxırdı. 

N.Nərimanovun  qələminin   məhsulu  olan  və  bədii  ədəbiyyatda 

özünəməxsus yer tutan əsərlərindən biri də onun "Pir" povesti id i  (1913).  1915-ci 

ildə  isə  o,  ad i  insanların   ağır  həyatından  bəhs  edən  "Bir  kəndin  sərgüzəşti" 

hekayəsini nəşr etdirmişdir. 

XX  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatında  realizmin  inkişafında  Ə.Haq-