Çəmənzəminli idi. Onun əsrin əvvəllərində yaratdığı hekayələr Azərbaycan ədəbi
nəsrinin parlaq nümunələri idi. Bu hekayələrdə müəllif zəh mətkeşlərin ağır
vəziyyətini, qadınların acı taleyini, tələbə həyatının mən zərəsini veri r, çar
məmu rlarının rüşvətxorluğunu ifşa edirdi.
C.Hacıbəyovun ədəbi yaradıcılığında, o cü mlədən 1909-1911-ci illərdə
"Kaspi" qəzetində çap etdirdiyi " Hacı Kərimin səhəri" povestində ədəbiyyatımızın
realist ənənələri davam etdirilmişdir. 1911-ci ildə bu povest Bakıda kitabça
şəklində, b ir qədər sonra isə Vahab Ağaməlibəyovun tərcüməsində fransız d ilində
nəşr olunmuşdu. Dahi bəstəkar Üzey ir Hacıbəyov "Məşədi İbad" librettosunu
yazmaq üçün bu povestdən istifadə etmişdir.
Molla nəsrəddinçilərin mövqeyinə yaxın olan mövqedən çıxış edənlərdən
biri də Seyid Hüseyn idi. O, öz hekayə və məqalələrində mürtəce qüvvələrin
əleyhinə çıxır, qadın azadlığı, d ilin təmizliyi uğrunda mübarizə aparır, ictimai
bərabərsizliy i ifşa edir, in kişafa və maariflən məyə çağırırdı. O, bədii yarad ıcılığa
1907-c i ildə "Ata və oğul" hekayəsi ilə başla mışdır. Ya zıç ı " Həyat üçün incəsənət"
nəzəriyyəsini müdafiə və təbliğ edirdi.
Bu dövrün digər ədəbi cərəyanı ro mantizm və onun ən görkəmli
nümayəndəsi Əli bəy Hüseynzadə idi. Şairlərdən A.Müniri, Ə.Müzn ib, S.Mənsur
və başqaları ona yaxın mövqedə olmuşlar. Ro mantiklərin nümayəndələrinin ədəbi
yaradıcılığ ında tarixi keç miş, din, xalqın azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda mübarizəsi
mövzu ları əsas yer tuturdu.
Ə.Hüseynzadə özünün ədəbi-estetik baxışları ilə Azərbaycan ədəbiyyatına
yeniliklər gətirməyə çalışırdı. O, lirik şeriyyətin yeni formaları, dastan janrın ın
dirçəlməsi məsələləri barəsində danışırdı. Ə.Hüseynzadə tənqiddə və satirik
əsərlərdə subyektivizmə mən fi münasibət bəsləyirdi. O, belə hesab edirdi ki, şəxsi
mü lahizələrə görə bu və ya digər müəllifi gülünc yerə qoymaq ciddi ədəbiyyat
üçün nöqsandır. Onun fikrincə, həqiqi satira ictimai ideya daşımalı, şəxsi
münasibətlərdən doğan hisslərdən, düşmənçilikdən uzaq olmalıdır. Tənqid hədəfi
ayrı-ayrı şəxslər deyil, xalqın və cəmiyyətin nöqsanları olmalıdır. Ə.Hüseynzadə
"Molla Nəsrəddin"i belə satirik istiqamətin nü munəsi hesab edərək qeyd edirdi ki,
jurnal gülüş, ironiya və satira qələmi vasitəsilə cəmiyyətin çatış mazlıqların ı, nöq-
198
sanlarını qeyd etməlidir. Müəllif "Molla Nəsrəddin" gülüşünü Qoqolun, Sviftin,
Dikkensin kəskin gülüşü ilə yanaşı qoyurdu. Ə.Hüseynzadə məqalələrində realist
şair və yazıçıların əsərlərin i müsbət qiymətləndirird i. Onun publisistikasında Cəlil
Məmmədqulu zadənin realizmi rəğbətlə şərh edilir, Sabir poeziyasının ictimai
məzmunu təqdim olunur, həyatın acı həqiqətlərin i açan N.B.Vəzirovun felye-
tonlarının əhə miyyəti dönə-dönə qeyd edilirdi.
Bunlara bənzər notlar Ə.Hüseynzadənin "Əbdi-Qlaf‖ (A.P.Çexovun
"Qılaflı adam" hekayəsinə həsr etdiyi) povestdə və "Siyasəti-fürusət" traktatında
özünü göstərirdi.
Ə.Hüseynzadə realizmin təqlidçi poeziyaya qarşı mübarizədə rolunu dərk
etməsinə baxmayaraq, yenə də ədəbiyyat və incəsənətdə romantik hərəkatın
ideoloqu idi. Başqa cərəyanlara da ögey münasibət bəsləyən ədib mövcud ictimai
şəraitdə qiyamçı etirazını əks etdirən, gələcəyə böyük ü mid lərlə dolu Qərb i Avropa
romantizmin i (Bayron, Şiller və b.) qiy mət ləndirmə klə yanaşı, bədbin mücər rəd
romantizmi də bəyənib müdafiə ed ir, onları dövrün məhsulu hesab edirdi.
Ə.Hüseynzadənin bədii əsərlərinə və publisistikasına azadlıq, bərabərlik,
sülh, qardaşlıq ideyaları hop muşdur. O, çarizmi və Şərq despotizmini, feodal
geriliy ini, d ini fanatizmi tənqid atəşinə tuturdu. Bununla yanaşı, onun dilçilik ü zrə
mövqeləri mübahisə və polemika səciyyəsi daşıyırdı. 1909-cu ildə "Tərəqqi"
qəzetində dərc olun muş irihəcmli " Yazımız, d ilimiz, ikinci ilimiz" adlı məqaləsi
böyük mübahisələrə səbəb olmuşdu. Bir qədər sonra isə Ə.Hüseynzadə öz
görüşlərinin səhv olduğunu etiraf edirdi.
Ro mantiklərin başqa bir qrupu M.Hadi, H.Cavid, A.Səhhət, A.Şaiq,
A.Divanbəyoğlu və başqalarının şəxsində təmsil olunmuşdu. Onların
yaradıcılığ ında realist ənənələr öz əksin i tapırd ı.
Mütəfəkkir şair Məhəmməd Hadinin bədii irsi orijinal yaradıcılıq
xüsusiyyətlərinə malik id i. O, Şərq, o cü mlədən Azərbaycan klas siklərin in bilicisi
olub, Qərbi Avropa klassiklərinə böyük rəğbət bəsləyirdi. O, Türkiyə ədəbiyyatına
dərindən bələd idi, mütərəqqi şairlərdən Tofiq Fikrətin və Namiq Kamalın
şeirlərini ço x sevirdi. Onun poeziyasında azad lıq, insanpərvərlik arzu ları, əsarətə,
zora kılığa və ədalətsizliyə qarşı üsyankar etira z d iqqəti cəlb edir. M.Had i belə
hesab edirdi ki, fikir və ideya azad lığ ı sənətkar üçün ən müqəddəs işdir. O, əsarət
altında olan xalq ların ədalətsizlik əleyhinə apardığı mübarizəyə və milli -azadlıq
hərəkatına hüsn-rəğbət bəsləyən xeyli əsər yazmışdı.
1905-1907-c i illərdə qüvvətli siyasi və mədəni yüksəliş şəraitində Hadi öz
şeirlərini mü xtəlif mətbuat orqanlarında çap etdirirdi. Şairin bu dövrdəki əsərləri
onu realist ədəbiyyata yaxın laşdırırdı. 1908-ci ildə onun şeirlərin in ilk külliyyatı
"Firdovsi-ilha mat" adı altında çapdan çıxdı. Sonrakı illərdə Hadi poeziyası özünün
döyüşkənlik ruhunu itird i, pessimizmə meyilləndi. Türkiyədə mütləqiyyət əleyhinə
hərəkatdan ilham alan Hadi 1910-cu ildə İstanbula getmiş, bir sıra Türkiyə qəzet və
jurnallarında şeirlərini çap etdirmişdi. Şa ir Türkiyə Sultanın ın despotizminə qarşı
199
çıxışlarına görə Solonikiyə sürgün edilmiş və 1914-cü ildə Bakıya qayıtmışdı.
Uzun müddət sərgərdan həyat sürmək Hadinin yaradıcılığ ında öz əksini tap mışdır.
Şairin taleyinə düşmüş Birinci dünya müharibəsində üçillik cəbhə həyatı xüsusilə
faciəli olmuşdu. Hadinin poeziyası həddindən artıq fərd iliy i, dilinin qəlizliyi ilə
fərqlənirdi. O, ö mrünün sonunadək daima həqiqət axtaran şair olaraq qaldı.
XX əsrin əvvəllərində ro mantizmin görkə mli nü mayəndəsi şair və
dramaturq Hüseyn Cavid Rəsizadə idi.
H.Cavid in ilk şeirləri əsasən məhəbbət lirikası üstündə köklən mişdi.
1909-1912-c i illərdə yaratdığı şeir nümunələ rində vətəndaş lıq mövzusu üstünlük
təşkil edird i: çarizmin milli zü lmü, mövcud quruluşun çatışmazlıqları, xalq içindən
çıxmış insanların faciəsi və s. Bunlarda şairin ö z xalqının tarixi keçmişinə
münasibəti də öz əksin i tap mışdır.
Cavid in ilk şeirlər kü lliyyatı 1913-cü ildə çapdan çıxmışdı. Bu dövrdə
Cavid in yaradıcılığında dramaturg iya mühüm yer tuturdu. O, Azərbaycan
ədəbiyyatında şeirlə yazılmış ilk dram əsərinin müəllifidir.
Müəllif "Ana" (1913), "Maral" (1912) və "Şeyda" (1917) pyeslərində
şəxsiyyətin azadlığı problemini qaldırmış, düzgünlük, alicənablıq, mərdlik kimi insani
keyfiyyətləri tərənnüm etmiş, ailə münasibətlərində köhnəlmiş görüşləri tənqid atəşinə
tutmuş, yeniliklə köhnəliyin arasında gedən kəskin mübarizəni göstərmişdi. Cəmiyyətdə
olan ictimai əkslikləri nəzərdən keçirən Cavid belə bir nəticəyə gəlmişdi ki, həqiqət yalnız
mübarizə yolu ilə qalib gələ bilər, ona görə də mübariz olmaq gərəkd ir.
Böyük ustalıqla yazılmış "Şeyx Sənan" (1914) kimi əsəri fanatizmə, insanda
olan ən ülvi hissin - məhəbbətin boğulmasına qarşı etiraz ifadə edən dərin fəlsəfi məzmunlu
sənət incisidir.
Cavid yaradıcılığında "İblis" faciəsi mühüm yer tutur. Burada dövrünün bütün
qəsbkar qüvvələrinin ümumiləşdirilmiş surətini yaratmış dramaturq hiyləgərliyə, zorakılığa,
qəsbkar müharibələrə özünün n ifrətini izhar etmişdir.
Cavid Azərbaycan dramaturgiyasında yeni mərhələnin əsasını qoydu, milli teatr
mədəniyyətinin inkişafına güclü təkan verdi. Onun dramaturgiyasında ümumbəşəri
əhəmiyyətə malik olan vacib problemlər öz əksin i tapdı.
Azərbaycan poeziyasının istedadlı nümayəndələrindən biri də Abbas Səhhət
idi. Onun lirik əsərləri vətənə hədsiz məhəbbətlə yoğrulmuşdur. Səhhət Azərbaycan
ədəbiyyatında vətən təbiətinin parlaq tərənnümçüsü, eyni zamanda ictimai çatışmazlıqların
bacarıqlı tənqidçisi idi. Səhhət öz əsərlərini mü xtəlif qəzet və jurnallarda çap etdirirdi.
1912-ci ildə onun şerlər külliyyatı çapdan çıxdı. 1908-1912-ci illərdə şair özünün ədəbi
yaradıcılığında mühüm yer tutan realist əsərlər yaratdı. "Əhmədin qeyrəti" poemasında
şair Bakı fəhlələrinin ağır əmək və həyat şəraitini, Cənubi Azərbaycan əhalisinin İran
despotizminə qarşı mübarizəsini əks etdirməyə çalışmışdı. Onun yaradıcılığında xurafatın
və dini fanatizmin tənqidinə geniş yer verilmişdi. A.Səhhət eyni zamanda uşaqlar üçün
əsərlər (lirik şeirlər, pyeslər, təmsillər) yazmış görkəmli pedaqoq kimi də məş hur idi.
Realist və romantik meyillərin çulğalaşması Abdıılla Şaiq yaradıcılığı üçün
200
səciyyəvidir. Onun bir sıra lirik şeirlərində köhnə dünya ilə barışmazlıq hiss olunur. Bunu
"Məktub yetişmədi" hekayəsində daha parlaq şəkildə görürük.
Uşaq ədəbiyyatının inkişafında A.Şaiqin böyük rolu olmuş, o, bu yaradıcılıqla
1910-1911-ci illərdə daha çox fəallıq göstərmişdi.
Uşaq ədəbiyyatı A.Səhhət, A.Şaiq, M.Ə.Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə və
S.S.Axundovun qələmindən çıxmış bir sıra əsərlər sayəsində XX əsrin əvvəllərində
ədəbi fəaliyyətin müstəqil istiqaməti kimi meydana çıxdı. Sənətin bu çətin sahəsi gənc
nəsildə vətən məhəbbəti, elmə, təbiətə sevgi, sosial ədalətsizliyə qarşı etiraz hissləri
aşılayıb, onları işıqlı gənclik kimi tərbiyə etmək istəyirdi.
Öz yaradıcı fəaliyyətinə 1902-ci ildə başlamış Abdulla bəy Divanbəyoğlu
(Sübhanverdiyev) romantik yazıçı idi. O, özünün "Duman", "Dan ulduzu", "Can
yanğısı", "Cəng" və s. kimi povest və hekayələrində özbaşınalığı, zorakılığı ifşa hədəfi
seçir, yoxsul Azərbaycan kəndlilərinin və ziyalılarının ağır həyatını təsvir edirdi.
Dostları ilə paylaş: |