Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

verdiyevin  əsərlərin in  də  böyük  rolu  o lmuşdur.  1901-c i  ildə  "Pəri  cadu"  pyesini 

başa  çatdıran  Ə.  Haqverdiyev  1907-ci  ildə  ən  böyük  əsərlərindən  biri  -  "Ağa 

Məhəmməd  şah  Qacar"  faciəsini  tamamlamışdı.  Bu  əsərində  o,  böyük  ustalıqla 

---

 

 

196 

zülmkar şah obrazı yaratmış, İrandakı despotik quruluşu tənqid atəşinə tutmuşdur. 

Bu  əsər  uzun  müddət  A zərbaycan  teatr  səhnəsindən  düşməmiş  və  böyük  şöhrət 

qazanmışdı. 

Ə.Haqverdiyevin  digər  pyesi  -  "Xəyalat"  M.F.A xundovun  həyat  və 

yaradıcılığ ına həsr olun muşdur. 1905-ci, 1905-1911-ci illərdə yazıçı b ir neçə başqa 

dram  əsəri  də   yazmışdı.  Ə.Haqverdiyevin  nəsr  əsərlə ri  içəris ində  "Molla  

Nəsrəddin" jurnalın ın səhifələrində çap olunan "Cəhənnəm  məkrubları", "Mozalan 

bəyin  səyahətnaməsi",  "Marallarım",  "Bo mba",  "Şey x  Şaban"  əsərləri  möv zu 

aktuallığı, yüksək bədii dəyərlə ri  ilə  fə rqlənir və  klassik A zərbaycan nəsrinin ço x 

qiymətli incilərindən sayılır. 

Ə.Haqverdiyevin  hekayələrində  mövcud  quruluş un  çirkinlikləri,  çar 

məmu rlarının  və  başqa  zülmkarların  bəd  əməlləri,  ikiüzlü  və  tən bəl  simalar 

məharətlə açılıb tənqid edilir, xalqlar dostluğu ideyaları və s. böyük yer tuturdu. 

Realist yazıçılar sırasına 1904-1907-ci illərdə qəzet və ju rnal səhifələrində 

xeyli şer, felyeton və məqalələri çap olun muş Məmməd Səid Ordubadi də daxil idi. O, 

"Molla  Nəsrəddin"  jurnalında  xüsusilə  fəal  iştirak  edird i.  1907-ci  ildə  Ordubadinin 

şeirlər  külliyyatı  nəşr olunmuşdu.  Həmin  ildə  o, "Bədbəxt  milyonçu"  əsərini  çap  et-

dirmiş, milli roman yaratmaq yolunda qələmini sınamışdı. 

"Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə realist yazıçılardan Əliqulu Nəcəfov Qəmküsar da 

fəal  əməkdaşlıq edirdi.  Onun  Sabir yaradıcılığının  təsiri  altında yazdığı satirik  əsərləri 

özünün həyatiliyi və mübarizliyi ilə fərqlənirdi. Şairin bir çox şerləri İran və Türkiyədə 

baş vermiş inqilabi hadisələrə həsr olun muşdu. 

Bu məktəbin nümayəndələrindən biri də Əli Nəzmi olmuşdur. Dövrünün bir 

çox  sosial  və  ictimai-siyasi  problemlərinə  toxunan şair "Molla  Nəsrəddin"  jurnalında 

satirik  şeir  və  felyetonlarla  çıxış  etmişdi.  Uzun  illər  boyu  jurnalın  ətrafına  cəmləşmiş 

yazıçı və şairlər arasında realist maarifçi və məşhur yazıçı Süleyman Sani Axundov da var 

idi. S.S.Axundov 1905-ci il hadisələrinin təsiri altında yazılmış əsərlərində, o cümlədən 

"Yuxu" və "Qonaqlıq" hekayələrində xalq hakimiyyəti ideyasını təbliğ edirdi. "Dibdat 

bəy"  pyesində  o,  Peterburq  tələbələrinin  çarizmə  qarşı  inqilabi  çıxışlarını  rəğbətlə 

təsvir edir, Dövlət Dumasının fəaliyyətini tənqid atəşinə tuturdu. 1912-1913-cü illərdə 

yazılmış  "Qorxulu  nağıllar" silsilə  hekayələrində  mövcud quruluşun  çatışmazlıqlarını, 

sosial ədalətsizliyi, dini fanatizmi ifşa edirdi. 

Azərbaycan  ədəbiyyatının  görkəmli  nümayəndəsi  kimi  tanınmış  yazıçı-

dramaturq Nəcəfbəy Vəzirov 1909-1912-ci illərdə də bir sıra əsərlər yazmış, onlarda ailə 

və  mənəviyyat  məsələlərinə  toxunmuş,  "Keçmişdə  qaçaqlar"  pyesində  isə  çar  üsuli-

idarəsinə, yerli əsarətçilərə öz nifrətini bildirmişdir. O, özünün publisist məqalə və felye-

tonlarında  (1905-1918-ci  illər)  xalqlar  dostluğunu  təbliğ  edir,  fəhlələrin  ağır  həyat 

şəraitinin mənzərəsini yaradır, İran despotizmini lənətləyib, Səttarxanın başçılıq etdiyi 

milli-a zadlıq hərəkatını alqışlayırd ı. 

1915-ci  ildə  ədəbi  fəaliyyətə  başlayan,  Birinci  dünya  müharibəsi  illərində 

Sabirin təsiri altında satirik şeirlər yazan C. Cabbarlı bir neçə dram əsəri, o cümlədən 

---

 

 

197 

"Solğun  çiçəklər"  pyesini  yazmışdı.İlk  pyeslərində  dramaturq  ictimai  ədalətsizlik 

şəraitində qadınların acı həyatını təsvir edirdi. Onun "Nəsrəddin şah" (1916-1918-ci illər) 

pyesi  İrandakı  qəddarlığa  və  zülmə  qarşı  etirazın  bədii  ifadəsi  idi.  Bundan başqa, bu 

illərdə  yazdığı  b ir  sıra  hekayələr  içərisində  "Mənsur  və  Sitarə"  xüsusilə  qeyd 

edilməlidir. 

Öz  yaradıcılığ ının  ilk  illərində  Sultan  Məcid  Qənizadə  realist  ədəbiyyat 

mövqeyində  dayanmış,  XX  əsrin  əvvəllərində  yazdığ ı  "Allah  xofu"  (1906), 

"Qurban  bayramı"  (1907)  əsərlərində  fəhlələrin  acı  həyatını,  xalqın  azadlıq 

uğrunda mübarizəsini əks etdirmişdir. 

Bu  ədəbi  cərəyanın   görkəmli  nümayəndələrindən  biri  də  Yusif  Vəzir