Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 5. BAŞQA XALQLARLA QARŞILIQLI MƏDƏNİ ƏLAQƏLƏR
XX əsrin başlanğıcında əsası hələ əvvəlki əsrlərdə qoyulmuş Azərbaycan mədəniyyətinin başqa xalq ların mədəniyyəti ilə əlaqədə olması ənənəsi daha da inkişaf edərək, mənəvi dəyərlər mübadiləsin in, qarşılıqlı faydalanmaya əsaslanan mədəni əlaqələrin yeni formaların ı meydana çıxartdı. 1904-cü ildə şərqşünas Lüsyen Buva ilk dəfə M.F.A xundovun "Hacı Qara" ko mediyasını fransız d ilinə tərcümə edərək, Azərbaycan türkcəsində mətni ilə giriş və lüğətlə "Aziatik" ju rnalında çap etdirdi. 1901-c i ildə Parisdə fransalı coğrafiyaşünas baron de Beyin Azərbaycan barəsində kitabı çıxdı. Kitab müəllifin bu ö lkə, onun tarixi abidələri, xalqın adət və ənənələri, Bakın ın mədəni həyatı barəsində ö z təəssüratlarından ibarət idi. M.F.A xundovun pərəstişkarı və onun irsinin alovlu təbliğatçısı L. Buva fransız dilində çıxan şərqşünaslıq jurnalların ın səhifələrində Azərbaycan mədəniyyətinə dair çap olunan əksər məqalələrin müəllifidir. O, Y.V.Çəmənzəmin lin in 1919-cu ildə İstanbulda nəşr olunmuş "Azərbaycan ədəbiyyatına baxış" əsərini fransız dilinə tərcü mə etmişdi. L.Buva "Şərqi-Rus" qəzeti ilə sıx əlaqə saxlay ır, onun işini "Aziatik" jurnalında işıqlandırırdı. Bu jurnal klassik irsin nü munələrini, o cü mlədən "Kitabi- Dədə Qorqud"u, Nizamin in, Fü zulinin, Xətayinin, Sab irin əsərlərindən tərcümələri dərc edirdi. Həmin jurnalla M.Şahtaxtinski də əməkdaşlıq edirdi. Onun Fransada elmi-pedaqoji fəaliyyətinin ikinci mərhələsi (1898-1902) Parislə bağlı olmuşdu. Paris mətbuatı səhifələrində C.Hacıbəyov da çıxış edird i. "Müsəlman dünyası" jurnalında onun "Azərbaycan gülləri" oçerki dərc o lunmuşdu. Bu oçerk XIX əsrdə Qarabağın qadın şairləri Ağabəyim Ağa, Aşıq Pəri, Gövhər ağa, Fatma xanım Kəminə, Xurşidbanu Natəvan, həmçin in Qubalı Banuya həs r olun muşdu. Oçerkin fransız dilinə tərcü məsinə şairələrin əsərlərindən nümunələr əlavə olunmuşdu. 1914-cü ildə bu əsər Parisdə ayrıca kitab kimi nəşr edildi. 1909-cu ilin sonunda Bakı mətbuatı mə lu mat verirdi ki, Paris Siyasi Elmlər Məktəbində təhsil alan şuşalı Səlim bəy Behbudov "Sultanın süqutu" adlı pyesini fransız d ilində yazıb nəşr etdirmiş, onun teatrların birində tamaşaya qoyulması nəzərdə tutulmuşdu. 1901-1909-cu illərdə XIX əsrin görkə mli A zərbaycan yazıçıs ı və ictima i xadimi Rzaxan Daneşin "Haaqa sülh gözəlliyin in tərənnümü" poeması 15 d ilə tərcümə o lun muşdu. Bu əsər human ist yazıçının dünya sülh tərəfdarları hərəkatın ın meydana çıxmasına cavabı idi. Poema ilk dəfə kitab halında 1904-cü ildə İstanbulda nəşr olunmuşdur. 1903-cü ildə "Fərhad və Şirin" poeması, 1908 -c i ildə isə şeir nü munələri məcmuəsi gürcü dilində nəşr olundu. Gürcüstanda ədəbi yaradıcılığ ın bəzi cəhətlərinə aşıq folklorunun təsiri hiss olunurdu.
214 XX əsrin əvvəllərində (1912) şair David Kio işvili A zərbaycan dastanı əsasında yazdığı dörd h issədən ibarət "Koroğlu" poemasının nəşrin i başa çatdırdı. A.Sereteli A zərbaycan xalq ının mədəniyyətinə əvv əlki kimi yenə də böyük diqqət yetirirdi. Rus şərqşünaslığının görkəmli nü mayəndələrindən biri A.Y. Krimski Nizami irsinin tədqiqinə həyatının u zun illərin i həsr etmişdi. Rusiyada, eləcə də İran, Türkiyə və başqa Şərq ölkələrində qabaqcıl ictimaiyyətin diqqətini M.Ə.Sab irin yaradıcılığ ı daha ço x cəlb edirdi. Onun əsərlə ri tatar, fars və başqa dillərə tərcü mə olun muşdu. Azərbaycan ziyalıların ı L.N.Tolstoyla və Qafqazın b ir ço x mədəniyyət xadimləri ilə ənənəvi dostluq telləri bağlayırdı. Qonşu xalq ların mədəniyyətinin təbliği formalarından biri həmin xalq ların görkəmli mədəniyyət xadimlərin in yubiley və xatirə günlərinin qeyd edilməsi idi. 1902-c i ildə Ba kıda V.Hüqonun 80 illiy i, N.V.Qoqolun xatirə günü qey d olundu. Gəncə Kişi Gimnaziyasında "Müfəttiş" pyesi tamaşaya qoyuldu və rollardan birini N.Usubbəyov ifa etdi. 1904-1906-cı illərdə Bakıda M.İ.Qlinkanın, V.A.Jukovskinin, T.Q.Şevçenkonun xatirə gecələri keçirildi. 1908-ci ildə L.N.Tolstoyun 80 illiyi qeyd olundu. 1908 -ci ilin dekabrında A.Serete lin in ədəbi fəaliyyətinin Bakıda qeyd olunması iki Cənubi Qafqaz xalqın ın dostluğunun əsil nümayişinə çevrildi. Həmin il dekabrın 7-də "Zakafkazskoye obozreniye" qəzetində Q.Qabulov-Şirvanskinin gürcü xalqına təbrik məktubu dərc olundu. C.Məmmədquluzadə, Tiflisdə keçirilmiş təntənələrə qatılmış F.Köçərli Seretelin in yubileyinə məqalələr həsr etmişdi. 1909-cu ilin başlanğıcında Bakıda Seretelin in iştirakı ilə təntənəli gecə keçirildi. 1911-ci ildə isə Tiflis şəhərində M.F.A xundovun anadan olmasının yü zilliy i qeyd olundu. Həmin ilin mart ayında Tiflis qəzetlərində, Rusiyanın bir sıra mətbuat orqanlarında, həmçinin Parisdə çıxan jurnalda bu hadisəyə dair məqalələr dərc olundu və o, böyü k ədəbi hadisə kimi qiy mətləndirild i. Azərbaycan və gürcü ədəbiyyatının yaxın lığ ını, qarşılıq lı əlaqəsini göstərən dəlillərdən biri də 1916-cı ildə A zərbaycanda N.Barataşvilin in yubileyinin keçirilməsi o ldu. A.Səhhət bu tədbiri Barataşvilinin şeirlərindən tərcüməsilə əlamətdar etdi. XX əsrin əvvəllərində M.Ə.Sab irin "Hophopnamə"si, N.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov və Ə.Haqverdiyevin əsərləri ö zbək xalqı arasında geniş yayılmışdı. 1906-c ı ildən başlayaraq Daşkənddə, Kokandda və Sə mərqənddə çıxan b ir çox qəzetlərdə Vaqifin, Had inin və başqa Azərbaycan şairlərinin şeirləri dərc olunmuşdu. 1907-ci ildə Xarəzmdə tərtib edilmiş "Divan"a Sabir, Hadi və Şaiq in şeirləri daxil edilmişdi. Türküstanda "Molla Nəsrəddin" və "Dəbistan" jurnalları böyük şöhrət tapmışdı. Azərbaycan ədəbiyyatı Həmzənin, Sufizadənin, Acinin, Övlanin in və başqalarının yaradıcılığına qüvvətli təsir etmişdi. Sabir poeziyasının başqa türklərin, həmçinin farsdilli xalqların ədəbiyyatına, o
215 cümlədən Q.Tuqayın, A.Lahutinin, S.A.Gilaninin, M.A.Dehhudun yaradıcılığına təsiri aydın seçilir. Sabirin mübariz satirası Şərqin bir çox əsarət altında olan xalqlarının oyanışında mühüm rol oynamışdı. A.Səhhət yazırdı ki, Sabirin əsərləri İran inqilabı üçün böyük bir ordudan çox iş görmüşdür. "Molla Nəsrəddin" jurnalının təsiri altında Volqa boyunda ("Ukmar", "Yaşen"), Türküstanda ("Tokmaq"), İranda ("Suri-İsrafil", "Azərbaycan", "Nəsimi-Şimal"), Türkiyədə ("Cam") satirik jurnalları yarandı, ancaq onların heç biri "Molla Nəsrəddin" səviyyəsinə yüksələ bilmədi. Qarşılıqlı mədəni əlaqələr mətbuat orqanları arasında, onların səhifələrində, müxtəlif xalqların nümayəndələrinin çıxışlarında da öz əksini tapırdı. "Molla Nəsrəddin" tatar və başqa xalqların satirik jurnalları ilə sıx əlaqə saxlayırdı. "Həyat" qəzetində vaxtaşırı çıxış edən məşhur tatar şairi Q.Tukay "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə də sıx əlaqədə idi. "Molla Nəsrəddin" jurnalı qabaqcıl tatar ictimai-siyasi fikrinin formalaşması və inkişafında mühüm rol oynamışdı. Q.Tukay M.Ə.Sabirin bəzi şeirlərini tatar dilinə tərcümə etmişdi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın bəzi mətbuat orqanlarında Krım tatarlarının məşhur ictimai xadimi İ.B.Qaspralının yazıları nəşr olunmuşdu. Azərbaycan ziyalılarının Həştərxanda nəşr etdikləri qəzetlər öz ətrafında tatar millətindən olan mətbuat işçilərinin bir çoxunu birləşdirmişdi. Onların arasında Q.A.Baybulatov, F.Bekayev, M.Qafuri, N.Qəsri, Q.A.Murasov, Y. Tanayev də var idi. Türkiyə yazıçıları, şairləri və ictimai xadimləri - Mustafa Sübhi, Tofiq Fikrət və b. Bakı mətbuatı ilə əməkdaşlıq edir, əsərlərini onlarda dərc etdirirdilər. Bakı rus-müsəlman məktəblərinin təcrübəsini yaymaq kimi əlaqə növü də var idi. Orta Asiyada və Dağıstanda bu təhsil ocaqlarının ictimaiyyətin himayəsinə keçirilməsi təcrübəsindən də istifadə edirdilər. Azərbaycan müəllimlərinin tədris vəsaitləri hazırlamaq sahəsində əldə etdikləri nailiyyətlər də diqqəti cəlb edirdi. 1914-cü ildə R.B.Əfəndiyevin "Ana dili" kitabı qaraçay dilinə tərcümə olunaraq Tiflisdə nəşr edilmişdi. Bu, həmin kitabın digər türk xalqları üçün də faydalı olmasını, onun geniş şöhrət qazanmasını sübut edir. Başqa xalqların mədəniyyətinə, ədəbiyyatına və incəsənətinə olan maraq əməkdaşlığa, mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsir və qarşılıqlı zənginləş məsinə kö mək edirdi.
Qabaqcıl ziyalıların nümayəndələri Azərbaycan ədəbi mühitinə təkcə Şərqin klassik irsin i deyil, həmçin in rus və Qərbi Avropa ədəbiyyatının mütərəqqi ənənələrini gətirir, milli ədəbi-bədii fikrin canlan masına kö mək edirdilər. Zəngin ənənələrin bu istiqamətdə inkişafında Azərbaycan mətbuatı mühü m rol oynayırdı. Bu mətbu orqanlar içərisində "Şərqi-Rus", "Həyat", "Füyuzat", "Tərəqqi", "İqbal" və b. daha ço x iş görürdü. Onlarda Firdovsinin, İbn Sinanın, Xəyyamın, Hafizin, Sədinin, Caminin, Prudonun, Şekspirin, İbsenin, Hötenin, Şillerin, Mirabonun, Heynenin, Hüqonun, N.Kamalın, T.Fikrətin və başqalarının əsərlərindən nümunələr çap olunur, Puşkin, Lermontov, Nekrasov, Turgenev, Tolstoy, Krılov,
216 Qoqol, Çexov, Pleşşeyev, Çavçavadze, Sereteli, Tukay, Məhtimqulu və b. məşhur sənətkarların əsərləri təbliğ edilirdi. Ümu mbəşəri mədəni dəyərlərin Azərbaycanda təbliğində "Kaspi" qəzetinin, xüsusən onun redaktoru Ə.Topçubaşovun, qəzetin aparıcı əməkdaşı Ə. Ağayevin çox böyük rolu o lmuşdu. Azərbaycan ziyalıları Rusiyanın və xarici ö lkələrin mətbuat orqanlarında çıxış edir, öz növbəsində həmin ölkələrin ictimaiyyətini xalq ımızın mədəni irsi ilə tanış etməyə çalışırdılar. XX əsrin əvvəllərində Fransa mətbuatı, xüsusən 1906-cı ildə Parisdə çıxan "Müsəlman dünyası" jurnalı A zərbaycan dövri mətbuatının məzmununu işıqlandırır, ö z o xucularına Azərbaycanın teatr və ədəbi həyatı barədə məlu mat verird i. Azərbaycan ziyalıların ın da Fransa ədəbiyyatına marağ ı güclənirdi. Bu maraq N.Vəzirovun, Azərbaycan romantizmin in nü mayəndələri Ə.Hüseynzadə, A.Səhhət, M.Hadi, H.Cavid in və başqalarının əsərlərində öz əksin i tapırd ı. On lar XVIII əsrin ro mantiklə ri kimi belə hesab edirdilər ki, bütün mövcud olanların yeganə meyarı ağ ıld ır, insan təfəkkürüdür, ədəbi həqiqəti, ədaləti axtarmaqdır. Onlardan A.Səhhətin yaradıcılığı Fransa təmsilçisi Lafontenin yaradıcılığına yaxın idi. C.Hacıbəyov ədəbi əlaqələri yarad ıcı p landa nəzərdən keçirir və hesab edirdi ki, bütün xalqlar b iri digərindən öyrənə, görüb-götürə bilərlər. O yazırdı ki, XIX-XX əsrin əvvəllərinin əsas ədəbi istiqamətləri olan romantizm və realizmin əsasını ingilislər və almanlar qoymuşlar. Lakin bununla bərabər, C.Hacıbəyov Qərbə hədsiz də- rəcədə meyllənməyin, onu təqlidin əleyhinə idi. M.A.Şahtaxtinski, Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə, Ö.F.Nemanzadə, A.Sur, M.Hadi, Y.V.Çəmənzəminli yeni rus-türk, Azərbaycan-Türkiyə mədəni əlaqələrinin, C.Hacıbəyov və Ə.Topçubaşov isə Azərbaycan-Fransa əlaqələrinin təşəkkülünün beşiyi başında durmuşdular. Azərbaycan ziyalılarının yaradıcılıq fəaliyyətində mühüm istiqamətlərdən olan tərcümə işi qarşılıqlı əlaqələrin inkişafında mühüm rol oynayırdı. Ə.Hüseynzadə həm də Şərq və Qərb ədəbiyyatından nümunələri Azərbaycan dilinə tərcümə edən böyük tərcüməçi idi. O, Xəyyamı, Şekspiri, Höteni, Şilleri, Bayronu, Heyneni, Hüqonu Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdi. Onun əməyi sayəsində Azərbaycan oxucusu ilk dəfə öz ana dilində "Faust" və "Hamlet‖lə, eləcə də F.Bodenştedt və başqalarının əsərlərilə tanış ola bilmişdi, 1901-ci ildə Bakıda Şekspirin "Otello" faciəsi çap olundu. Onu Azərbaycan dilinə ilk dəfə Haşım bəy Vəzirov tərcümə etmişdi. Şillerin "Qaçaqlar" pyesi M.B.Hacınski tərəfindən tərcümə olunmuşdu. Ə.Ağayev hər iki tərcüməni Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində çox görkəmli hadisə kimi qiymətləndirmişdi. Mehdi bəy Hacınski Heynenin "Əlmənzor" pyesini də tərcümə etmiş və pyes 1907-ci ildə tamaşaya qoyulmuşdu. Ə.Hüseynzadədən sonra Şekspirin "Hamlet" əsərini Ə.Haqverdiyev ana
217 dilimizə tərcümə etdi. Müsəlman Şərqinin ədəbiyyat abidələrinin nümunələrini ictimaiyyətə M.Ə.Sabir ("Şahnamə"), R.Əfəndiyev ("Rüstəm və Söhrab", Tiflis, 1906) və başqaları çatdırırdılar. Qərb yazıçılarının əsərlərinin tərcüməsi ilə A.Səhhət və M.Şahtaxtinski də məşğul olurdular. Gəncə gimnaziyasının müəllimi M.M.Axundov Türkiyə yazıçısı N.Kamalın "Vətən" dramını Azərbaycan türkcəsinə çevirmişdi. N.Kamalın, Saminin əsərlərin in tərcüməsi ilə S.S.A xundov, C.A.Şərifov və S.X.Axundova da məşğul olmuşdular. Ərəb yazıçısı Corci Zeydanın pyesi də Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdu. Rus klassik ədəbiyyatına münasibət müxtəlif formada öz əksini tapır, onun qabaqcıl ənənələrinin mətbuat vasitəsilə təbliği zamanı rus klassik ədəbiyyatının xəlqiliyindən, ictimai bəlaların ifşası, inkişafa mane olan hər cür köhnəliyə, eybəcərliklərə qarşı mübarizə kimi ədəbi üsullardan istifadə edilirdi. Ə.Ağayev, M.Sidqi, Ə.Haqverdiyev, N.Vəzirov, S.S.Axundov, Ü.Hacıbəyov, Ə.Hüseynzadə, F.Köçərli, H.Minasazov, Ə.Topçubaşov, M.Şahtaxtinski, C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov, A.Səhhət və başqaları rus ədəbiyyatını yüksək qiymətləndirird ilər. Ə.Ağayev onu ədalətliliyinə və bədii keyfiyyətinə görə "böyük ədəbiyyat" adlandırmışdı. 1917-ci ildə o, İstanbulda nəşr olunan "Yeni jurnal"da rus ədəbiyyatı barəsində bir sıra oçerklər çap etdirərək, onun qədim dövrdən XX əsrə qədər keçdiyi yolu nəzərdən keçirmiş və yazmışdı ki, dünyanın heç bir ölkəsində ədəbiyyat həyatla belə ayaqlaşıb, onu belə yaxşı əks etdirməyib. Azərbaycan-rus mədəni əlaqələrinin ən geniş yayılmış forması bədii tərcümə idi, xüsusən 1905-ci ildən sonra o, çox güclü ədəbi axına çevrilmişdi. Çarizmə qarşı birgə mübarizə iki xalqın mənəvi həyatını bir-birinə yaxınlaşdırırdı. Rus ədəbiyyatının tərcüməsi və nəşri geniş vüsət almışdı. İ.V.Krılovun əsərlərindən tərcümələr dərsliklərə daxil edilir, "Molla Nəsrəddin" jurnalında geniş istifadə olunurdu. A. S. Puşkinin iyirmidən çox əsəri 1912-ci ilə qədər Azərbaycan dilinə tərcü mə edilib nəşr olunmuşdu. Əvvəllərdə olduğu kimi, M.Y.Lermontov yenə də Azərbaycanda məşhur idi. N.V.Qoqol, N.A.Nekrasov, L.N.Tolstoy, A.M.Qorki və başqalarının əsərləri Azərbaycan (türk) dilinə tərcümə edilirdi. Bu işlə milli ziyalıların həm yaşlı, həm də cavan nəslinin nümayəndələri - F.Köçərli, C.Məmmədquluzadə, Ü.Hacıbəyov, M.Ə.Sabir, M.Rəsulzadə, Q.Rəşad, A.Səhhət, B.Talıblı, A.Şaiq, R.Əfəndiyev və başqaları məşğul idilər. Poetik tərcümə sahəsində peşəkar tərcüməçi A.Səhhətin adı xüsusilə qeyd olunmalıdır. Puşkin, Lermontov, Krılov şeirlərindən doğma dilə tərcümələr onun xüsusi xid mətidir. A.Səhhətin tərcümələri yüksək bədii keyfiyyəti ilə fərqlənərək, Azərbaycan dilinin poetik imkanlarının sərhədlərini xeyli genişləndirmişdi. A. Səhhət A.N.Ostrovskinin və M.Qorkinin əsərlərini, həmçinin gürcü və digər xalqların ədəbiyyatından nümunələri də tərcümə etmişdi. Şairin rus və Qərbi Avropa ədəbiyyatından etdiyi tərcümələr "Məğrib günəşləri" adlanan iki külliyyatda
218 toplanmışdı. Bu istiqamətdə F.Köçərli, R.Əfəndiyev və A.Şaiqin də xid mətləri qeyd edilməlidir. Əsrin əvvəllərində Ə.Haqverdiyev, H.İ.Qasımov, S.Mənsur da rus ədəbiyyatından tərcümələr etmişdilər. H.İ.Qasımov polyak yazıçısı St. Pşibışevskinin "Ana" dramını da ana dilinə çevirmişdi. Azərbaycan ziyalıları gürcü, tatar dramaturgiyası nümunələrinə maraq göstərir, A.Şaiq, M.Camalov, H.Bünyadzadə və başqaları bu xalqların ədəbiyyatından tərcümələr ed irdilər. XX əsrin əvvəllərində incəsənət sahəsində qarşılıqlı əlaqələr daha da inkişaf etdi. Bu istiqamətdə teatr, onun truppalarının qastrol səfərləri mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu qastrolların coğrafiyası çox geniş idi, bütün Qafqazı, Volqaboyunu, Türküstanı, Krımı, İranı (o cümlədən Cənubi Azərbaycanı) əhatə edirdi. 1909-cu ildə S.Ruhulla, C.Zeynalov və H.Ərəblinskin in iştirakı ilə Təbrizdə teatr təşkil olunmuşdu. Görkəmli teatr xadimləri həmin il həvəskarlardan ibarət "Azərbaycan artistləri dəstəsi" təşkil etdilər. Uzun illər boyu Təbriz və Tehranın yaradıcı kollektivləri öz repertuarlarını Azərbaycan dramaturqlarının əsərlərindən təşkil edirdilər. Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələri başqa regionlarda da teatr işinə kömək edirdilər. Məsələn, N.Nərimanov tatar teatrının təşkilinə mühüm yardım göstərmiş, Həştərxana sürgün illərində teatr dərnəyi yaratmış, səhnə əsərləri hazırlamış, həvəskar gənclərə lazımi kömək etmişdi. N.Nərimanovun əsərləri (xüsusən "Nadir şah" dramı) milli truppaların qastrol tamaşaları repertuarında geniş yer tuturdu. Azərbaycan teatrının rus, Qərbi Avropa dramaturgiyasından ən yaxşı nümunələrə, həmçinin türk, ərəb yazıçılarının əsərlərinə müraciəti beynəlmiləl xarakter daşıyırdı. Məsələn, H.Heynenin "Əlmənzor" pyesinin xoşbəxt taleyi Azərbaycan səhnəsi və H.Ərəblinskinin adı ilə bağlı idi. 1909-cu ildə "Kaspi" qəzeti yazırdı ki, əgər Avropa səhnəsi "Əlmənzor"u səhnəyə qoymaqda çətinlik çəkmişdisə, Heyne təsəvvür edə bilərdimi ki, səksən ildən sonra onun lirik faciəsini müsəlman artistləri teatr səhnəsinə çıxaracaqlar?! Azərbaycan və tatar truppalarının birgə səhnələşdirmə təcrübələri həyata vəsiqə alırdı. Belə səhnələşdirmələr 1908-ci ildə H.Ərəblinskinin rəhbərliyi altında Tiflisdə, Gəncədə, Petrovskidə, Həştər xanda həyata keçirilmişdi. N.Və zirovun Tiflisdə tamaşaya qoyulmuş "Müsibəti-Fəxrəddin" faciəsində Səadət xanım rolunu tatar aktrisası Vo ljskaya, Həştərxanda göstərilmiş "Nadir şah" tamaşasında isə baş rolu S.D.İzzatulina oynamışdılar. 1917-ci ilin yanvarında tatar səhnəsində "Nadir şah" tamaşası göstərilmiş və Nadir şah rolunu Kariyev ifa et mişdi. Yaradıcılıq əlaqələri Zaqafqaziyanın, Rusiyanın digər ərazilə rindəki xalq ların səhnə xadimlərini bir-b irinə yaxın laşdırırdı. H.Ərəb linski yazırd ı: "Səhnə artistləri qardaşlaşdırır. Ümid edirəm ki, o, xalqlar dostluğunu möhkəmləndirən sement olacaq". Mədəniyyət sahəsində əlaqələrin genişlən məsinin göstəricilərindən biri də Rusiyanın məşhur Malı teatrın ın Bakıdakı qastrolu oldu. Hələ 1900-1901-ci illərdə bakılılar Y.D.Tu rçeninova və M.Q. Savinanın, bir qədər sonra isə
219 V.F.Komissarjevskayanın yaradıcılığ ı ilə tanış olmuşdular. Azərbaycan teatrı haqqında tənqidi fikrin coğrafiyası da ö lkən in sərhədlərindən çox-ço x kənara çıxmışdı. Moskva və Peterburqda, Krımda, Vo lqaboyu və Orta Asiyada, Hindistan, İstanbul və Tehranda çap olunan mətbuatda Azərbaycan teatrı, onun tarixi, başqa milli teatrlara təsiri barəsində yazılarda aktyorların səhnə ustalığına yüksək qiy mət verilirdi. Qafqazın və digər reg ionların şəhərlərində məşhur xalq xanəndələrin in təşkil etdikləri "Şərq konsertləri", Riqada, Moskvada, Varşavada və başqa şəhərlərdə istedadlı xanəndələrin ifasında xalq melodiyalarının qrammofon yazıları mədəni ə laqələ rin yeni forması o laraq, başqa xa lqla ra Azə rbaycan xa lqın ın özunəməxsusluğu və milli xüsusiyyətləri ilə tanış olmaq imkanı verirdi. Xalq
musiqiçilərinin xarici ö lkə səfərləri mədəni əlaqələrin möhkəmlən məsində mühüm ro l oynayırdı. Qarabağ sazəndələrinə təkcə Qafqazın mü xtəlif yerlərində deyil, Orta Asiya, İran və Türkiyədə də rast gəlmək olu rdu. Onların sənətkarlığ ı dəfələrlə bu yerlərdə yüksək mükafatlara layiq görülmüşdü. H.Sarabski İranda da qastrol səfərlərində olmuş, onun ictimaiyyətini Ü.Hacıbəyovun operaları ilə tanış etmişdi. Qafqaz qastrollarında olan Türkiyə müğənniləri Nübar əfəndi və Mələk xanım 1910-cu ildə Bakıda konsertlər vermişdilə r. XX əsrin əvvəllərində Azə rbaycan və rus musiqi mədəniyyətlərində yeni qarşılıq lı əlaqə meylləri ö zünü göstərirdi. Bu nöqteyi-nəzərdən F.Şalyapin in (1910- 1915), L.V.Sab inovun (1912-1914), S.V.Ra xman inovun (1911-1915) və b. Ba kıya qastrol səfərləri mühü m əhəmiyyət kəsb edirdi. Onlar rus və Qərbi Avropa klassik opera sənəti nümunələrinin quru luşunu verir, Qlin ka, Çay kovski, Motsart, Bethoven, Vaqner, Rims ki-Korsakovun simfonik əsərlə rin i ifa ed ird ilə r. Bakıda məşhur
musiqiçilərdən A.V.Verjbiloviç, İ. Qolfman, V.Landovskaya, Peterburq və çex kvartetləri çıxış edir, tərkibində Y.Qeltser, M.Kşesinskaya, M.Fokin kimi məşhur balet ustaları olan balet qruppaları tamaşalar göstərirdilər. Beləliklə, A zərbaycanda zəngin milli xalq musiqisi ilə yanaşı, rus və dünya musiqi klassiklərin in əsərlərindən ən gözəl nü munələr də səslənirdi. İdarə heyəti Moskvada yerləşən "Rus dram yazıçıları və opera bəstəkarları cəmiyyəti"nin hələ keçən əsrin sonlarından Bakı, Gəncə, Şəki və Şuşa nümayəndələri var idi. Bu cəmiyyətin Bakıda vitse-qubernatoru, digər şəhərlərdə isə müfəttişləri, təhsil müəssisələri var id i. Əsrin əvvəllərində Bakıda "Rus dram həvəskarları şirkəti", "Rus musiqisi cəmiyyəti"nin şöbəsi fəaliyyət göstərirdi. Musiqi yaradıcılığı zirvəsini fəth etmək arzusu Azərbaycan milli opera sənətinin banisi Ü.Hacıbəyovu 1912-1913-cü illərdə əvvəlcə Moskva, sonra isə Peterburq konservatoriyalarına gətird i, bu zaman rus musiqisinin görkəmli xadimləri - Rimski - Korsakov və Qlazunov orada çalışırdılar. Ü.Hacıbəyov burada özünün məşhur "Arşın mal alan" musiqili ko mediyasını yaratdı.
220 1913-1915-c i illərdə
Ü.Hacıbəyovun operalarından Moskvada, Peterburqda səhnələr göstərilird i. Onun "O o lmasın, bu olsun" musiqili ko med iyası Tiflis artistləri və yerli həvəskarların iştira kı ilə 1914-cü ildə Təbriz səhnəsində göstərildi. Ü.Hacıbəyovun əsərləri başqa dillərə də tərcü mə o lunurdu. Belə ki, "Əsli və Kərəm" Bakıda ermən i dilində göstərild i, rus, gürcü, ermən i, Dağ ıstan dillərinə tərcü mə olunan "Arşın mal alan", demək olar ki, Zaqafqaziyanın bütün şəhərlərində böyük müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyuldu. 1920-c i ildə Ceyhun Hacıbəyov "Arşın mal a lan"ı fransız d ilinə tərcü mə edərək Parisdə tamaşaya qoydu. Azərbaycan milli operalarının Azərbaycan artistlərinin köməyi ilə Daşkənddə tamaşaya qoyulması özbək musiqi mədəniyyətinə müsbət təsir göstərdi. 1916-cı ildə Orta Asiyanın bir çox şəhərlərində həvəskarlar tərəfindən "Əsli və Kərəm", "Məşədi İbad", "Arşın mal alan" və s. opera və operettalar tamaşaya qoyulmuşdu. Əlaqələrin səmərəli nəticələri ö zünü başqa sahələrdə də göstərirdi. Azərbaycanın böyük realist rəssamı Ə.Əzimzadənin bir rəssam kimi formalaşmasında məşhur rus rəssamı Maslovun böyük rolu olmuşdu. Rus klassik təsviri sənəti Azərbaycanın ilk peşəkar rəssamı Bəhruz Kəngərliyə böyük təsir göstərmişdi. Müxtəlif vaxtlarda Bakıda yaşayıb-yaratmış O.Şmerlinq, M.Gerasimov, A.Kasatkin, Y.Samorodov və başqa rəssamlar təsviri sənət tarixində əhəmiyyətli iz qoymuşdular. N.Nərimanov və Azərbaycanın digər görkəmli nümayəndələri xalqlar dostluğu yolunda yorulmadan önəmli işlər görürdülər. Başqa millətlərin nümayəndələri də bu istiqamətdə az iş görməmişdilər. XX əsrin əvvəllərində Bakıda və Azərbaycanın digər yerlərində latış yazıçıları E.Birzniyek-Upit, S.Edjus, A.Berde, Dağıstan xalq şairi S.Stalski, istedadlı Litva şairi Mitskeviç yaşayıb yaratmışdılar. Öz yazılarını Azərbaycan həqiqətlərinə həsr etmiş humanist yazıçılar xalqlar arasıda qarşılıqlı əlaqələrin və dostluğun möhkəmlənməsi üçün xeyli əmək sərf etmişdilər. Mənəvi dəyərlərlə mübadilə Azərbaycan xalqının özünəməxsus zəngin mədəniyyətinə göstərilən qanunauyğun marağı eyni zamanda milli ziyalıların mənəvi yaxınlaşmaya, millətlərarası mədəni əməkdaşlığa can atmasını, Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənətinin beynəlmiləl və human ist ənənələrini əks etdirirdi.
|