Tarixiy jarayonda jamiyatning madaniy va ma’naviy qadriyatlari

:Tarixiy jarayonda jamiyatning madaniy va ma’naviy qadriyatlari.
Jamiyat va tarix falsafasi
Reja:

1. 
   Jamiyat tushunchasi, uning mohiyati, mavjudligi va taraqqiyoti omillari.
   
2. 
   Taraqqiyotning o‘zbek modeli-jamiyat rivojining tadrijiy rivojlanish konsepsiyasi, uning asosiy tamoyillari.
   
3. 
   Jamiyat va oila. Sog‘lom avlod tarbiyasi-jamiyat kelajaki uchun harakat .
   
4. 
   Jamiyat falsafasi, taraqqiyotning o‘zbek modelini o‘rganishning ahamiyati.
   

Tayanch so‘z va iboralar: Jamiyat, ijtimoiy munosabat, ijtimoiy uyushma, davlat, sivilizasiya, taraqqiyot, milliy davlatchilik, taraqqiyotning o‘zbek modeli, jamiyat targ‘ibi, fuqarolik jamiyati, oila.


Jamiyat nima? Insoniyat azal-azaldan jamoa bo‘lib yashaydi. Er saerasi uning abadiy makoni, umumiy Vatanidir. Quesh tizimidagi ana shu mitti saerada yashaetgan odamlar oilasini jamiyat deb atash odat to‘siqa g‘irgan. Demak, umumbashariy mahnoda jamiyat odamzodning umri, xaeti utgan hamma davri, joy va hududi bilan bog‘liq barcha o‘zgarish va jaraenlarni ifoda etadi.
SHu bilan birga, biror davlat hududidagi odamlar xaeti, sivilizasiyaning muayyan davrlaridagi turmushga nisbatan ham ushbu tushuncha qullanadi. Har qanday xolda ham, u umumiy tushuncha bo‘lib, ayrim odam va aloxida shaxs jamiyat ahzosi deb ataladi.
Jamiyat—tabiatning bir qismi, yahni ijtimoiy borlik bo‘lib, odamlar uyushmasining maxsus shakli, kishilar o‘rtasida amal qiladigan juda ko‘plab munosabatlar yigindisi, degani turlicha tahriflar ham bor. Jamiyat muttasil ravishda rivojlanuvchi, takomillashib boruvchi muraqqab tizimdir. Har bir yangi davrda jamiyat mohiyatini bilish zarurati vujudga keladi. Milliy mustaqillik tufayli jamiyat mohiyatini yangicha idrok etish ehtieji paydo bo‘ldi. Birinchi prezidentimiz Islom Karimovning qator asarlarida jamiyat mohiyatini yangicha tushunishning uslubiy asoslari yaratildi.
Jamiyat moddiy va mahnaviy omillar birlikidan iborat. Hozirga qadar ADABIYOTlarda moddiy va mahnaviy hayot bir-biridan keskin farqlanar edi. Moddiy xaet tadqiqiga ko‘proq ehtibor berilar. Xolbuki, jamiyatning tub mohiyati uni tashkil etuvchi inson mohiyati bilan uzviy bog‘liq. Xuddi inson tanasini uning ruhidan ajratib bo‘lmagani singari, jamiyatning moddiy va mahnaviy jixatlarini ham bir-biridan ajratish va ularning birini iqqinchisidan ustun qo‘yish mantiqqa ziddir. Prezident Islom Karimov asarlarida jamiyatning moddiy va mahnaviy manfaatlarini uyg‘unlashtirish ijtimoiy taraqqiyot asosi egani tahkidlangan. Inson mahnaviyatini ehqsaltirish orqaligina iqtisodiy rivojlanishga erishish mumkin. SHuning uchun ham hozirgi davrda aholi mahnaviyatini ehqsaltirishga, milliy g‘oya va mafkura asoslarini shakllantirishga katta ehtibor berilyapti. Zero, kishilar iqtisodiy jixatdan qashshoq bo‘lgani uchun ilmsiz bo‘lmaydi, balki, aksincha — ilmsiz bo‘lgani uchun qashshoq bo‘ladi. SHuning uchun yurtimizda xalq mahnaviyatini ehksaltirish orqali iqtisodiy farovonlikni tahminlashga katta ehtibor berilyapti.
Jamiyatning vujudga kelishi. Kishilarni oila bo‘lib, jamoa bo‘lib uyushishga nima majbur qilgan, degani masala qadim zamonlardanoq ulug mutafakkirlar ehtiborini jalb etgan. Bu masalani diniy tushunish — uni ilohiy kuch, xudo bilan bog‘lab izohlashdir.
Dunyoviy qarashlarga ko‘ra, odamlar o‘zlarining moddiy va mahnaviy extiejlarini qondirish uchun birgalikda yashashga, jamoa bo‘lib birlashishga kunikkan. Kishilar hayotiy tajriba, aql va tafaqqur tufayli jamiyat bo‘lib yashashning qulay, afzal va zarurligini tushungan. Bu jaraenda o‘zaro munosabatlarga qirishgan kishilar ana shu munosabatlarni takomillashtirish, yanada rivojlantirish orqali mahnaviy kamolotga erishgan. Bu kishilarni bir-biri bilan yaqinlashtirgan, moddiy va mahnaviy extiejlarini qondirish imkonini bergan.
Ijtimoiy munosabatlarning amal qilish jaraenida odamlarni uyushtirishning tarixiy shakllari — oila, davlat, jamoa (qishloq, shahar) vujudga kelgan. Odamlar o‘rtasida amal qiladigan axloqiy, diniy, ilmiy, falsafiy, huquqiy, iqtisodiy, mafkuraviy kabi munosabatlarning barchasi bir so‘z bilan ijtimoiy munosabatlar deyiladi. Ijtimoiy uyushmalar kishilarning moddiy va mahnaviy extiejlarini qondirishga erdam beradi. Ular mohiyatan inson va jamiyat mavjudligining zarur sharti hisoblanadi. Masalan, oila, davlat, ta’lim-tarbiya, maxalla, Vatan kabi qadriyatlarsiz inson va jamiyat o‘z mohiyatini ehqotadi.
Insonning moddiy extiejlari oziq-ovqatlar, kiyim-kechak, uy-joy, transport vositalari, o‘zini himoyalash, zurriet qoldirish kabilardan iboratdir. Mahnaviy extiejlarga olamni bilish, o‘zlikni anglash, dunyoqarash, donishmandlikka intilish, bilim, sanhat, g‘oya, mafkura go‘zallik bilan, mahnaviy kamolot yo‘lidagi intilishlar kiradi. Insonning asl mohiyati moddiy extiejlarni madaniy shakllarda qondirilishida yaqqol namoyon bo‘ladi. Inson aqlli mavjudot sifatida moddiy extiejlarini madaniy shakllarda qondirish uchun tabiat va jamiyat mohiyatini bilishga, moddiy va mahnaviy olamni uygunlashtirishga, tabiat va jamiyatni o‘z maqsadlariga mos ravishda o‘zgartirishga harakat qiladi. Ilm-fan va texnika insonning mahnaviy va moddiy extiejlarini qondirish quroli, muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Inson yuksak mahnaviyat tufayligina o‘z ehtiejlarini madaniy shakllarda oqilona va tularoq qondirish imkoniga ega bo‘ladi.
Mamlakatimizda mahnaviyat masalalariga alohida ehtibor berilaetganining sababi ham ana shunda. Jamiyatning moddiy va mahnaviy xaeti kishilarning moddiy va mahnaviy extiejlari bilan uzviy bog‘liq xolda vujudga keldi.
Jamiyatning moddiy xaetiga quyidagilar kiradi:
- kishilarning yashashi, shaxs sifatida kamol topishi uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy shart-sharoitlar;
- oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy, eqilg‘i, kommunikasiya vositalari;
- moddiy nehmatlar ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va istehmol qilish;
- ishlab chiqarish jaraenida kishilar o‘rtasida amal qiladigan iqtisodiy munosabatlar majmui;
- moddiy boyliklar, tabiiy zaxiralar.
Jamiyatning mahnaviy xaetiga olamni tushunish, jamiyat va inson tug‘risidagi qarashlar, nazariyalar, ta’limotlar, g‘oyalar, mafkura, ijtimoiy ong shakllari, ta’lim-tarbiya, axborot vositalari, madaniyat, ilm-fan muassasalari va boshqalar g‘iradi.
Jamiyatning moddiy va mahnaviy xaetini boshqarish, kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishda turli siesiy institutlar (davlat, siesiy partiyalar, tashkilotlar, turli uyushmalar) muhim urin tutadi. Jamiyatni boshqarishning siesiy-huquqiy jixatlari ham muhimdir. Kishilar tamonidan siesiy va huquqiy bilimlarning chuqur o‘zlashtirilishi jamiyatning barqaror yashashi va rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Jamiyat rivoji, kishilarning moddiy va mahnaviy extiejlari qondirilishida mehnat, mulk va mehnatning ijtimoiy taksimlanishi beqiyos ahamiyatga ega. Mehnatning kishilarning qobiliyatiga qarab ijtimoiy taqsimlanishi natijasida muayyan kasb-kor bilan shugullanadigan toifalar, guruh, qatlam va sinflar vujudga keladi va ular jamiyat strukturasida o‘ziga xos urin egallaydi, jamiyat taraqqiyotiga muayyan xissa qo‘shadi.
Jamiyat taraqqiyoti to‘g‘risidagi nazariyalar. Falsafiy tafakur tarixida jamiyatning mohiyati va rivojlanishiga oid turli nazariyalar mavjud. Xususan, nemis faylasufi Gegel jamiyatning shakllanishi va rivojlanish sabablarini mutlaq ruhning rivojlanishi bilan, L. Feerbax din bilan bog‘lagan, ijtimoiy taraqqiyot sabablarini diniy ong taraqqiyotidan izlagan. Fransuz mutafakkiri O. Kont jamiyatning rivojlanish sabablarini insoniyat mahnaviy taraqqiyotining uch bosqichi (teologik, metafizik, pozitiv bosqichlar) bilan izoxlagan. K.Marks jamiyatning rivojlanish sabablarini sinfiy kurash va inqilobiy o‘zgarishlar bilan bog‘lagan, barcha ijtimoiy xodisa va jaraenlarni sinfiy nuqtai nazardan tushuntirgan. Ijtimoiy ziddiyatlarni sunhiy ravishda mutlaqlashtirgan va ziddiyatlarni xal etishning asosiy usuli sifatida ijtimoiy inqilobni amalga oshirishni, mulkdorlar sinfini tugatishni taqlif etgan. Ijtimoiy amaliet bunday nazariyaning bir eg‘lama va xato ekanini ko‘rsatdi.
Jamiyat taraqqiyoti ko‘p bosqichli jaraen ekani tug‘risidagi qarashlar AQSH faylasufi O. Toffler tomonidan ilgari surilgan. Bunday qarashga ko‘ra jamiyatlar taraqqiyotiga binoan, agrar jamiyat, industrial jamiyat, postindustrial jamiyatga ajratilgan. ADABIYOTlarda jamiyat taraqqiyoti borasida sivilizasiyali endashuv g‘oyasi ilgari surilmoqda. Bunday endashuvga ko‘ra har bir xalq o‘zining betakror, noeb, o‘ziga xos va o‘ziga mos turmush tarzini saqlab qolgan xolda, boshqa xalqlar tajribalaridan ijodiy foydalanish orqali ijtimoiy taraqqiyotning o‘ziga xos modelini yaratadi.
Jamiyat xaetiga barqarorlik va beqarorlik ham xos. Har bir inson o‘z oldiga quygan maqsadlariga erishish uchun osoyishtalik va tinchlikka muxtoj bo‘lgani kabi, jamiyat ham o‘z oldiga g‘uygan vazifalarni ado etishi uchun ijtimoiy-siesiy barqarorliqqa extiej sezadi.
Barqarorlik – jamiyat taraqqiyotining tadrijiy rivojlanishi, ijtimoiy tizimning muayyan darajadagi bir tekis faoliyat ko‘rsatish imkoniyatidir. U turg‘inlik tushunchasidan keskin farqlanadi. Ijtimoiy-siesiy turginlik tushunchasi jamiyatdagi mavjud siesiy, iqtisodiy, mahnaviy tizimning tanazzuli alomatidir.
Jamiyatda barqarorlik begarorlik bilan, ing‘iroz gullab-yashnash bilan almashib turishi ham mumkin. Jamiyatning mahnaviy, iqtisodiy, siesiy, huquqiy soxalarida muayyan yutuqlarga erishilgach, ijtimoiy imkoniyatlar ruebga chiqarilib bo‘lgach, uning bundan keyingi taraqqiyoti yo‘lida yangi muammolar tugiladi va ularni xal etish vazifasi paydo bo‘ladi. Jamiyat ahzolarining mahnaviy saloxiyati, milliy psixologiyasi, tabiiy ravishda mavjud siesiy to‘zum kishilarni boshqarishning o‘ziga xos usullarini xaetga tadbiq etadi. Insoniyat xaeti tarixida jamiyat barqarorligini tahminlashning monarxiyaga asoslangan, aristokratik, totalitar va demokratik usullari tajribadan utgan.
Beqarorlik ichki va tashqi jaraen va taxdidlar natijasida vujudga keladi. Beqarorlik bir ijtimoiy-siesiy to‘zumdan boshqa bir ijtimoiy-siesiy to‘zumga utish davrida keskinlashishi mumkin. Jamiyat barqarorligining izdan chikishi kishilar psixologiyasidagi salbiy o‘zgarishlarda, qonunlarning ishlamasligida, ijtimoiy burchning ado etilmasligida, ijtimoiy ideallarning ehqolishida, g‘oya va mafkuraga loqaydlikning kuchayishida, turli jinoiy guruhlarning paydo bo‘lishida, ijtimoiy adolat mezonlarining bo‘zilishida, davlat idoralarining aholini boshqarish qobiliyati kuchsizlanishida, turli ziddiyatlarning keskinlashuvida o‘z ifodasini topadi.
Jahon tajribasi har bir mamlakat va xalqning o‘z taraqqiyot yo‘lini tanlash huquqiga ega bo‘lishi umumiy xavfsizlik va ijtimoiy barqarorlikni tahminlash garovi eganini ko‘rsatdi. O‘zbekiston milliy mustaqillikka erishganidan keyin o‘z milliy davlatchilik asoslarini mustahkamlash, o‘ziga xos va mos taraqqiyot yo‘lini tanlash, rivojlanishning o‘zbek modelini yaratish imkoniga ega bo‘ldi.
Taraqqiyotning o‘zbek modeli – jamiyatning tadrijiy rivojlanish konsepsiyasi sifatida. Ijtimoiy rivojlanishning o‘zbek modeli insoniyatning rivojlanish borasidagi ilg‘or tajribasiga, milliy davlatchilik tajribalarimizga va xalqimiz mentalitetiga tayanadi.
Ijtimoiy rivojlanish borasida xalqlar odatda ikki yo‘ldan — inqilobiy va tadrijiy yo‘ldan borgan. Insoniyat tajribasi ijtimoiy rivojlanishning keskin inqilobiy o‘zgarishlar yo‘li nomaqbo‘l va yaroqsiz eganini, jamiyatning tadrijiy (evalyusion) taraqqiyoti barqaror — tabiiy rivojlanish yo‘li eganini ko‘rsatdi. Islom Karimov ijtimoiy taraqqiyotning tadrijiy yo‘li mohiyatini shunday izoxlaydi: «Soxta inqilobiy sakrashlarsiz, evalyusion yo‘l bilan normal, madaniyatli taraqqiyotga utish tanlab olingan yo‘lning asosiy mazmuni va mohiyatidir. Bozor iqtisodi sari buyuk sakrashlar, inqilobiy o‘zgarishlar yo‘li bilan emas, balki sobitqadamlik va izchilik bilan — bosqichma-bosqich harakat qilish kerak. Har bir bosqichning qancha davom etishi xal qilishi lozim bo‘lgan muammolar doirasiga, tashqi omillar ganchalik g‘ulay bo‘lishiga, aholining mehnat faoliyatiga bog‘liqdir»¹.
O‘zbek modelning asosiy tamoyillari quydagilardir:
- iqtisodning siesatdan ustuvorligi;
- davlatning bosh islohotchi ekanligi;
- qonun ustuvorligi;
- kuchli ijtimoiy ximoyalash;
- bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich, tadrijiy yo‘l bilan utish.
O‘zbek modelining o‘ziga xos xususiyatlari davlatchilik asoslarining, milliy qadriyatlarning qayta tig‘lanishi, o‘zlikni anglash, umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi, milliy mentalitetimizga xos xususiyatlarining tig‘lanishi va rivojlanishi, demokratik qadriyatlarning rivojlantirilishi va inson huquqlarining kafolatlanishi va boshqalarda o‘z ifodasini topmoqda.
O‘zbek modelining hayotiyligi jahon jamoatchiligi tamonidan ehtirof qilindi. O‘zbekiston tajribasi qator mamlakatlar uchun namuna bo‘lib xizmat qilmog‘da va uni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish ortib bormog‘da. O‘zbekona taraqqiyot yo‘li mahnaviy xaet va iqtisodiy rivojlanishi bir-biri bilan uzviy bog‘liqlikda amalga oshirishda, mahnaviyat, mahrifat, madaniyatga bo‘lgan ehtiborning kuchayishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Mahnaviy saloxiyatning kuchayishi, inson intelektual va axloqiy qobiliyatlarining rivojlanishi iqtisodiy rivojlanish uchun puxta zamin yaratadi. Kishilarda yangicha iqtisodiy tafaqqur, tadbirkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishda zamonaviy ilm-fan, texnika va texnologiya asoslarini egallash muhim ahamiyat kasb etadi.
Jamiyat va oila. Jamiyat va oila mohiyatan bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Oilada jamiyatning tub mohiyati o‘z aksini topadi. SHu mahnoda, oilani kichig jamiyat deyish mumkin. har bir jamiyat ahzosi oila bagrida voyaga etadi, ijtimoiy munosabatlarni o‘zlashtiradi va insoniy fazilatlarni namoyon etadi. Barkamol insonni shakllantirish, uni xaetga, mehnatga taerlash oilaning muqaddas vazifasidir. Oilani mustahkamlash jamiyat barqarorligi va qudratining muhim shartidir. SHu boisdan ham davlat oilani o‘z ximoyasiga oladi.
Ulug mutafakkirlar jamiyatning madaniy darajasi aelning jamiyat va oiladagi axvoli, mavqeyi bilan belgilanishini aloxida tahkidlaganlar. Soglom, barkamol avlod tarbiyasi ko‘p jixatdan aelning mahnaviy saloxiyati, bilimi, uddaburonligi va erkinlikiga bog‘liqdir. Mamlakatimizda keyingi yillarda amalga oshirilaetgan qator tadbirlar aelning oila va jamiyatdagi mavqeyi va rolini kuchaytirishga qaratilgandir.
Oila muammolarini ilmiy asosda urganilganligi va ularni oqilona xal etishni o‘z oldiga maqsad qilib quygan respublika «Oila» ilmiy-amaliy markazining tashkil etilganligi ham davlatimizning oilaviy munosabatlarini takomillashtirishga alohida ehtibor beraetganidan dalolat beradi.
Mustaqillik yillarida o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, tilimiz xususiyatlariga mos bo‘lgan yangi alifboga utish uning mavqeyiini oshirish va yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etdi. Bu esa, o‘z navbatida, ijtimoiy rivojlanishga ijobiy tahsir ko‘rsatdi.
Fuqarolik jamiyati umuminsoniy tamoyillar, milliy davlatchilik xususiyatlari, o‘ziga xos turmush tarzi va xaet falsafasi neg‘izida garor topadi. O‘zbekiston milliy mustaqilligining dastlabki yillaridanoq yurtimizda fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi.
Fuqarolik jamiyatida davlatning qator vazifalari fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlari qo‘liga uta boshlaydi, maxalliy xog‘imiyat organlarining vakolati kengayadi. Fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etish kishilarning yuksak siesiy va huquqiy madaniyati, ijtimoiy-siesiy faollikiga tayanadi. Mamlakatimizda maxalliy xokimiyat organlarining tashkil etilishi, ular vakolatining kuchaytirilishi xalqimizning o‘z-o‘zini boshqarish, idora etish madaniyatini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Maxalla kishilarda yaxshi insoniy fazilatlarini kamol toptirish, o‘z-o‘zini boshqarish, demokratik qadriyatlarni ruebga chiqarish maktabidir.
YUrtimizda fuqarolik jamiyatini barpo etish barkamol inson shaxsini shakllantirishni talab etadi. O‘z navbatida, mahnaviy etug‘ avlod jamiyat taraqqiyotiga salmog‘li xissa g‘o‘shadi. SHunday etuk kishilarni tarbiyalashda jamiyat tug‘risidagi falsafiy bilim va qarashlarni o‘zlashtirish va xaetga tatbiq etish Jamiyat, ijtimoiy munosabat, ijtimoiy uyushma, davlat, sivilizasiya, taraqqiyot, milliy davlatchilik, taraqqiyotning o‘zbek modeli, jamiyat targ‘ibi, fuqarolik jamiyati, oila aloxida ahamiyatga egadir.

1 Каримов И.А. ¤збекистоннинг ґз истиілол ва тараііиёт йґли. - Т.: ¤збекистон, 1992. 41 - бет.