Tarixiylik jihatidan o'zbek tili leksikasi gulshoda O’tkirbek qizi Pratova
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Eskirgan leksika. Eski qatlamga oid leksemalar o’ziga xos xususiyatlariga
ko’ra ikki turga bo’linadi: 1)tarixiy leksema; 2) arxaik leksema. SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 ǀ ISSUE 3 ǀ 2022 ISSN: 2181-1601 Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 973 Tarixiy leksemalar hozirgi kunda yo’q, narsa- hodisalarni bildiruvchi so’zlardir. Ma’lum davrlarda bor bo’lgan, ayrim narsa- hodisalar jamiyat taraqqiyotining keyingi bosqichlarida yo’q bo’lishi, o’tmish hodisasiga aylanishi mumkin. Shu bilan bog’liq holda bunday narsa - hodisalarning atamasi bo’lgan so’zlar ham tarixiylik kasb etadi, tarixiy so’zga aylanadi. Misol uchun: Qozi, zobit, omoch, kuloch, qul, cho’ri, baqqol, xon, bek kabi. Tarixiy leksemalar bildiradigon narsa- hodisalar tarixiyligi sababli ularning ko’pchiligi ( ularning ma’nosi) hozirgi davr kishisi uchun noma’lum bo’ladi. Tarixiy leksema hozirgi o’zbek tilida ham zarurat taqozosiga ko’ra qo’llaniladi. Xususan, tarixga oid ilmiy asar va darsliklarda, o’tmish voqealarini aks ettiruvchi badiiy asarlarda bunday leksemalar cheklanmagan miqdorda qo’llanilishi mumkin. Misolllar: Dehqonlarning hisobiga ko’ra, bug’doylar besh botmon chiqishi kerak edi. (S.Ayn), Qozi Yunus barchasini xalqqa yaxshi bo’lishi uchun qilgandi.(Y.E). Bundan tashqari, ba’zi polesemantik leksemalarning ba’zi ma’nolari tarixiylashib, boshqa ma’nosi umumiste’molda bo’lishi mumkin. Masalan: millat leksemasini bir nechta semalarini shu asnoda kuzatish mumkin. 1.Yoshlar, keksalar, qizlar, juvonlar orasida turli millat vakillari – qozoq, qirg’iz, arman va yahudiylar ham ko’rinar edilar ( P. Trus). 2. Millatingni ayt: Ibrohim Xalilulloh millati. (,,Diniy rivoyatlardan’’). Yuqoridagi birinchi gapda millat leksemasining ,,tarixan tashkil topgan madaniyati, tili, huquqi, iqtisodiy hayoti va ruhiy xususiyatlarining umumiyligi asosida vujudga kelgan kishilar guruhi’’ semasi voqelangan bo’lib, ushbu so’z neytral leksiska tarkibida mana shu semasi bilan yashasa, ikkinchi gapda unung ,, biror dinga mansublik’’ tarixiy sememasi voqealanganligi bevosita kuzatiladi. Bundan ko’rinadiki, kop sememali so’zlarning biri eskirib, ikkinchisi yashovchan bo’lishi ham mumkin ekan. Arxaizmlar bir so’z bilan aytganda o’z o’rnini boshqa leksemaga bo’shatib bergan birliklardir. Ijtimoiy taraqqiyot natijasida ayrim narsa – hodisa boshqa leksema bilan atalib, avvalgilari iste’moldan chiqib ketadi. Misollar: ulus ( xalq), aeroport ( tayyoragoh), samaliyot ( tayyora), tilmoch ( tarjimon), lang ( cho’loq), ilik ( qo’l) va b. Eskirgan so’zlar bildiradigon narsa - hodisalar hozirgi hayotda bor bo’lganligi sababli, o’z – o’zidan, tilda ularni ataydigon zamonaviy so’zlar, ya’ni sinonimlari ham bo’ladi. Yuqoridagi so’zlar bu fikrga misol bo’la oladi. Bu fakt shuni ko’rsatadiki, tilda narsa- hodisani bildiruvchi birdan ortiq so’z bo’lsa, til taraqqiyoti qonuniyatlari talablariga javob beradigoni istemolda qolib, boshqasi asta- sekin istemoldan chiqa boshlaydi va o’z sinonimiga nisbatan eski so’zga aylanadi. So’zlarning eskirishi (arxaiklashishi )ning asosiy sababi ana shunda. Tilda bo’ladigon o’zgarishlar birdaniga sodir bo’lmasligi ma’lum, davrlar o’tishi mobaynida, yuzaga keladigon ma’lum vaziatlar orqali asta- sekin yuzaga chiqadi. Ularning ayrimlarida eskilik darajasi kuchsiz , ba’zilarida esa, ortiqroq bo’ladi. Eskirgan so’zlarni hozirgi davr kishilari tushunishi ham , ular tomonidan SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 ǀ ISSUE 3 ǀ 2022 ISSN: 2181-1601 Uzbekistan Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|