Tarjimon: Shahnoza Qahhorova
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tilanchi Hasan
1244 yil, 17 oktyabr, Konya. Arosat azobini «muqaddas azob» deb atash telbalikdir. Men moxovman. Men o'liklarga ham, tiriklarga ham begonaman. Onalar to'polonchi bolalariga meni ko'rsatib qo'rqitishadi, o'smirlar menga tosh otishadi. Xunarmandlar balo chaqirmasin deb meni haydab solishadi, homiladorlar homilaga zarari etmasin deya mendan yuz burishadi. O'zim ham ulardan nari yurishga harakat qilishimni odamlar bilishmaydi. Boshlanishida teri o'zgaradi, qalinlashadi va qorayadi. Keyin tizza, elka, qo'llarda va yuz terisida turli kattalikda va achigan tuxumning rangida yamoqqa o'xshash shakllar paydo bo'ladi. Ular achishadi va qichishadi, keyin og'riqlar kamayadi, aniqrog'i, bunga ko'nikish hosil bo'lsa kerak. «Yamoqlar» kattalashib boradi, ularda jirkanch pufaklar paydo bo'ladi. Muayyan vaqtdan keyin qo'llar changakka o'xshab qoladi, yuz tanib bo'lmas darajada o'zgarib ketadi. Endi yaqin qolgan chog'i, ko'zlarim yumilib qolayapti. Ko'z yoshlarim va so'lagim tinimsiz oqayapti. Ko'limdagi tirnoqlarim to'kilib bo'lgan. Lekin sochlarim to'kilmagani qiziq. Balki buning uchun o'zimni baxtli hisoblasam ham bo'lar. Aytishlariga qaraganda, Ovrupoda moxovlarni shaharga kiritishmas ekan. Bu yerda bizlarni shaharga kiritishadi, lekin qo'ng'iroq chalib, odamlarni ogohdantirib yurishimiz kerak. Bizga yana sadaqa so'rashga ruxsat berilgan, bu yaxshi, aks holda ochlikdan o'lish mumkin. Biz doimo yo sadaqa so'rab, yo duo o'qib yuramiz. Xudo bizga e'tibor berishi dargumon, lekin odamlar nimagadir e'tibor beradi deb hisoblashadi. Shuning uchun bizdan jirkansalar hamki, haqlariga duo qilishimizni so'rashadi. Kasallar, nogironlar va qariyalar uchun duo so'raydilar. Buning uchun ular yaxshi haq to'lashadi va ko'p ovqat berishadi. Ko'cha- ko'ylarda moxovlarga itdan badtar yomon munosabatda bo'lishadi, lekin o'lim va chorasizlik xukm surayotgan xonadonlarda bizni xuddi sultonlarni kutganday kutishadi, mehmon qilishadi. Meni duo o'qib qo'yish uchun chaqirganlarida, boshimni egaman-da, xuddi Xudoga iltijo qilayotganday, bir nechta tushunarsiz arabcha so'zlarni pichirlayman. Bilganim shu - ko'rsatish xolos, shuning uchun Xudo meni eshitmaydi deb o'ylayman. Tilanchilikda daromad ko'p emas, lekin men shunga qanoat qilishni ma'qul ko'raman. Tilanchilik uchun eng yaxshi kun - juma; faqat Ramazonda emas, chunki Ramazonda shundoq ham butun bir oy betashvish yashash mumkin. Arafa kuni ko'p pul ishlab olish mumkin. Bu kuni, avval qilgan va keyin qilishi mumkin bo'lgan gunohlariga tavba qilish uchun, qatto eng ziqna kishilar ham saxovatli bo'lib ketishadi. Yilda bir marta odamlar tilanchilarga orqa o'girmaydilar. Aksincha ularni o'zlari axtarib yurishadi, qancha baxtsiz bo'lsalar, shuncha yaxshi. Bu kuni shaharliklarning saxovatlari shunchalik oshib-toshib ketadiki, ular nafaqat ko'p sadaqa berishadi, qatto bizlarni deyarli samimiy yaxshi ko'rib ketishadi ham. Mana bugun ham serdaromad bo'ladigan ko'rinadi, chunki Rumiy o'zining navbatdagi xutbasini o'qishga keladi. Masjid ichiga odam to'lib bo'lgan. Ichkariga sig'maganlar hovlida turishipti. Biz va kissavurlarga pul topish uchun juda qulay imkoniyat. Hammasi mana shu yerda. Men masjidning shundoqqina to'g'risida, zarang daraxtiga suyanib o'tiribman. Havodan yaqinlashib kelayotgan, uzoqdagi bog'larning xush bo'ylari bilan aralashib ketgan yomg'ir isi kelib turipti. Oldimda idishim turipti. Boshqa birodarlarimdan farqli o'laroq, men hech qachon hech nima so'ramayman. Moxov odam nolimasligi va hayotining og'irligi yoki sog'lig'ining yomonligini doston qilavermasligi kerak. Odamlarga yuzini ko'rsatsa yetarli, hamma so'zlardan yetib ortadi. Shuning uchun men yuzimni ochaman va jim o'tiraveraman. Bir soat o'tar-o'tmas idishda tanga turgan bo'ladi. Hammasi mayda chaqalar. Men esa quyosh, sher va yarim oy tasviri tushirilgan oltin tangaga intizorman. Rahmatli Alovuddin Kaykubod pullarning erkin aylanishiga ruxsat bergandan beri, italiya florinlari u yoqda tursin, hatto Qohira va Bag'dod xalifatlari hukmdorlarining pullari ham bizda boshqa pullar bilan birga aylanadigan bo'ldi. Hokimiyat qabul qildi; shahar tilanchilari ham shunday qilishdi. Chaqalar bilan birga mening tizzalarimga zarangning bir necha yaproqlari ham tushdi. Zarang o'zining qizil va tillarang yaproqlarini menga xuddi sadaqa tashlayotganday to'kardi. Shunda nogahon men bilan daraxt orasida qandaydir umumiyat borligini ravshan his etdim. Daraxt kuzda yaproqlarini to'ka-to'ka o'lar ekan, kasalining oxirgi bosqichida o'z vujudi a'zolarini birin-sirin yo'qotib borayotgan moxovga o'xshaydi. Men misoli zarang daraxtiman. Terim, oyoq- qo'llarim, yuzim - hammasi chirib tushayapti. Har kuni vujudimdan bir qismini yo'qotib borayapman. Lekin zarangdan farqli o'laroq, men bahorda qayta jonlanmayman. Yo'qotganlarim qayta tiklanmaydi. Odamlar menga qaraganlarida, men ilgari qanday bo'lganimni ko'rishmaydi, yo'qolganini ko'rishadi, xolos. Idishimga tanga tashlayotganlarida xuddi kasalim yuqib qolayotganday, qurqib ko'zlarimga qaramaslikka harakat qilishadi. Men ular uchun o'g'ri va qotildan ham yomonroqman. Bu jinoyatchilarning qilgan ishlari qanchalik jirkanch bo'lmasin, ularga xuddi yo'q odamday qaramaydilar. Vaqti kelib men buni tushundim: menga qaraganlarida, ular o'limni ko'rardilar. Ular o'limni ko'rishdan, uni juda yaqindan va juda xunuk qiyofada ko'rishdan qo'rqadilar. To'satdan olomon ichida g'ala-g'ovur boshlandi. Kimdir: «U kelayapti! U kelayapti!» deb qichqirayotganini eshitdim. Rumiy sutday oppoq otda yaqinlashib kelardi. U kelishtirib tikilgan, tillarang yaproqlar va javohirlar bilan bejalgan kahrabo rangli chakmon kiyib olgan edi. Uning qaddi tik va ko'rinishi mag'rur edi. U donishmand va ulug'vor edi, ortidan bir tuda muxlislari ergashib kelayotgan edilar. U olimdan ko'ra ko'proq hukmdorga - shamol, olov, suv va tuproqlar hukmdoriga o'xshardi. Hatto oti ham baland edi va xuddi o'ziga noyob insonni olib kelish nasib etganini tushunganday mag'rur edi. Idishdagi chaqalarimni yig'ishtirib olib, yuzimni faqat yarmi ochiq qoladigan qilib o'radim-da, masjidga kirdim. Ichkarida odamlar tiqilib turardilar, o'tirish haqida esa gap ham bo'lishi mumkin emas edi. Lekin moxovlik holatining o'zicha bir «yaxshi» tomoni ham bor: men hamisha o'zimga o'tirish uchun joy topa olardim, chunki hech kimning men bilan birga o'tirgisi kelmaydi. - Og'a-inilarim, - gap boshladi Rumiy juda yaxshi mashq qildirilgan ovoz bilan. - Bepoyon osmon bizning naqadar kichikligimiz va ahamiyatsizligimiz haqidagi o'y-xayollarga olib keladi. Ichingizdan ba'zi birovlar: «Shu ojizligim bilan Xudoning qoshida mening ahamiyatim qancha bo'lishi mumkin?» deb so'rashlari mumkin. Mening bilishimcha, bu savol vaqti-vaqti bilan ko'pchilikni bezovta qilib keladi. Bugungi ma'ruzamda men bu savolga bir nechta javoblar bermoqchiman. Men birinchi qatorda Rumiyning ikki o'g'li - rahmatli chiroyli onasiga juda o'xshaydi deyishadigan Sulton Valad va yuz ifodalari serharakat hamda ajablanarli darajada ayyor ko'zli kichik o'g'li Alovuddin - o'tirganlarini ko'rdim. Ular o'z otalari bilan faxrlanayotganlari shundoqqina bilinib turipti. - Shuning uchun Qur'onda «Biz bu omonatni osmonlarga, yerga va tog'u toshlarga ko'ndalang qilgan edik, ular uni ko'tarishdan bosh tortdilar va undan qo'rqdilar. Inson esa uni o'z zimmasiga oldi» deyilgan. (33-«Ahzob» surasining 72-oyatida) Rumiy g'alati gapirardi, xuddi ilmli odamlarga gapirayotganday. Keyin u Xudo haqida gapira boshladi. U Xudoni uzoq osmonlarda emas, balki hammamizning yonimizda, har birimiz bilan birga deb aytdi. Bizni Xudoga yaqinlashtiradigan narsa aynan bizlarning bu dunyoda chekayotgan azobu uqubatlarimiz, dedi Rumiy. - Mana, qo'llaringiz, ular hamisha ochilib, yopilib (harakatlanib) turadi. Bunday bo'lmaganida, ular qotib qolgan bo'lar edi. Ikkala qo'lingiz mukammal muvozanatda va mutanosiblikda, xuddi qushning qanotlari kabi. Eng ko'zga ko'rinmas harakatda ham Xudoning ko'rinmas borligi mavjud. Boshida uning gaplari menga yoqdi. Yuragimga iliqlik yugurdi. Lekin ko'p o'tmay yuragimda shunday g'azab to'lqini ko'tarildiki, nafas ololmay qoldim. Azobu uqubatlar haqida Rumiy nimani ham bilardi? Aslzoda bo'lib tug'ilgan bo'lsa, katta merosga ega bo'lsa va hayotning orqa tomonini sira ko'rmagan bo'lsa. Uning birinchi xotini vafot etgani ma'lum, lekin haqiqiy musibatni boshdan kechirganiga menda ishonch yo'q edi. U kumush qoshiqlarda ovqat eyish uchun tug'ilgan, izzatli odamlar davrasida o'sib ulg'aygan, eng taniqli ustozlardan ta'lim olgan, hamisha sevimli, ardoqli, erkatoy bo'lgan - azobu uqubatlar haqida gapirishiga yo'l bo'lsin? Nimaga Xudo bunday adolatsiz? Menga kambag'allik, kasallik, og'riqni berdi; Rumiyga esa boylik, muvaffaqiyat va donishmandlikni. U o'zidagi obro'- e'tibori va shohona viqori bilan bu dunyoga, hech bo'lmasa, bu shaharga taalluqli emasday edi. Men odamlarni qo'rqitmaslik uchun yuzimni yashirib yurishimga to'g'ri keladi, u esa xuddi olmosday yaraqlaydi. Qiziq, u mening o'rnimda bo'lib qolsa, qanday bo'lardi? Bir kun kelib o'zining bu buyuk darajasidan tushib ketishi mumkinligini hech xayoliga keltirganmikin? Atagi bir kunga bo'lsa ham jamiyatdan mosuvo bo'lib yashash qanday bo'lishini tasavvur etganmikin? Agar Xudo unga mening hayotim bilan yashashni buyurgan bo'lganida, u buyuk Rumiy bo'la olarmidi? Shunda men ikkalamizning oramizdagi farq unchalik katta emasligini angladim. Tobora o'sib va chuqurlashib borayotgan norozilik mendagi dastlabki maftunlik hissini haydab chiqardi. Qalbimda ranj-alam bilan o'rnimdan turdim va chiqib ketdim. Odamlar nima uchun ko'pchilik juda orzu qilgan bunday xutbadan chiqib ketayotganimni tushunmay, |