Tartib raqam Sinf

Mavzu: Kompozitsion yaxlitlik. Хаlq hunаrmаndchiligiga oid tanlangan
bitta kasb-hunar turini tavsiflash.
Darsning maqsadi:
Ta‘limiy maqsad: O‘quvchilarga kompozitsion yaxlitlik. Хаlq hunаrmаndchiligiga oid tanlangan bitta kasb-hunar turini tavsiflash haqida ma’lumotlar berish.
Tarbiyaviy maqsad: O‘quvchilarni tozalikka, mehnatsevarlikka o‘rgatish. Turmushdagi ehtiyojlar va ulardan foydalanishni tushuntirish. Texnika xavfsizligi qoidalari, ish o‘rnini tashkil qilish qonun qoidalarini tushuntirish, sanitariya gigiyena talablariga to‘liq rioya etishni o‘rgatish.
Rivojlantiruvchi maqsad: O‘quvchilar tasavvurida kompozitsion yaxlitlik. Хаlq hunаrmаndchiligiga oid tanlangan bitta kasb-hunar turini tavsiflash haqida bilim, ko‘nikma va malakalarni hosil qilish.
Dars turi: Bilimlarni mustahkamlovchi. Yangi bilim beruvchi.
Dars uslubi: Tushuntirish, suxbat, tezkor savol – javob, amaliy mustaqil ishlar bajarish, munozara, ko‘rgazmali va boshqalar.
Dars metodi: guruhlarda ishlash, “Aqliy hujum”, “Kim epchil-u, kim chaqqon”, “Klaster”, “B/B/B” metodlaridan foydalaniladi.
Darsda jihozi: pazandachilik o‘quv xonasi, tikuvchilik ish qurollari va jixozlari, rasm va tarqatma materiallar, o‘quv qurollari, elekron materiallar, test materiallari.
Darsning borishi:

1. 
   Tashkiliy qism:
   

1. 
   Salomlashish
   
2. 
   Davomatni aniqlash
   
3. 
   Darsga tayyorgarlik ko‘rish
   
4. 
   O‘quvchilar diqqatini darsga qaratish.
   

2. 
   Uyga vazifani so‘rash:
   

1. 
   Savol – javob o‘tkazish
   
2. 
   Topshiriqlarni tekshirish
   

3. 
   Yangi mavzu bayoni:
   

I dars:K o m p o z i t s i ya - lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, to‘qish, bir-biriga ma’lum tartibda joylashtirish, solishtirish, ya’ni badiiy asar shaklining barcha elementlarini mazkur asarning obrazli g‘oyaviy-badiiy mazmunini ifoda etuvchi uzviy bir butunlikka birlashtirish. Xalq hunarmandchilig asosida yaratilgan buyum kompozitsiyasi – buyum shakli barcha elementlarini? uning mazmunini ifoda etadigan birlikni barpo etish vositalari yordamida tuzib chiqish. Xalq hunarmandchiligi asosida yaratilgan kiyimning mazmuni uning nimaga mo‘ljallanganiga qarab belgilanadi. Kiyim shaklining kompozitsiyasi uning mazmunini ochib berishga olib kelishi kerak. Har qanday badiiy asarda uni tashkil etgan barcha elementlar o‘rinli bo‘lishi kerak. Ortiqcha yoki muallif fikrini yetarlicha yaxshi ifoda etmaydigan nimaiki bo‘lsa? hammasi olib tashlanishi kerak. Kompozitsiya maxsus badiiy tildan iborat bo‘lib? uning yordamida san’atkor borliqni aks ettiruvchi g‘oya va tuyg‘ularni tasvirlab beradi. Xalq hunarmandchiligi asosida yaratilgan kiyimning badiiy obrazi bu kiyimning konkret vazifasini va borliqni aks ettiruvchi asosiy g‘oyani ifodalovchi modelning umumiy qiyofasidir. San’atkor yaratgan har bir modelning obrazi insonga ta’sir etishga qodir emosional va ta’sirchan bo‘lishi kerak. Xalq hunarmandchiligi asosida yaratilgan kiyim har yerda va hamma vaqt odam bilan birga bo‘lib, unga ishonch,qadr- qimmat, milliy qadriyat tuyg‘ularini baxsh etishi yoki aksincha, uni tushkunlik va xafalik holatiga duchor qilishi mumkin. Shunday qilib, kiyimning obrazli ifodaviyligiga kompozitsiya san’ati vositasida, ya’ni kiyimni tashkil etuvchi hajmlar, ranglar, chiziqlar, detallar va bezak elementlarini yagona uzviy bir butun qilib birlashtirish vositasida erishiladi. Kompozitsiya san’ati san’atkorning qiziq va muhim jihatlarni ko‘ra bilish va alohida
tarqoq komponentlarni bir butunlikka uyushtira bilish mahoratidan iborat. Modelyer-rassom o‘z ishida uning tasavvuri va fantaziyasini ozuqa berib boyitadigan turli ijodiy manbalarga murojaat etadi. Xalqning tarixiy o‘tmishi va hozirgi jamiyat hayoti, atrof- tabiatning xilma-xilligi,tarixiy kiyimlar va xalq kiyimlarining boyligi, badiiy adabiyot, musiqa, kino, teatr va hokazolar hozirgi zamon rassomi ijodining manbalari bo‘lib xizmat qiladi. Rassomoylarini yetishtirishga va aniqlashtirishga yordam beradigan ayrim motivlardan foydalanib, ana shu manbalardan o‘z g‘oyalari va obrazlarini to‘plab boradi. Kiyimning kompozitsiyasi ustida ishlovchi mutaxassisning asosiy vazifasi kompozitsiyaelementlarini kompozitsion vositalar yordamida uyg‘unlashtirib, kiyimning aniq vazifasi va maqsadini ifodalaydigan birikma hosil qilishdir. Demak, kiyim kompozitsiyasi – kiyimning tuzilishi hamda bichimni hosil qiluvchi detallarning birlashmasi bo‘lib? uning mazmunini ifodalaydi. Kompozitsiyadan maqsad - funksional, texnik va texnologik jihatdan takomillashtirilgan zamonaviy forma hosil qilish bilan birga, chiroyli, uyg‘un, hamma qismlari o‘zaro mutanosib? majoziy? atrof-muhitga uslubiy jihatdan bog‘liq bichim hosil qilishdir. Kiyim kompozitsiyasining asosiy belgilari: mutanosiblik, siluet, chiziqlar, ritm, material va bezak, rang, illyuziya, simmetriya va asimmetrik. Mutanosiblik – bu kiyim qismlarining o‘lchamlariga binoan bir-biriga va odam gavdasiga taqqoslangan nisbatlari. Kiyimning boyi? eni ko‘krak qismi bilan yubkasining, yenglarining, yoqasining, bosh kiyimining, detallarining hajmi, uzunligi, kiyim kiyilgan qad-qomatni ko‘rib idrok etishga?uning o‘lchamlari monandligini fikran baholashga ta’sir ko‘rsatadi. Kiyim shaklining tekislikka tushirilgan eng ifodali proyeksiyasi kiyimning silueti deb ataladi. Bu fransuzcha so‘z bo‘lib? har qanday predmetning tashqi chiziqlari, uning soyasi shunday ataladi. Aniqroq tasavvur etish uchun siluetni geometrik shakllarga (to‘g‘ri to‘rtburchak, trapesiya, ovalga) nisbatan berib qaraladi. Kiyimning konturlarini, kiyim alohida qismlarining va detallarining konturlarini chiziqlar deb olsa bo‘ladi. Kiyim kompozitsiyasi to‘g‘ri, egri va siniq chiziqlardan tuziladi. Kiyimda quyidagi asosiy chiziq guruhlari bo‘ladi:

• 
  siluet chiziqlari – shaklning tashqi konturlarini chegaralovchi chiziqlar;
  
• 
  konstruktiv chiziqlar – kiyim shaklini hosil qilishdagina qatnashadigan chiziqlar: yelka choklari, yon choklar, vitochkalar, yeng o‘tkazish choklari va hokazo;
  
• 
  konstruktiv-dekorativ chiziqlar – ham shakl hosil qiluvchi, ham dekorativ vazifalarni bajaruvchi chiziqlar: bo‘rtmalar, koketkalarni ulash choklari, qirqmalar, mayda taxlamalar, taxlamalar, bo‘rtma burmalar, drapirovkalar, burmalar va hokazo.
  
• 
  dekorativ chiziqlar – dekorativ vazifalarnigina bajaruvchi chiziqlar: qoyma burmalar, ikki tomonlama qoyma burmalar, tasmalar, to‘rlar, bezak detallar, furnitura, kashtalar, bantlar va hokazo.
  

Ritm tushunchasi umumiy ko‘rinishda bu shakl elementlarining navbatma-navbat qonuniy almashinib turishi. Kostyum kompozitsiyasidagi ritm kostyumini tashkil etgan shaklning hamma qismlarini bir-biriga bog‘lovchi vositalardan biri hisoblanadi. Ritm har qanday asarga musiqiylik baxsh etadi, uni harakatga soladi. Ritm sababli bosh kompozitsion g‘oyaning jarangdorligi ortadi, muayyan tartib va ravonlik kiritiladi. Kiyim gazlamasi. Kiyimga hajmiy forma deb qarab? uni qanday materialdan (gazlama, trikotaj, charm, sun’iy va tabiiy moyna?to‘qilmay tayyorlangan material va hokazolardan) tikish maqsadga muvofiqliligini bilish kerak. Har bir materialning faqat o‘ziga xos xususiyatlari bo‘ladi: gigiyenik xususiyatlar (nam havo o‘tkazuvchanlik, gigroskopiklik? issiqdan himoyalash va boshqalar) va fizik-mexanik xususiyatlar (dag‘allik, Qoliplanuvchanlik, g‘ijimlanish, elastiklik, kirishish, cho‘ziluvchanlik va boshqalar) shular jumlasidandir. Bu xususiyatlar mazkur materialdan qanday maqsadlarga mo‘ljallangan va qanday formadagi kiyimlar tikish mumkinligini aniqlab beradi. Kiyimni modellash tajribasida ishlatiladigan bezak turlari xilma-xil bo‘lib, ular kompozitsiyadagi asosiy g‘oya bo‘lishi yoki kostyumdagi mo‘ljallangan badiiy-obrazli niyatni kuchaytiradigan va boyitadigan bo‘lishi mumkin. Bezakdan kiyim shaklini yoki uning bir qismini bo‘rttirib, shaklni bo‘laklarga ajratib ko‘rsatish uchun foydalaniladi. Dekorativ bezakning dekorativ va konstruktiv ahamiyati (drapirovka, bo‘rtma Burma, mayda taxlama, gofre, plisse va hokazo), dekorativ va utilitar ahamiyati (belbog‘lar, qoplama cho‘ntaklar, tugmalar, furnitura va shu kabilar) va faqat dekorativ ahamiyati (kashtalar, qoyma burmala, applikasiya va boshqalar) bo‘lishi mumkin. Rang kompozitsiyaning eng jonli, ifodali elementlaridan biridir. Ranglar yoshdagi farqni bildiradigan vosita bo‘lib ham hisoblanadi. Ranglar his-tuyg‘uga juda katta va har xil ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zi ranglar kishiga taskin beradi (tinchlantiradi), ko‘ngilni ko‘taradi, ko‘zni quvontiradi; boshqalari - hayajonlantiradi, mayuslantiradi va tashvishlantiradi. Jami ranglar xromatik (boyalgan) va noxromatik (boyalmagan, ya’ni tussiz) ranglarga ajratiladi (oq, kul rang va qora rang noxromatik rang hisoblanadi). Kiyimni loyihalashda ikki-uch (kamdan-kam hollarda to‘rt) rangga murojaat qilinadi, chunki ranglar ko‘payib ketsa, ularning uyg‘unligi va birligi buziladi. Ranglar birligiga boyoqlar tusining xilma-xilligi, yorqinligi va toyinganligi xosdir.
Kostyum kompozitsiyasida simmetriya masalalari muhim rol oynaydi. Kostyumlarda kiyimning alohida qismlari, uning detallari, rangi, bezagi, furniturasi va shu kabilarni simmetrik joylashtirilishi mumkin. Asimmetrik kompozitsiya ham simmetrik kompozitsiya singari funksional vazifani hal etishning obyektiv natijasi bo‘ladi. Lekin asimmetrik shakl ustida ishlash murakkabroq, u kompozitsion muvozanatni nozik his etishni, badiiy butunlikni ta’minlash darjasida taraqqiy topgan intuisiyani talab qiladi.
Ko‘zning aldanishi (illyuziya) deganda? buyumni ko‘rishdan hosil bo‘lgan taassurot tushuniladi; lekin bu taassurot buyumning boshqa sezgi organlari orqali idrok qilinishidan boshqacha bo‘ladi va mazkur buyum to‘g‘risidagi bilimimizga mos kelmaydi. Gavdaning tuzilishidagi nuqsonlarni niqoblash (ko‘zga chalinmaydigan qilish): boyi pastroq yoki balandroq?jussasi semizroq yoki ozg‘inroq? tananing ayrim qismlarini yo‘g‘onroq yoki ingichkaroq qilib ko‘rsatish maqsadida kiyimda ayni ko‘zning aldanish xususiyatidan foydalaniladi. Demak, odam gavdasidagi ayrim nuqsonlarni: to‘lalikni, ozg‘inlikni, novcha boylilikni, past boylilikni va hokazolarni kiyimni ko‘rish illyuziyalari orqali chalg‘itish mumkin, ya’ni kiyimdagi mutanosiblik, chiziqlar, gazlama rangi, fakturasi, gullari orqali gavda ko‘rinishini o‘zgartirib ko‘rsatish mumkin.

4.