TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə
MƏDƏNĠYYƏT §1. MAARĠF
Yüklə 27,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MƏDƏNĠYYƏT
mənəvi həyatdakı ziddiyyətlər onu böyük çətinliklər qarşısında qoymuşdu. Maarifə kifayət qədər vəsait ayırmaq hələ mümkün deyildi. Məktəblərin maddi bazası zəifləyirdi. Yüzlərlə maarif müəssisəsi, o cümlədən 855 məktəbəqədər uşaq müəssisəsi, 693 ümumtəhsil məktəbi, 85 musiqi məktəbi, 4 texnikum və 1 ali məktəb binası düşmən əlinə keçmiş, qarət edilmiş, dağıdılmışdı. 1 90-cı illərin əvvəllərində nəzarətsizlik üzündən bir çox məktəb binaları, sinif otaqları "zirək" işbazların əlinə keçmiş və başqa məqsədlər üçün istifadə olunurdu. Maddi vəziyyəti ağır olduğundan minlərlə müəllim maarif sistemini tərk etmişdi. 2
Müstəqil Azərbaycan Respublikası öz maarif sistemini yaratmalı, məktəb hakim-amirlik ideologiyası təzyiqindən xilas olmalı idi. Milli təhsil konsepsiyası həyata keçirilməyə başlandı. 1998-ci il martın 30-da Prezident Heydər Əliyevin sərəncamı ilə Təhsil Sahəsində İslahatlar üzrə Dövlət Komissiyası təşkil olundu. Dünya Bankı, milli və xarici ekspertlərin köməyi ilə Azərbaycan Respublikasının Təhsil İslahatı Proqramı hazırlandı və Prezident tərəfindən 1999-cu il iyunun 15-də təsdiq edildi. 3 Proqramda Azərbaycan milli təhsil sisteminin strategiyası və konsepsiyası müəyyənləşdirildi. Burada təhsilin idarə edilməsində yeni prinsiplərin bərqərar olunması, təhsilin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması, dünya təhsil sisteminə inteqrasiyası və əsaslı şəkildə təkmilləşdirilməsi nəzərdə tutulurdu. Dünya Bankı bu proqramın həyata keçirilməsinə kömək üçün 35 ilə 5 milyon dollar həcmində kredit ayırdı. Uşaq və gənclərin milli vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə edilməsinin vasitə və yollarını müəyyənləşdirən "2000-2005-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının Təhsil Sistemində Tərbiyə Proqramı" hazırlandı və həyata keçirilməyə başlandı. 4
Respublikasında təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi haqqında" Fərman verdi. 5
Təlim-tərbiyə proseslərinin keyfiyyətcə yeniləşdirilməsini gücləndirmək üçün mülkiyyət formasından və tabeçiliyindən asılı olmayaraq, bütün təhsil müəssisələrinə tədris-metodik rəhbərlik, ayrı-ayrı dövlət qurumlarına məxsus təhsil müəssisələrinin (Müdafiə və Milli Təhlükəsizlik nazirlikləri müəssisələrindən başqa) tabeçiliyi Təhsil Nazirliyinə verildi. Azərbaycan Pedaqoji Kadrların İxtisasının Artırılması və Yenidən Hazırlanması Baş İnstitutunun bazasında Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu və onun regionlarda filialları yaradıldı. Təhsil
336
Problemləri üzrə Respublika Elmi-Metodik Mərkəzi ilə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pedaqoji İnstitutu bazasında Təhsil Problemləri İnstitutu, təsərrüfathesablı Təhsil Texnologiyaları Mərkəzi təşkil olundu. 6
müəssisə fəaliyyət göstərirdi. 7 2000-ci ilin noyabr ayında Bakının Əhmədli qəsəbəsində Beynəlxalq "Sos Kinderdof İnternational" təşkilatı tərəfindən yaradılmış 12 evdən ibarət uşaq kəndi istifadəyə verildi. Bu, 1999-cu ildə təşkil olunmuş "Sos Uşaq Kəndləri Azərbaycan Assosiasiyası"nın (prezidenti Sevil Əliyeva) səmərəli fəaliyyətinin nəticəsi idi. 8 Respublikada 367 məktəbdənkənar müəssisə vardı. Onlarda 310 mindən çox şagird müxtəlif maraq sahələri üzrə qruplara cəlb olunmuşdu. 9
bərabər, onu müasir Avropa texnologiyası ilə zənginləşdirməyə başladı. 40-dan çox xarici ölkənin, o cümlədən ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Yaponiya, Türkiyə və İsrailin təhsil sistemi, təlim texnologiyaları, idarəetmə modelləri öyrənildi və nəzərə alınmağa başlandı. 10 Bir çox xarici ölkələrlə birbaşa təhsil əlaqələri, şagird və tələbə mübadiləsi yaradıldı. 11
Azərbaycan Respublikası ali təhsil sahəsində təhsil sənədlərinin
və elmi dərəcələrin tanınması ilə bağlı YUNESKO-nun 1979-cu il Paris Konvensiyasına, 1983-cü il Banqkok Regional Konvensiyasına, habelə Avropa regionunda ali təhsil sahəsində ixtisasların tanınması haqqında 1997-ci il Lissabon Konvensiyasına qoşuldu. Azərbaycan təhsil sistemi YUNESKO, YUNİSEF, YNEVOK, İSESKO, Avropa Təhsil Fondu, Avropa Şurası, Avropa İttifaqı kimi nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların təhsil proqramları ilə məşğul olan qurumlarla Açıq Cəmiyyət İnstitutu (SOROS Fondu) və başqa qeyri-hökumət təşkilatları ilə əməkdaşlıq edirdi. Hər il yüzə yaxın təhsil işçisi Soros Fondunun dəstəyi ilə müasir tədris texnologiyaları ilə tanış olmaq üçün xarici ölkələrə ezam olunurdu. 1998-ci ildən respublikada fondun "Addım-addım", "İngilis dili", "Debat", "Vətəndaş təhsili" (1999-cu ildən) proqramları fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycanın ali məktəbləri Avropa İttifaqının maliyyələşdirdiyi TEMPUS/TASİS proqramına cəlb olunmuşdu. 2003-cü ilədək bu proqram çərçivəsində respublikanın ali məktəblərinə göstərilən maliyyə-texniki yardım 3370000 avro təşkil edirdi. 12
proqramları hazırlandı. 13 Alim və pedaqoqların səyi sayəsində qısa müddətdə ümumtəhsil məktəbləri üçün yeni "Azərbaycan tarixi", "Ədəbiyyat", "Azərbaycan dili", "Coğrafiya" və digər bir çox dərslik çap olundu. Ali məktəblər üçün ilk dəfə "Azərbaycan tarixi" dərslikləri hazırlandı. Təbiət elmləri üzrə bir sıra yeni dərsliklər nəşr edildi. Dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin formaca müasir Avropa standartlarına uyğunlaşdırılmasına diqqət yetirildi. 14
337
2000-2001-ci dərs ilində respublikada 4548 dövlət gündüz ümumtəhsil məktəbi fəaliyyət göstərirdi. Bu məktəblərdə 1 milyon 654 min şagird təhsil alır, onların təlim-tərbiyəsi ilə 165 min müəllim məşğul olurdu. 15 Ümumtəhsil məktəbləri sistemində də dəyişikliklər baş vermişdi. Liseylər, gimnaziyalar yaradılmışdı. Xüsusi istedada malik uşaqlar üçün təmayülləşdirilmiş 225 məktəb (onlardan 7-si gimnaziya və 33-ü lisey) fəaliyyət göstərirdi. Bu məktəblərdə 84 min şagird təhsil alırdı. 16 Bakıda özəl Türkiyə liseyləri, o cümlədən "Atatürk" liseyi, "Bakı Türk liseyi", T.Ozal adına Bakı və Sumqayıt Türk liseyləri və bir neçə rayonda onların filialları təşkil olunmuşdu. 2001-ci ilin sentyabr ayında Azərbaycanda ilk Bakı özəl ümumtəhsil kompleksi fəaliyyətə başladı. 17
Respublikada 18 minə qədər uşağın təhsil aldığı 38 ümumtipli internat fəaliyyət göstərirdi. 18 1998-ci ildə C.Naxçıvanski adına Respublika Orta Hərbi İnternat Məktəbinin Naxçıvan filialı təsis edildi. 2002-ci il oktyabrın 4-də Prezident Heydər Əliyev "Azərbaycan Respublikası ümumtəhsil məktəblərinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi haqqında" Fərman verdi. 2003-2007-ci illərdə məktəb tikintisi, təmiri, məktəblərin müasir tədris avadanlığı ilə təchizi üçün konkret tədbirlər görülməyə başlandı. 20
dəfə azalıb 30 min nəfərə, texniki peşə məktəblərində şagirdlərin sayı iki dəfə azalıb 43 min nəfərə enmişdi. 2000-2001-ci illərdə respublikanın 68 (4-ü özəl) orta ixtisas məktəbində 41,2 minə qədər tələbə təhsil alırdı. Onların təlim-tərbiyəsi ilə 8,3 min nəfərə qədər müəllim məşğul olurdu. 109 peşə təhsili müəssisəsində (47 peşə liseyi və 62 peşə məktəbi) 25 min şagird 115 növ peşəyə yiyələnirdi. 22
Respublikanın texnikumlar şəbəkəsi yenidən qurulur, kolleclər yaradılırdı. 2002-ci ilin avqustunda Bakı Kommersiya, İnşaat, Əli Bayramlı Sənaye, Ağdam, Gəncə, Şamaxı, Lənkəran, Şuşa Kənd Təsərrüfatı texnikumları ləğv edildi. Bakı Dövlət İqtisadiyyat və Humanitar (Bakı Plan-Uçot Texnikumu bazasında), Bakı Dövlət Sosial-İqtisad (Bakı Plan-İqtisad Texnikumu bazasında), Bakı Dövlət Rabitə və Nəqliyyat (Bakı Rabitə Kolleci və Dəmir Yolu Nəqliyyatı texnikumları bazasında) kollecləri təşkil edildi. Yerlərdə ləğv edilmiş texnikumların bazasında Sumqayıt Dövlət Texniki, Sabirabad, Ağdam, Quba, Şamaxı, Tovuz və Qazax Dövlət Sosial-İqtisad, Lənkəran, Ağdaş Dövlət Humanitar, Göyçay, Bərdə və Zaqatala Dövlət İdarəetmə və Texnologiya, Naxçıvan və Şəki Dövlət Texniki kollecləri yaradıldı. 23
Maarifin təşkilində mühüm yenilik 1992-ci ildən ali və orta ixtisas məktəblərinə qəbulun test üsulu ilə aparılmasının tətbiqi olmuşdu. Ən ümdə məqsəd qəbul zamanı qeyri-obyektivliyin, mənfi halların qarşısını almaq idi. Qəbul
338
sistemi getdikcə təkmilləşir, abituriyentlərin biliyini aşkara çıxarmağa imkan verən müasir vasitələr tətbiq olunurdu. 24
1993-cü ildən respublikanın ali məktəblərində (incəsənət, mədəniyyət, tibb və idman ixtisasları üzrə məktəblərdən başqa) çoxpilləli ali təhsil - dördillik bakalavr və ikiillik magistratura sistemi tətbiq olunmağa başlandı. 1997-ci ildə magistraturalara ilk qəbul keçirildi. 25
Universiteti fəaliyyətə başlamışdı. Azərbaycan Dövlət Neft-Kimya İnstitutu, Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutu, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası təhsil akademiyalarına çevrilmişdi. 1996-cı ildə Bakı Dənizçilik Məktəbi əsasında Dəniz Akademiyası yaradılmış, Polis Məktəbi Polis Akademiyası adlandırılmışdı. Bakıdakı Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu - Pedaqoji Universitet, Politexnik İnstitutu - Texniki Universitet, Tibb İnstitutu - Tibb Universiteti, Bakı Ali Partiya Məktəbi - Sosial İdarəetmə və Politologiya İnstitutu kimi yenidən quruldu. 1999-cu ildə Sosial İdarəetmə və Politologiya İnstitutu bazasında Respublika Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası təşkil olundu. 1998-ci ildə Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin Akademiyası təsis edildi. 26 Mülki Təyyarəçilik Akademiyası fəaliyyət göstərirdi. 2001-ci ildə Azərbaycan Milli Konservatoriyası fəaliyyətə başladı. Respublika Prezidentinin 2000-ci il iyunun 13-də verdiyi Fərmana əsasən təhsil sistemində aparıcı mövqeyi və beynəlxalq aləmdə real nüfuzu olan Bakı Dövlət Universitetinə, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasına və Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyasına özünüidarəetmə və maliyyə müstəqilliyi statusu verildi. 27 2002-ci ilin iyun ayında belə status Naxçıvan Dövlət Universitetinə də verildi. 2002-ci ildə Azərbaycan Dövlət İqtisad İnstitutu, Bakı Əmtəəşünaslıq Kommersiya İnstitutu, Azərbaycan Kooperasiya İnstitutunun və Bakı Kooperativ Texnikumunun bazasında Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti yaradıldı. Azərbaycan İnşaat Mühəndisləri Universiteti Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti adlandırıldı. Azərbaycan Sənaye İnstitutu bazasında Sumqayıt Dövlət Universiteti, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutunun profili genişləndirilərək Bakı Slavyan Universiteti, Gəncə Dövlət Pedaqoji Universitetinin profili genişləndirilərək Gəncə Dövlət Universiteti, Azərbaycan Dövlət Dillər İnstitutunun profili genişləndirilərək Azərbaycan Dövlət Dillər Universiteti, Azərbaycan Texnologiya İnstitutunun profili genişləndirilərək Azərbaycan Texnologiya Universiteti adlandırıldı. Azərbaycan Rəssamlıq Akademiyası və onun nəzdində İncəsənət Kolleci (Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Texnikumu bazasında), Azərbaycan Milli Konservatoriyası və onun nəzdində Musiqi Kolleci (Azərbaycan Dövlət Musiqi Texnikumu bazasında) təsis edildi. 28
339
Ölkənin hərbi məktəblərində: Ali Hərbi Məktəb, Ali Hərbi Təyyarəçilik Məktəbi və Ali Hərbi Dənizçilik Məktəbində onlarca ixtisas üzrə hərbi mütəxəssislər hazırlanırdı. 29
tələbələrinə Prezident təqaüdü təsis etdi. 30
Respublikada özəl ali məktəblərin geniş şəbəkəsi meydana gəlmişdi. "Qərb", "Biznes", "Asiya", "Xəzər", "Təfəkkür", "Azərbaycan", "Qafqaz", "Odlar Yurdu", "Beynəlxalq Münasibətlər", "Ali İctimai-Siyasi Kollec" və başqa özəl ali təhsil müəssisələri fəaliyyət göstərirdi. Ümumiyyətlə, respublikanın şəhərlərində, hətta qəsəbələrdə 121 özəl ali məktəb təşkil edilmişdi. Lakin bu ali məktəblərdən cəmi 18-i dövlət lisenziyası ala bilmişdi. 31 Onların da bir çoxu maddi bazasının zəif, təhsilin səviyyəsi aşağı olduğundan sonralar (2001-ci ildə 5-i, 2002-ci ildə 3- ü) lisenziyadan məhrum edilmişdi. 32
müəssisələrində bir neçə qrupda ödənişli təhsil forması tətbiq olundu. 33
2000-2001-ci dərs ilində respublikada 43 ali məktəb fəaliyyət göstərir, onlarda 119,7 mindən çox tələbə təhsil alırdı. 25 dövlət ali təhsil müəssisəsində 91 mindən çox (38,1 mini öz hesabına ödənişli əsasda), 18 özəl ali təhsil müəssisəsində 28,7 mindən çox tələbə oxuyurdu. Dövlət ali məktəblərində 22 135 nəfər professor-müəllim heyəti çalışırdı. Özəl məktəblərdə 5 mindən çox müəllim, dosent və professor işləyirdi. 34
nəfərdən çox azərbaycanlı tələbə təhsil alırdı. Respublikanın ali məktəblərində 2100 xarici tələbə oxuyurdu. 35
təcrübəsi diqqətlə öyrənilir və tətbiq olunurdu. Azərbaycan universitetləri Qara Dəniz Hövzəsi Ölkələri Universitetləri Şəbəkəsinə qoşulmuşdu. 2002-ci ilin sentyabr ayında bu təşkilatın II konqresi Bakıda keçirilmiş, 11 ölkənin 70 nümayəndəsinin təmsil olunduğu bu forumda universitet təhsilinin mühüm problemləri, təcrübəsi təhlil və müzakirə olunmuşdu. 36
Təhsil müəssisələrində yeni təsərrüfat sistemi, bazar iqtisadiyyatı ilə bağlı tətbiqi elmlərin, xarici dillərin, informatikanın tədrisinə, kompüter savadının geniş yayılmasına diqqət artırılmış, beynəlxalq münasibətlər, beynəlxalq hüquq, politologiya, menecment, marketinq kimi ixtisaslar üzrə kadr hazırlığına başlanmışdı. 37
Gənc nəslin ümumi mədəni, siyasi səviyyəsinin yüksəldilməsinə diqqət artırılmışdı. Bu məqsədlə 1997-ci ildən başlayaraq ali və orta ixtisas məktəblərində təşkil olunan "Heydər Əliyev məktəbləri" xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu məktəblərdə gənclərə ölkədə müstəqilliyin, dövlətçiliyin, tərəqqinin təmin 340
olunmasında Heydər Əliyev siyasət sənətinin incəlikləri, xarakterik cəhətləri öyrədilirdi. 38
Respublikada qaçqın və məcburi köçkünlərin təhsil alması üçün münasib imkanlar yaradılmışdı. 2000-2001-ci dərs ilində onlar üçün müxtəlif regionlarda 616 ümumtəhsil məktəbi, 35 məktəbdənkənar tərbiyə müəssisəsi, 12 texniki peşə məktəbi, 5 orta ixtisas məktəbi və 3 orta ixtisas məktəbinin filialı, 1 ali məktəb, 234 məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. 39 BMT-nin Qaçqınlarla İş üzrə Ali Komissarlığı xətti ilə çadır şəhərciklərində yüzlərlə yığma sinif otağı quraşdırılmış, minlərlə məktəbli dərs ləvazimatı ilə təmin olunmuşdu. YUNİSEF- in köməyi ilə qaçqın və köçkün uşaqları üçün 14 rayonda 35 Uşaq İnkişaf Mərkəzi yaradılmışdı. ADNŞ və başqa müəssisələr qaçqın və köçkün məktəblərinin, onların şagirdlərinin təmin olunmasında fəal iştirak edirdi. Bu məktəblərdə 130 min şagird və tələbənin təlim-tərbiyəsi ilə 20 minə yaxın təhsil işçisi məşğul idi. 40
nöqsanlar da mövcud idi. Məktəblərdə, xüsusən ali təhsil ocaqlarında qeyri- obyektivlik halları inkişaf edirdi. Özəl məktəblərdə dərslərin keyfiyyətinə layiqincə diqqət yetirilmirdi. 41
2001-ci ildə Azərbaycan Respublikasında əhalinin 2 milyon 901 min nəfəri ümumi orta, 694 min nəfəri orta ixtisas, 612 min nəfəri tam ali təhsilli idi. Yaşı 15- dən yuxarı olan hər min nəfərə 908 təhsilli, o cümlədən 108 ali, 122 orta ixtisas, 511 ümumi orta və 158 natamam orta təhsilli şəxs düşürdü. 42
Yüklə 27,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|