TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə
Yüklə 27,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mədəni-maarif. Mətbuat. İnsanların biliyinin, mədəni səviyyəsinin
yüksəlməsində təhsil müəssisələri ilə yanaşı, mədəni-maarif müəssisələri, kütləvi- informasiya vasitələri mühüm rol oynayırdı.
70-80-ci illərdə respublikanın şəhər və kəndlərində 220 min yerlik 1066 mədəniyyət evi və klub müəssisəsi, 50 min yerlik 111 kinoteatr istifadəyə verilmişdi. 145 Dövlət klub müəssisələrinin sayı 2146-dan 3680-ə, kütləvi kitabxanaların sayı 2922-dən 4605-ə, kinoqurğuların sayı 2004-dən 2167-ə çatmışdı. 146 Bakıda 80-ci illərin ortalarında stereofilmlər kinozalı ("Araz" kinoteatrında) fəaliyyətə başlamışdı. Kütləvi kitabxanalarda kitab və jurnalların sayı 23 milyon nüsxədən 45,3 milyon nüsxəyə çatmışdı. Hər 1000 nəfər sakinə 6,4 min nüsxə kitab və jurnal düşürdü.
147
Respublikada 87 yeni muzey - 1972-ci ildə Azərbaycan xalçası və tətbiqi sənət muzeyi, Sergey Yeseninin xatirə muzeyi, 1975-ci ildə Bakıda Ü.Hacıbəyovun və S.Vurğunun, 1981-ci ildə Naxçıvanda H.Cavidin, 1982-ci ildə Bakıda C.Cabbarlının, Bülbülün ev muzeyləri, onlarla yeni tarix-diyarşünaslıq muzeyləri təşkil olunmuşdu. Azərbaycan tarixi muzeyinin fondları getdikcə zənginləşir, ekspozisiyası daim təzələnirdi. 70-ci illərdə Zoologiya və Arxeologiya muzeyləri müvafiq elmi-tədqiqat institutları nəzdində yaradılmışdı. 1990-cı ildə 124 muzey fəaliyyət göstərirdi. Bədii muzeylər, şəkil qalereyaları təşkil edilmişdi. Bakıda S.Bəhlulzadə adına sərgi salonu, uşaq şəkil qalereyası, ədəbiyyat və incəsənət xadimlərinin xatirə muzeyləri açılmışdı. Azərbaycanın böyük şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin ədəbi irsinin öyrənilməsini, şərhini və təbliğini yaxşılaşdırmaq məqsədilə Gəncədə "Nizami təsviri sənət qalereyası", "Nizami dövrü və yaradıcılığı muzeyi" açılmışdı. Azərbaycan tarixi muzeyində əsas ekspozisiya ilə yanaşı, hər il mühüm hadisələrə və əlamətdar günlərə həsr edilmiş tematik və səyyar sərgilər təşkil edilirdi. Belə sərgilər Bakıda və Azərbaycanın ayrı-ayrı rayonlarında nümayiş
175
etdirilirdi. Muzey xarici ölkələrdə təşkil olunan sərgilərdə də iştirak etmişdi. Onun eksponatları Tokioda, Budapeştdə, Parisdə, Madriddə, Nyu-Yorkda, London və b. şəhərlərdə keçirilən sərgilərdə nümayiş etdirilmişdi. Azərbaycan Tarixi Muzeyi YUNESKO-nun nəzdində olan Beynəlxalq Muzey Komitəsinin üzvü seçildi. Azərbaycanın tətbiqi sənət sərgisi üç ay müddətində Parisdə və Bordoda göstərilmişdi. Respublikada 6500-dən çox tarix, arxeologiya, memarlıq abidəsi dövlət tərəfindən qorunurdu. 148 70-80-ci illərdə respublikada səkkiz yeni dövlət teatrı açılmışdı. Onların sayı 20-yə çatmışdı. 149
Xalq universitetlərini də mədəni-maarif müəssisələri sisteminin mühüm halqalarından birinə çevirmək cəhdləri göstərilirdi. 80-ci illərin axırlarında respublikada müxtəlif ixtisaslar üzrə 550 xalq universiteti vardı. Onlara 121 min nəfərə qədər dinləyici cəlb olunmuşdu. 150
Televiziyanın məişətə geniş daxil olması ilə əlaqədar mədəni-maarif müəssisələrinə maraq azalırdı. Kinoteatrlara gələn tamaşaçıların sayı 1970-ci ildəki 56,4 milyon nəfərdən 1990-cı ildə 30,1 milyon nəfərə enmişdi. Muzeylərə gələnlərin sayı azalmışdı. Teatr tamaşaçılarının sayı 1,5 milyon nəfərdən 1,4 milyon nəfərə qədər azalmışdı. 151
Azərbaycanda kütləvi informasiya vasitələri şəbəkəsi inkişaf etməkdə idi. 1970-ci ildə respublikada 234, 1990-cı ildə isə 259 qəzet, jurnal və məcmuə nəşr olunurdu. 152
1969-cu ildən "Qobustan" almanaxı, 1970-ci ildən Bakıda "Sovet Türkologiyası", 1975-ci ildən "Azərbaycan təbiəti" jurnalları çap olunmağa başladı. Dövri nəşrlərin illik tirajı 49 milyon nüsxədən çox idi. 153
80-ci illərin sonunda ölkədə demokratik hərəkatın, plüralizmin genişlənməsi onlarla yeni formal və qeyri-formal nəşrlərin meydana gəlməsinə səbəb oldu. Hadisələri qeyri-ənənəvi tərzdə, müxtəlif qrupların, cərəyanların mövqeyindən şərh edən, qiymətləndirən "Azərbaycan", "Odlar yurdu", "Azadlıq", "Yeni fikir", "Vətən səsi", "Respublika", "Ayrılıq", "Səhər", "Ayna", "Dalğa", "Ədalət", "İlham", "Novruz" və b. qəzetlər, "Gənclik", "Xəzər", "Açıq söz" jurnalları əhali arasında yayılır və maraqla qarşılanırdı. Ümumiyyətlə, 1990-cı ilin axırlarında respublikada 75-ə qədər qeyri-formal qəzet və məcmuə çap olunurdu. 154
müxtəlif dalğalarda hər gün 1 proqram, "Araz" və "Stereo" proqramları ilə müxtəlif dillərdə 37 saat veriliş yayırdı. Azərbaycan Beynəlxalq Radiosu təsis edilmişdi. Azərbaycan kütləvi informasiya vasitələri bəşəri və milli dəyərlər fonunda sovet həyat tərzini, rəsmi ideologiyanı geniş təbliğ edirdi. Onun milli oyanışa təsiri güclənməkdə idi. Respublikada hər il 10-12 milyon nüsxə tirajla 1200-1300 adda kitab nəşr olunurdu. 155
176
Partiyanın sənədləri, "marksizm-leninizm klassikləri"nin əsərləri tərcümə və böyük tirajla çap edilir, geniş təbliğ olunurdu. 1976-1988-ci illərdə Azərbaycan xalqının tarixində ilk oncildlik "Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası" çapdan çıxdı. Bu, respublikanın ictimai-siyasi və mədəni həyatında əlamətdar bir hadisə idi, çünki sovet dövründə dörd dəfə (1934-cü ildə, 1938-ci ildə, 1959-cu ildə və 1965-ci ildə) Azərbaycan ensiklopediyası nəşr etmək təşəbbüsü olmuş, əfsuslar olsun ki, heç biri baş tutmamışdı. Beşinci dəfə cəhd Heydər Əliyevin rəhbərliyi sayəsində uğurla nəticələndi. Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1975-ci il oktyabrın 24-də Azərbaycan KP MK-da "Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının Baş redaksiyasının işində ciddi nöqsanlar haqqında" qərar qəbul olundu. 1976-cı il fevralın 10-da isə Azərbaycan KP MK "ASE-nin Baş redaksiyasının və elmi-redaksiya şurasının yeni tərkibi" haqqında qərar qəbul etdi. Akademik Cəmil Quliyev Baş redaktor təyin olundu. Heydər Əliyevin bilavasitə iştirakı ilə İçəri şəhərdə ASE-nin yeni binası tikilmiş, nəqliyyat (müxtəlif markalı üç maşın ayrılmışdı), təsərrüfat, təchizat, maliyyə məsələləri həll olunmuşdu. ASE-nin tirajı 50 min nəzərdə tutulmuşdu. Lakin bu, Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 80 minə qaldırıldı. 70-80-ci illərdə klassik Azərbaycan şair və yazıçılarının əsərləri külliyyatları, 20 cildlik "Azərbaycan Ədəbiyyatı Kitabxanası", 50 cildlik "Dünya Uşaq Ədəbiyyatı Kitabxanası", 100 cildlik "Dünya Ədəbiyyatı Kitabxanası", "Molla Nəsrəddin" 12 cildlik toplusunun birinci cildi çap edilmişdi. Bütün bunlar xalqın milli oyanışına əhəmiyyətli təsir göstərirdi. 70-80-ci illərdə Nizaminin 840 illiyi (1981), Əcəminin, Nəsiminin 600 illiyi (1973), Tusinin 780 illiyi (1981), Vaqifin, Aşıq Alının 180 illiyi (1981), Aşıq Ələsgərin 150 illiyi (1972), Üzeyir Hacıbəyovun 100 illiyi (1984), Müslüm Maqomayevin 100 illiyi (1984), Zakirin 200 illiyi (1984), Hüseyn Cavidin 100 illiyi (1981), M.F.Axundovun 175 illiyi (1985), M.A.Əliyevin 100 illiyi (1984), M.S.Ordubadinin 100 illiyi (1972) və başqa ədəbiyyat, incəsənət, elm xadimlərinin, Azərbaycan teatrının 100 illiyi (1974) yubileyləri təntənə ilə qeyd olundu. Nəsiminin YUNESKO-nun himayəsi altında (1979-cu ildə) keçirilən 600 illiyi böyük ədəbi-mədəni hadisəyə çevrildi. Nəsimi əsərlərinin elmi-tənqidi mətni üç cilddə nəşr olundu, yaradıcılığı haqqında monoqrafiyalar, elmi-tədqiqat nümunələri işıq üzü gördü, bir çox əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə edildi. Şairin Bakıda keçirilən yubiley təntənələrində keçmiş İttifaqın hər yerindən və 25 xarici ölkədən gəlmiş nümayəndələr iştirak etmişdi. 70-ci illərdə Azərbaycan yazıçılarının və bəstəkarlarının SSRİ-nin böyük şəhərlərində, xüsusən Moskva və Leninqradda yubiley təntənələrinin keçirilməsi bir ənənəyə çevrilmişdi. Bu illərdə Azərbaycanda Rusiya Ədəbiyyatı və İncəsənəti
177
(1972), Sovet Ədəbiyyatı (1975), Ukrayna və Özbəkistan (1979), Leninqrad (1987) Ədəbiyyatı və İncəsənəti günləri təşkil olunmuşdu. Vaxtaşırı Zaqafqaziya xalqlarının musiqi festivalı keçirilirdi. 1988, 1989 və 1991-ci illərdə Azərbaycanda "Xarı bülbül" Ümumittifaq muğam festivalı təşkil olunmuşdu. Ardıcıl olaraq teatr festivalları, baxışlar keçirilirdi. Rəşid Behbudov, Zeynəb Xanlarova, Elmira Rəhimova, Müslüm Maqomayev və başqalarının tez-tez xarici ölkələrə qastrolları Azərbaycan musiqisinin və ifaçılıq sənəti nailiyyətlərinin geniş təbliğinə kömək edirdi. Bütün nailiyyətlərə baxmayaraq, maarif sistemi kütləvi informasiya vasitələrinə güclü hakim ideoloji təzyiq olduğundan açıq-aşkar, azad və səmərəli fəaliyyət göstərə bilmirdi. 60-cı illərdə "geniş kommunizm quruculuğu", 70-ci illərdə "inkişaf etmiş sosializm cəmiyyəti" haqqında fərziyyələr, uydurmalar da ideoloji təzyiq "institutunun" əsas ehkamları idi. Adamlarda mövcud sistemin "qələbələrə aparan üstünlükləri" haqqında yəqinlik yaratmaq üçün irəliləyişlər şişirdilir, qüsurlar gizlədilirdi. Sovet cəmiyyəti, sosialist sistemi, kommunist partiyasının "rəhbər və istiqamətverici rolu" haqqında ehkamlar "elmi dünyagörüşü" adı ilə beyinlərə yeridilirdi. "İdeoloji cəbhə" anlamadan xalqın bir çox adət-ənənələrini dini əlamətlər kimi qiymətləndirir, onları sıxışdırırdı. Xurafatla heç bir əlaqəsi olmayan, hətta islamdan əvvəlki dövrdə xalqın məişətinə daxil olmuş, əməksevərliyi, nəcibliyi, rəhmliyi tərənnüm edən, müəyyən dərəcədə beynəlmiləl xarakterli Novruz bayramı rəsmi şəkildə qeyd olunmurdu. Kənd yerlərində "sosialist" adı altında 21 bayram və mərasim "ənənəyə" çevrilməkdə idi. Din açıqca sıxışdırıldığından əhalinin çoxu ona gizlincə riayət edirdi. 1970- ci ildə respublikada cəmi 17 məscid və 70 nəfərə qədər əsasən azsavadlı və yaşlı din xadimi vardı. 156
Bu, təhsil, mədəni səviyyəsi, bilik dairəsi xeyli artmış dindarların tələbatını ödəyə bilmirdi. Xüsusi səylərə baxmayaraq, ideoloji aparatın ateist təbliğatı səmərə vermirdi. Xalq milli ənənələrini qoruyub saxlamağa çalışırdı. Dini bayram və mərasimlər yarımleqal şəkildə qeyd olunurdu. Respublikadakı yüzdən çox müqəddəs pir və ocaqdan 25-i, o cümlədən "Mir Möhsün ağa", "Əliayağı" (Bakı), "Babaratma" (Şəki), "Asəfkəf", "İmamzadə" (Babək), "Soltan xalac" (Quba) və başqaları əsasən yaşlı və xəstə adamlar tərəfindən fəal ziyarət olunurdu. Azərbaycanda 40-dan çox qeydə alınmamış müsəlman, habelə digər dini birliklər vardı. 30-dan çox müsəlman dini birliyi isə ancaq məhərrəmlik vaxtı 50 gün ərzində fəaliyyət göstərirdi. 157 Dini birlikləri nəzarət altında saxlamaq üçün Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti 1976-cı il 13 sentyabrda "Azərbaycan SSR-də dini birliklər haqqında Əsasnamə" 178
qəbul etdi. Dini birliklərin bir neçəsi rəsmi məscidə çevrilə bildi, qalanları isə fəaliyyətini dayandırmalı oldu. 158
80-ci illərin sonlarında respublikada demokratik hərəkat, plüralizmin artması dünyagörüşün formalaşması prosesində demokratik prinsiplərin bərqərar olunmasına kömək edirdi. Artıq dindarlara hörmətlə yanaşılırdı. 1988-1990-cı illərdə 30-dan çox məscid açıldı. 1989-cu ildə Bakıda mədrəsə təşkil olundu. Naxçıvan MSSR-də 200 məscid binasından 97-si bərpa edilmişdi. Ziyarətgahlar abadlaşdırılırdı. 1990-cı ildə dindar müsəlmanların Məkkəyə ziyarəti təşkil edildi.
159 Dini ədəbiyyatın çap olunub yayılmasına şərait yarandı. 1990-cı ilin noyabr ayında "İslam" qəzetinin nəşrinə başlandı. Fikirlər plüralizminə, diskussiyalara geniş meydan açıldı. Təhsilin, kütləvi informasiyanın, mədəni-kütləvi tədbirlərin məzmunu zənginləşdi. Aşkarlıq və demokratiya ictimai elmlərin, ədəbiyyat və incəsənətin inkişafına əlverişli şərait yaratdı.
səciyyələndi. Elmi müəssisələrin (ali məktəblər də daxil olmaqla) sayı 142-dən 151-ə, o cümlədən elmi-tədqiqat institutları və onların filiallarının sayı 73-dən 85-ə çatmışdı. 160 Elmi tədqiqatla məşğul olan işçilərin sayı 17 min nəfərdən 32,3 min nəfərədək artmışdı. Onların sırasında elmlər doktorlarının sayı 1,8 dəfə artıb 1186 nəfərə, elmlər namizədlərinin sayı isə 1,7 dəfə artıb 8905 nəfərə çatmışdı. 161
formalaşmışdı. Neft sənayesi, kənd təsərrüfatı, tikinti, səhiyyə və başqa sahələr üzrə nazirlik və baş idarələr iri elmi-tədqiqat müəssisələrinə malik idi. Elmi- Tədqiqat Oftalmologiya İnstitutu SSRİ-də sanballı elm ocaqlarından biri kimi tanınırdı. 1972-ci ildən Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Naxçıvanda Elmi Mərkəzi fəaliyyətə başladı. 1975-ci ildən "Xəzər" Elmi Mərkəzində respublikanın təbii ehtiyatlarının kosmik tədqiqi aparılırdı. 1978-ci ildə Bakıda Kosmik Tədqiqatlar Elm-İstehsalat Birliyi fəaliyyətə başladı. Yüksək ixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında elmi müəssisə və ali məktəblərin aspirantura və doktoranturaları əhəmiyyətli rol oynayırdı. 1970-ci ildə aspiranturalarda 1991 nəfər (o cümlədən 1185 nəfər əyani) aspirant təhsil alırdı. 70-80-ci illərdə aspiranturalara qəbul diqqətin kəmiyyətdən keyfiyyətə yönəldilməsi, 80-ci illərin ikinci yarısında elmə qayğının və marağın azalması ilə əlaqədar azaldı. 1990-cı ildə respublikada 1340 nəfər (o cümlədən 597 nəfər əyani) aspirant vardı. 162
1990-cı ildə 13 elmi müəssisədə və 3 ali məktəbdə doktorantura fəaliyyət göstərir, onlarda 36 nəfər tədqiqat işləri ilə məşğul olurdu. 163
179
Böyük elmi-texniki potensiala malik olan Azərbaycan Elmlər Akademiyası təbiət, ictimai və humanitar elmlər sahəsində fundamental araşdırmaların iri mərkəzinə, respublikada aparılan elmi işlərin əlaqələndiricisinə çevrildi. Elmlər Akademiyasının altı bölməsində fizika-texnika və riyaziyyat, Yer haqqında elmlər, biologiya, kimya elmləri, tarix və iqtisadiyyat, fəlsəfə, dilşünaslıq, ədəbiyyat və incəsənət, sənaye, kənd təsərrüfatı və mədəni quruculuğun elm qarşısında qoyduğu mürəkkəb və mühüm məsələlər həll olunurdu. 1970-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasında 30 elmi müəssisə, o cümlədən 22 elmi-tədqiqat institutu, 3,3 min elmi işçi, o cümlədən 209 elmlər doktoru, 1311 elmlər namizədi fəaliyyət göstərirdi. Akademiyanın 54 həqiqi, 41 müxbir üzvü vardı. 164
Elmin inkişafı sahəsində ali təhsil müəssisələri mühüm rol oynayırdı. Onların yüksək elmi potensialı həm fundamental xarakterli, həm də istehsalın konkret tələblərinin təmin edilməsinə yönəldilmiş təsərrüfathesablı müqavilələr əsasında əhəmiyyətli dərəcədə tətbiqi xarakterli araşdırmalar aparmağa imkan verirdi. SSRİ Ali Attestasiya Komissiyasının Azərbaycanın elmi idarələrində və ali məktəblərində namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiəsini təşkil etmək üçün onlarla ixtisaslaşdırılmış elmi şuraları fəaliyyət göstərirdi. Hər il orta hesabla 350-400 nəfərdən çox gənc elmi tədqiqat işlərinə cəlb edilirdi. Azərbaycan alimləri elmin inkişafına, xalq təsərrüfatının aktual problemlərinin işlənib hazırlanmasına, elmi araşdırmaların səmərəsinin artmasına öz töhfəsini verirdilər. Ayrı-ayrı elmi müəssisələr və ali məktəb kafedraları neft və qaz yataqlarının araşdırılması, tibbi termoelektrik turşuların hasilatı və yarımkeçirici maqnitlər problemi sahələrində aparıcı mövqe tutdular. Bakı "Neft Akademiyası" adlanırdı. Faydalı yataqların aşkar edilməsi və istismar olunmasının mühüm elmi-texniki problemləri öyrənilmişdi. Azərbaycanda 300-dən çox neft, qaz, faydalı qazıntı, tikinti materialları yataqları, çoxlu mineral su mənbələri aşkar edilmişdi. Bu sahədə görkəmli alimlər Mirəli Qaşqay, Şəfaət Mehdiyev, Əliəşrəf Əlizadə, Əzəl Sultanov və başqaları mühüm əməli fəaliyyət göstərmişdilər. Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda perspektivli yataqlar aşkara çıxarılmışdı. Respublikanın bütün geoloji şəkli çıxardılmış, geoloji, geotektonik, dərinlik yataqları, coğrafi və başqa xarakterli atlaslar tərtib edilmişdi. "SSRİ geologiyası" çoxcildliyinin 47-ci cildi - "Azərbaycan SSR" (iki kitabda), "Azərbaycan SSR Atlası" (1979), "Azərbaycan SSRİ-in istilik balansı" (1979) və b. kitablar nəşr olundu. 180
Azərbaycan alimlərinin bir çox işləri, xüsusən neft sənayesi ilə bağlı tədqiqatları, neft-kimya, geologiya, riyaziyyat və biologiya sahəsindəki araşdırmaları respublikanın hüdudlarından kənarda da tanınırdı. Onların elmi nailiyyətlərinin tətbiqi coğrafiyası genişlənərək keçmiş SSRİ-nin bütün əsas iqtisadi rayonlarını əhatə edirdi. Geologiya-mineralogiya elmləri doktoru Fərman Salmanovun rəhbərliyi altında Qərbi Sibirin neft və qaz yataqları kəşf olunmuşdu. Təkcə Tümen vilayətində F.Salmanov 20-dən çox neft yatağı kəşf etmişdi. Azərbaycan geofizikləri Xəzər dənizinin İrana məxsus şelfində qonşu dövlətin xahişinə əsasən 44 perspektivli neftli-qazlı struktur aşkar etmişdilər. Azərbaycan neft kimyaçıları ölkədə ilk dəfə "qaynar layda" baş verən prosesləri öyrənmiş, onlara əsaslanan texnologiyalar üzrə işləyən qurğular hazırlamışdılar. Azərbaycan astronomlarının elmi işləri bütün dünyada tanınırdı. Beynəlxalq Astronomiya İttifaqının qərarı ilə görkəmli astronom Nadir İbrahimovun şərəfinə Mars planeti kraterlərindən birinə "İbrahimov krateri", üç asteroidə "Azərbaycan", "Nizami Gəncəvi" va "ŞAR" (Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası) adı verilmişdi. Riyaziyyat və mexanika sahəsində tanınmış elmi məktəblər yaradılmışdı. Fiziklər yeni yarımkeçirici materiallar, çoxtəbəqəli quruluşlar almış, şüalanma qəbulediciləri, elektrik və optik yaddaşlı aşırıcı qurğuları yaratmışdılar. Kosmik Tədqiqatlar Elm-İstehsalat Birliyində SSRİ-də ilk dəfə ətraf mühitə operativ nəzarət edən peykaltı nəzarət-ölçü sistemləri yaradılmışdı. Dördcildlik "Azərbaycan faunası"nın II-IV cildləri nəşr olundu (1976- 1978). 1974-cü ildə Bəsitçay, 1978-ci ildə Ağgöl, Qarayazı, 1981-ci ildə İsmayıllı, 1987-ci ildə İlisu qoruqları yaradıldı. Azərbaycanın "Qırmızı kitabı" hazırlandı və çap edildi. Görkəmli alimlər Xudu Məmmədovun kristalloqrafiyanın, Zahid Xəlilov, Əşrəf Hüseynov və Fərəməz Maqsudovun riyaziyyatın, Hacıbəy Sultanovun astronomiyanın, Tofiq İsmayılovun kosmik cihazqayırmanın, Həsən Abdullayev, Çingiz Cuvarlının fizikanın, Toğrul Şahtaxtinskinin kimyanın, Ümnisə Musabəyova, Sona Vəlixanlı, Zərifə Əliyeva və Zəhra Quliyevanın oftalmologiyanın, Adilə
Namazovanın pediatriyanın, Mirməhəmməd Cavadzadənin urologiyanın, Cəlil Hüseynovun patoloji anatomiyanın, Hüseyn Həsənovun neyrofiziologiyanın, Həsən Əliyevin torpaqşünaslığın, Cəlal Əliyevin bitki fiziologiyası və seleksiyanın, Validə Tutayuqun Qafqaz florasının, Musa Musayevin, Mirzəağa Nəzərovun zoologiyanın, Vahid Hacıyevin botanikanın, Urxan Ələkbərovun genetikanın, neftçi alim Midhəd Abasovun, Akif Əlizadənin geologiyanın və
Budaq Budaqovun Azərbaycan geomorfologiyasının öyrənilməsində böyük xidmətləri olmuşdur.
181
Humanitar-ictimai elmlər sahəsində də mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdi. Ziya Bünyadov, Cəmil Quliyev, İqrar Əliyev, Sara Aşurbəyli, Teymur Bünyadov, Tofiq Köçərli, Qaraş Mədətov, Mahmud İsmayılov və b. Azərbaycan tarixinə, Məmmədağa Şirəliyev, Zərifə Budaqova, Əziz Əfəndizadə, Ağamusa Axundov, Əlövsət Abdullayev və Yusif Seyidovun Azərbaycan dilinə, Əziz Şərif, Məmməd Cəfər, Mir Cəlal, Həmid Araslı, Abbas Zamanov, Məmmədhüseyn Təhmasib, Mirzə İbrahimov, Kamal Talıbzadə, Əziz Mirəhmədov, Bəkir Nəbiyev, Yaşar Qarayev, Azadə Rüstəmova və b. Azərbaycan ədəbiyyatına, Aslan Aslanov, Firudin Köçərli, Fuad Qasımzadənin fəlsəfəyə, Əhməd Mahmudov, Asəf Nadirov, Ziyad Səmədzadə, Bəhman Axundov, Ağasəlim Ələsgərov, Teymur Vəliyev və b. iqtisadiyyata dair tədqiqat işləri xalqın mənəvi sərvətinə çevrilmişdi. Azərbaycanda pedaqogika elminin inkişafında və xalq maarifinin təşkilində görkəmli alim, SSRİ Pedaqoji Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Mehdi Mehdizadə böyük rol oynamışdı. O, YUNESKO xətti ilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə təhsilin inkişafı planının hazırlanmasında fəal iştirak etmişdi. Bu illərdə nəşr olunmuş üçcildlik "Müasir Azərbaycan dili" (1978-1981), üçcildlik "Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası" (80-ci illərdə), üçcildlik "Rusca-azərbaycanca lüğət" (1970-80-ci illərdə), dördcildlik "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti" (1964-1987), "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti" (1975), "Azərbaycan dilinin etimologiya və onomastikası məsələləri" (1990), "Sovet Azərbaycanının heykəltəraşlığı" (1973), "Azərbaycan etnoqrafiyası" (I cild, 1988), "Azərbaycan Dram Teatrı" (1974), ikicildlik "Azərbaycan teatrı salnaməsi" (1975,1983), üçcildlik "Azərbaycan xalçası" (1961, 1983, 1987), "Sovet Azərbaycanı musiqi incəsənətinin oçerkləri" (1974, 1976), "Azərbaycan teatrı", "Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətləri", "Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerkləri" (1985), "Cənubi Azərbaycan tarixinin məsələləri" (1991) və başqa ümumiləşdirici əsərlər çap olunmuşdu. 70-ci illərdə respublika ərazisindəki maddi-mədəniyyət abidələri yenidən qeydə alındı, onların tədqiqinə, mühafizəsinə və səmərəli istifadə olunmasına diqqət artırıldı. Lakin elmlərin, xüsusən ictimai elmlərin inkişafına "hakim ideologiya"nın güclü təzyiqi ciddi mənfi təsir göstərirdi. Xüsusən, Azərbaycan tarixinin, ədəbiyyatının, incəsənətinin sovet dövrü birtərəfli öyrənilir, mövcud dərin ziddiyyətlər və onların kökü, ictimai quruluşun, təsərrüfatçılıq sisteminin qüsurları ilə bağlı səbəblər açıqlanmırdı. Məsələn, 70-ci illərdə müttəfiq respublikaların elmlər akademiyaları tarix institutlarının əksəriyyəti öz xalqlarının çoxcildlik tarixini hazırlamağı planlaşdırmışdılar, o cümlədən Azərbaycan EA Rəyasət Heyəti də "Azərbaycan tarixi"nin (9 cilddə) yazılması
qərarı ilə Baş redaksiya şurası yaratmışdı, cildlərin redaksiyaları, müəllifləri artıq fəaliyyətə başlamışdılar. Bu 182
təşəbbüs "ideoloji rəhbərliyi" (ələlxüsus, MK-nın katibi M.A.Suslovu) çox narahat etmişdi. Hətta Sov.İKP Mərkəzi Komitəsində bu məsələ respublika rəhbərlərinin və tarixçilərinin iştirakı ilə müzakirə olunmuşdu. Müzakirədə hər respublikanın fərdi "çoxcildlik" tarixinin əvəzinə regionlar (zonalar) üzrə birgə kitabın yazılması məsləhət görülmüşdü. Bu səbəbdən bir müddət respublikalar üzrə çoxcildlik tarixin yazılması ləngidildi. Ancaq Azərbaycan KP MK birinci katibi H.Ə.Əliyevin və Qazaxıstan KP MK birinci katibi D.Ə.Kunayevin Moskvaya məktubları sayəsində işə yenidən başlanıldı. Respublikada elmin maddi-texniki bazasının inkişafına lazımi qədər vəsait ayrılmırdı. Elmə milli gəlirin 0,4 faizindən də az (SSRİ-də 6 faiz idi) vəsait sərf olunurdu. 165 Alimlərin əməyi kifayət qədər qiymətləndirilmirdi. Tədqiqat aparmaq üçün müasir avadanlıq, hesablama texnikası, cihazlar çatmırdı. Alimlərə xarici ədəbiyyatdan, arxivdən istifadə etmək, beynəlxalq aləmə çıxmaq çətin idi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, 80-ci illərdə elmin inkişafı sahəsindəki xidmətlərinə görə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının 5 alimi Lenin mükafatı laureatı adına, 14 alimi isə SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdü. Elmi nailiyyət və fundamental əsərlərinə görə akademiklər R.H.İsmayılov, M.A.Topçubaşov, M.F.Nağıyev, M.Ə.Hüseynov, M.Ə.İbrahimov Sosialist Əməyi Qəhrəmanı fəxri adı, onlarla alim Respublika Dövlət və Komsomol mükafatları almışdılar.
Yüklə 27,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|