TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə

Aqrar  islahatlar.  Kənddə  sahibkarlığın  inkiĢafı.  İqtisadiyyatda  struktur 

dəyişikliklərinin  mühüm  istiqamətlərindən  biri  də  torpaq  islahatının  həyata 

keçirilməsi idi. İlk vaxtlar kənd təsərrüfatında sahibkarlıq çox ləng inkişaf edirdi. 

1992-ci  ildə  320,  1995-ci  ilin  əvvəllərində  isə  830  müstəqil  və  kollektiv  fermer 

təsərrüfatı vardı.

12

 

1995-ci  ilin  fevral  ayında  "Aqrar  islahatların  əsasları"  və  "Kolxoz  və 

sovxozların  islahatı  haqqında"  qanunlar  qəbul  edildi.

126

  Bu  mühüm  qanunların 

həyata  keçirilməsi  ilk  növbədə  torpağa  mülkiyyət  münasibətlərinin  yenidən 

müəyyənləşdirilməsindən  çox  asılı  idi.  1995-ci  ilin  mart  ayında  "Dövlət  Aqrar 

İslahatı Komissiyası" yaradıldı.

127

 

1996-cı  il  iyulun  16-da  ölkənin  aqrar  sektorunda  radikal  bir  addım  atıldı. 

Prezident  Heydər  Əliyevin  rəhbərliyi  altında  hazırlanan,  onun  təfəkkürünün  və 

---

316 

 

siyasi  iradəsinin  məhsulu  olan  "Torpaq  islahatı  haqqında"  Qanun  qəbul  edildi.

128

 

Bu  qanuna  görə,  bütün  postsovet  respublikalarından  fərqli  olaraq,  torpaq  sosial 

ədalət prinsipinə əsasən kənddə yaşayan vətəndaşların xüsusi mülkiyyətinə pulsuz 

verildi. Respublikanın vahid torpaq fondu əsasında üç - dövlət, bələdiyyə və xüsusi 

torpaq mülkiyyəti forması müəyyən olundu. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının 22 faizi 

-  1  milyon  911  min  hektarı  xüsusi  mülkiyyətə,  45  faizi  dövlət  mülkiyyətinə,  33 

faizi isə bələdiyyə mülkiyyətinə verildi.

129

 Qanunun icrası üçün Prezident Fərman 

imzaladı.  "Dövlət  torpaqları  haqqında",  "Torpaq  vergisi  haqqında"  qanunlar, 

normativ  aktlar  qəbul  olundu.  1999-cu  il  martın  12-də  "Dövlət  torpaq  kadastrı, 

torpaqların  monitorinqi  və  yerquruluşu  haqqında"  və  "Torpaq  icarəsi  haqqında", 

həmin il iyulun 18-də "Torpaq bazarı haqqında" qanunlar verildi. Bütün rayonlarda 

torpaq  istifadəçilər  üzrə  inventarlaşdırıldı  və  iqtisadi  cəhətdən  qiymətləndirildi. 

Özəl qurumların tələbatını təmin etmək üçün 1996-cı ilin iyul ayında Aqrar kredit 

kassaları təşkil olundu.

130

 

Prezident Heydər Əliyev "Aqrar sahədə islahatların sürətləndirilməsinə dair 

bəzi  tədbirlər  haqqında"  1999-cu  il  22  mart  tarixli  Fərmanı  ilə  kənd  təsərrüfatı 

məhsulları istehsalçılarını beş il müddətinə torpaq vergisindən başqa bütün (8 növ) 

vergilərdən  azad  etdi  və  bu  vergilər  üzrə  borcların  hamısı  silindi.  Nazirlər 

Kabinetinin 1996-cı il 26 mart tarixli qərarı ilə onlara neft məhsulları, yanacaq 50 

faiz güzəştlə satıldı.

131

 

1999-cu  il  noyabrın  9-da  Prezident  xüsusi  Fərmanla  "1999-2000-ci  illərdə 

Azərbaycan  Respublikasında  aqrar  islahatların  dərinləşdirilməsi  və  kənd 

təsərrüfatında  sahibkarlığın  inkişafına  kömək  göstərilməsinə  dair  Dövlət 

Proqramı"nı təsdiq etdi.

132

 Bu sahədə iş daha da intensivləşdi. 

2001-ci  ilin  əvvəllərində  1  milyon  329  min  285  ha  torpaq  özəlləşdirilmiş, 

kənddə yaşayan 830 min ailədən 818 mini (3 milyon 238 min adam) torpaq payını 

almışdı.

133

 

Kənd  təsərrüfatı  müəssisələrinin  2,9  milyard  manatlıqdan  artıq  əmlakının 

2,1 milyard manatlığının özəlləşdirilməsi nəzərdə tutulurdu.

134

 

Aqrar islahatlara eksperiment qaydasında daha tez başlamış Xızı, Zaqatala, 

Salyan və Masallı rayonlarında bu iş artıq 1996-cı ilin axırlarında başa çatmışdı.

135

 

1996-cı  ilin  yazından  başlayaraq  ictimai  kənd  təsərrüfatı  müəssisələrinin 

mal-qarası özəl mülkiyyətə verildi.

136

 

1995-ci  ildən  başlayaraq  1300-dən  çox  kolxoz  və  sovxoz  ləğv  edildi, 

onların  bazasında  35  minədək  kəndli-fermer  təsərrüfatı,  o  cümlədən  224 

kooperativ, 491 kiçik müəssisə, 1676 birgə təsərrüfat yaradıldı.

137

 

1996-cı ilin oktyabr ayında "Sudan pulla istifadə haqqında Əsasnamə" qəbul 

olunması  meliorasiya  xidmətlərinin  yaxşılaşmasına  imkanlar  açdı.  Meliorasiya 

qurğularının bərpası və genişləndirilməsinə başlanıldı. 2000-ci ildə uzunluğu 52,9 

---

317 

 

km  olan  Baş  Muğan-Mil  kollektorunun  ikinci  hissəsi  istifadəyə  verildi.  Samur-

Abşeron kanalında yenidənqurma işləri başlandı.

138

 

Kənd təsərrüfatında lizinq (icarə) xidməti formalaşdı. Bu işdə Yaponiya fəal 

iştirak  edirdi.  1997-1998-ci  illərdə  bu  ölkə  Azərbaycana  350  milyon  iyen  (12 

milyard  manat),  1999-cu  ildə  isə  400  milyon  iyen  texnika  şəklində  qrant 

ayırmışdı.

139

  2002-ci  ilin  əvvəllərinədək  bu  qrant  hesabına  705  kənd  təsərrüfatı 

texnikası, traktor, kombayn və s. alınmışdı.

140

 

Aqrar islahatların həyata keçirilməsi sahəsində bəzən tələsikliyə və səhvlərə 

də yol verilmişdi. Torpaqlar paylandıqdan və pambıq zavodları özəlləşdirildikdən 

sonra pambıqçılıq kimi əhəmiyyətli bir sahə özbaşına buraxılmışdı. 1998-ci ildə 60 

min  tona  qədər  pambıq  tarlalarda  yığılmamış  qalmışdı.

141

  Konserv  zavodları 

gücünün 10-15 faizi həcmində işləyirdi. Özəlləşdirilməsi nəzərdə tutulan 126 şərab 

zavodunun cəmi 14-ü səhmdar cəmiyyətinə, 6-sı özəl kiçik müəssisəyə çevrilmişdi. 

İslahatlar  Bərdə,  Neftçala,  Dəvəçi,  Beyləqan,  Şəki,  Qəbələ,  Ucar,  Ağdaş, 

Goranboy, Tərtər rayonlarında  çox ləng  gedirdi.

142

  557  kənd  təsərrüfatına  xidmət 

müəssisəsində  özəlləşdirmə  zəif  idi.  Buna  əsas  səbəb  respublikaya  90-cı  illərin 

əvvəllərindən  kənd  təsərrüfatı  texnikası  gətirilməməsi,  mövcud  maşın-traktor 

parkının  köhnəlib  sıradan  çıxması  olmuşdu.  Dövlət  mülkiyyətində  qalmış  41 

toxumçuluq  və  damazlıq  müəssisəsinin  də  maddi  bazası  olduqca  zəif  idi. 

Prezidentin  1999-cu  il  22  mart  tarixli  Fərmanı  bu  sahədə  nöqsanların  aradan 

qaldırılmasına, 

inkişaf 

üçün 

yeni 

imkan 

və 

vasitələr 

tapılmasına 

istiqamətləndirirdi.

143

 

Çətinliklərə  baxmayaraq,  respublikada  özəlləşdirmə  uğurla  həyata 

keçirilirdi.  2002-ci  ildə  artıq  ümumi  daxili  məhsulda  özəl  sektorun  payı  71  faiz 

təşkil  edirdi.  Sənaye  məhsulunun  50  faizi,  kənd  təsərrüfatı  istehsalının  99  faizi, 

ticarətin 99 faizi, tikintinin 76 faizi, nəqliyyat və rabitədə xidmətlərin 65 faizi özəl 

sektorun  payına  düşürdü.  Məşğul  əhalinin  70  faizdən  çoxu  özəl  müəssisələrdə 

işləyirdi.

144