TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə
humanitar və ictimai elmlər bölməsi
Yüklə 27,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
humanitar və ictimai elmlər bölməsi üzrə həqiqi üzvlər: Bünyadov T.Ə.,
Vahabzadə B.M., Qasımzadə F.F., Eldarov Ö.H., Əliyev İ.H., Əfəndiyev R.S., müxbir üzvlər: Abbasov A.A., Axundov A.A., Vəlixanova N.M., Qarayev Y.V., Qiyasi C.Ə., Əliyev A.Ə., Əfəndiyev O.Ə., Əhmədov Q.M., Kərimov İ.S., Məlikov A.C., Məmmədov A.İ., Məmmədov Z.C., Məmmədova F.C., Məmmədova R.A., Məmmədəliyeva S.Y., Məmmədəliyev V.M., Musayev A.F., Muradov Ş.M., Nemətova M.S., Nərimanov İ.H., Nəbiyev A.M., Nuriyev Ə.X., Rüstəmova A.C., Həbibbəyli İ.Ə., Hacıyev T.İ., Cəfərov N.Q. seçilmişlər. 347
Akademik Mahmud Kərimov Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının prezidenti seçildi. 87
2002-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan MEA-da 60 akademik, 175 müxbir üzv, 3899 elmi işçi, 451 elmlər doktoru və 1924 elmlər namizədi çalışırdı. Elmi- tədqiqat müəssisələrinin strukturu təkmilləşdirildi. 2002-ci ilin ortalarında bir sıra elmi-tədqiqat institutları birləşdirildi. Naxçıvan Muxtar Respublikasında elmi- tədqiqat qurumlarının fəaliyyətini gücləndirmək, mövcud elmi potensialdan səmərəli istifadə etmək, Naxçıvanın tarixi, arxeologiyası, etnoqrafiyası və təbii sərvətlərinin öyrənilməsi üçün daha əlverişli şərait yaratmaq məqsədilə Prezident Heydər Əliyevin "Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin təsis edilməsi haqqında" 7 avqust 2002-ci il tarixli sərəncamına əsasən AMEA-nın Naxçıvan Bölməsi yaradıldı. Bölmədə Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya, İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat, Təbii Ehtiyatlar, Bioresurslar institutları, Əlyazmalar Fondu və Batabat Astrofizika Rəsədxanası fəaliyyət göstərirdi. 88 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının statusu haqqında" 2003-cü il 4 yanvar tarixli Fərmanı ilə təsbit edildi ki, "Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Azərbaycan Respublikasında elmin inkişafını təşkil edən, dövlətin elmi və elmi-texniki siyasətini həyata keçirən, Azərbaycan Respublikasındakı bütün elmi müəssisələrin və ali məktəblərin elmi-tədqiqat fəaliyyətlərini əlaqələndirən və istiqamətləndirən, Azərbaycan Respublikasını xarici ölkələrdə elmi və elmi-texniki fəaliyyət sahəsində təmsil edən ali dövlət elmi təşkilatıdır". 89 Dövlət başçısının Fərmanı ilə AMEA-nın Nizamnaməsi təsdiq olundu. Elmi və elmi pedaqoji kadrlar hazırlanması işini nizama salmaq üçün 1992- ci il aprelin 23-də Azərbaycan Ali Attestasiya Komissiyası (1994-cü ildən Azərbaycan Prezidenti yanında Azərbaycan Ali Attestasiya Komissiyası) təşkil edildi. 90 Bu komissiya Ali Attestasiyalar Komissiyaları Beynəlxalq Assosiasiyasına üzv qəbul edildi. Respublikanın elm və təhsil müəssisələrində 140-a yaxın ixtisas üzrə hər il 70-dək doktorluq və namizədlik dissertasiyasının müdafiəsi üçün İxtisaslaşdırılmış Şura fəaliyyət göstərirdi. Bakı ilə yanaşı Naxçıvan, Gəncə, Lənkəran kimi şəhərlərin ali təhsil müəssisələrində də belə şuralar yaradılırdı. 91
tədqiqat institutu idi) 26,4 minə qədər işçi (15,8 min elmi-texniki fəaliyyətlə məşğul olan işçi), o cümlədən 1512 elmlər doktoru və 8380 elmlər namizədi vardı. Bununla yanaşı, 10,6 minə qədər pedaqoji işçi, o cümlədən 834 elmlər doktoru və 5,4 min elmlər namizədi dərs deməklə bərabər elmi-texniki fəaliyyətlə məşğul olurdu. 92
Azərbaycan elminin maddi bazasının keyfiyyətcə yaxşılaşması yolunda mühüm addımlar atılmağa başlanmışdı. Elmlər Akademiyasında "Bakı Qovşağı" 348
adlı Beynəlxalq Kompüter Mərkəzi təşkil olunmuşdu. Yeni elektron rabitə vasitələri azərbaycanlı alimlərə Transavropa tədqiqat və yaradıcılıq şəbəkəsi ilə əlaqə yaratmağa imkan verirdi. 93 Dünya azərbaycanlı alimlərin əsərləri, elmi xidmətləri ilə daha yaxından tanış olmağa başlamışdı. Azərbaycanlı alimlər dünyanın qabaqcıl elm mərkəzlərinin, elmlər akademiyalarının üzvü seçilmiş, elmi əlaqələr xeyli genişlənmişdi. Xarici elmi mərkəzlərlə ikitərəfli müqavilələr imzalanırdı. BMT İnkişaf Proqramı ilə əməkdaşlığa mühüm yer verilirdi. 1996-cı ildə Bakıda Amerika mesenatı Corc Sorosun yaratdığı "Soros" Fondunun İnformasiya Mərkəzi fəaliyyətə başladı. Bu fond Respublika Elmlər Akademiyasının İNTERNET ilə əlaqə yaratmasına kömək etdi, elmin inkişafı üçün 93 qrant ayırdı. 94
klublar təşkil olunmuşdu. Onlar müstəqil elmi-tədqiqat işləri aparır, elmi konfranslar keçirir, xarici ölkə alimləri ilə əlaqələr yaradır, elmin təbliğində fəal rol oynayırdılar. Bu illərdə Azərbaycan elmi bir sıra mühüm uğurlar qazanmışdı. Riyaziyyat, fizika, neft kimyası, geologiya və biologiyanın müasir sahələri üzrə yaradılmış elmi məktəblər daha da inkişaf etdirilmişdi. 95 Müasir biologiyanın, xüsusilə cəmiyyətin qlobal inkişafının əsas problemləri - ərzaq təhlükəsizliyinin, iqtisadi artım və yoxsulluğun aradan qaldırılması, ətraf mühitin mühafizəsi akademik Cəlal Əliyevin geniş diapazonlu elmi yaradıcılığının müqəddəs amalı olmuşdur. Azərbaycanda fiziki-kimyəvi biologiyanın tədqiqatlarını genişləndirməklə, Cəlal Əliyev molekulyar biologiyanın, molekulyar genetikanın, gen və hüceyrə biotexnologiyasının, riyazi biologiyanın və bioinformatikanın respublikada inkişafının əsasını qoymuşdur. Akademik Cəlal Əliyev Azərbaycanda, eyni zamanda, fiziki-kimyəvi biologiya, o cümlədən biokimya, biofizika, molekulyar biologiya və gen biologiyasının tərəqqisi üçün müasir tələblərə cavab verən maddi- texniki təməl yaratmışdır, onun təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə yüksək səviyyəli kadrlar yetişmişdir. Akademik Cəlal Əliyevin başçılığı ilə müxtəlif zonalara uyğun aparılan dərin kompleks elmi işlərin nəticəsində kənd təsərrüfatı bitkilərinin 70-dən artıq sortu yaradılmış və Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyasına təqdim edilmiş, onlardan 20-dən artıq buğda sortu rayonlaşdırılmışdır. C.Əliyevin yetişdirdiyi "Bərəkətli", "Əlincə", "Qiymətli", "Nurlu-99" və s. buğda sortları hektardan yüksək məhsul götürməyə imkan verir. C.Əliyev bir çox xarici elmlər akademiyalarının, elmi cəmiyyətlərin üzvü seçilmişdir. "Soros" Fondunun ayırdığı qrantların səkkizi onun rəhbərlik etdiyi laboratoriyaya verilmişdir. 96
349
Azərbaycan Milli Aerokosmik Agentliyi Xüsusi Kosmik Cihazqayırma Konstruktor Bürosunda Rusiya Kosmik Tədqiqatlar İnstitutunun sifarişi ilə yerin maqnit sahəsinə günəş küləkləri təsirini öyrənən nadir aerokosmik cihaz yaradılmışdı. 97
Azərbaycanlı astronomların tədqiqatları dünyada yüksək qiymətləndirilirdi. Onlar mühüm əhəmiyyəti olan mindən çox kəşf etmişdilər. AZT-8 və Üfüqi Günəş teleskopları üçün yeni avtomatlaşdırılmış müşahidə sistemləri yaradılmışdı. 98
Beynəlxalq Astronomlar İttifaqının qərarı ilə astroidlərdən birinə "Hüseyn Cavid" adı verilmişdi. 99 AMEA-nın müxbir üzvü Əyyub Quliyev Günəş sistemində hələ kəşf edilməmiş azı üç planetin olduğunu bildirmişdi. Azərbaycanlı alimin proqnozu özünü doğrultmağa başlamışdı. Neptun-Pluton sistemində yeni səma cismi aşkar olunmuşdu. 100
Azərbaycanın neft sənayesinə geniş xarici investisiyalar cəlb olunması neft, neft-kimya, neft-qaz quyuları qazılması və istismarı sahələrində elmi tədqiqatların inkişafına imkanlar açırdı. Neftçi alimlərin bu sahədəki tədqiqatları böyük elmi və əməli əhəmiyyətə malik idi. 1997-ci ildə Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında "Qabaqcıl Neft və Qaz Hasilatı Texnologiyası Mərkəzi" təşkil olunmuşdu. 101
ekoloji inspeksiyalarında, beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən həyata keçirilən "Səhralaşmaya qarşı mübarizə", "Çirklənməyə nəzarət" layihələrinin icrasında azərbaycanlı coğrafiyaçı alimlər fəal iştirak etmişdilər. 102
Azərbaycan geofizikləri Aşağı Kür çökəkliyində beş strukturdan ibarət tektonik zona kəşf etmiş və onu Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə qayıtması şərəfinə "Qayıdış zolağı" adlandırmışdılar. 103 "Şahdəniz" yatağında böyük qaz ehtiyatları, yeni qızıl yataqları kəşf olundu. 2001-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Aşqarlar Kimyası İnstitutunun apardığı elmi işlər ABŞ-ın Biznesin İnisiativ İstiqamətləri Beynəlxalq Təşkilatının "Qızıl Kateqoriya" mükafatına layiq görülmüşdü. 104
kimya,
coğrafiya, biologiya, genetika elmləri sahəsində mühüm nailiyyətlər əldə etmişdilər. İctimai və humanitar elmlər "sovet dövrünün hakim" ideologiyası təzyiqindən xilas olaraq yeni, özü də çətin, ancaq çox mühüm azad yaradıcılıq dövrünə başladı. Bazar iqtisadiyyatı problemləri və Azərbaycan reallıqları şəraitində onların təzahürü iqtisadçı alimlərin tədqiqat obyektinə çevrilmişdi. Bu sahədə iqtisadçı alimlərin yaradıcılığı mühüm elmi və əməli əhəmiyyət kəsb edirdi. Azərbaycan tarixinin ən mürəkkəb və mübahisəli problemlərini şərh edən əsərlər yazılmışdı. Bu əsərlər tarix sahəsində elmi fikri daha da zənginləşdirmişdi. 350
Arxeoloqlar ilk dəfə "Azərbaycan arxeoloji abidələr Bankı"nı yaratmışdılar. Qobustan qayaüstü təsvirləri YUNESKO xətti ilə Ümumdünya Qayaüstü İncəsənət Arxivinə daxil edilmişdi. 1999-cu ildə Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyəti nəzdində "Naxçıvan Ensiklopediyası" redaksiya heyəti təşkil olunmuşdu. 105
2002- ci ildə "Naxçıvan Ensiklopediyası" çap edildi. Həmin ildə Tarix İnstitutunda "Azərbaycanın tarixi coğrafiyası", "Müstəqil Azərbaycan Respublikasının tarixi", "Dağlıq Qarabağın tarixi" və digər şöbələr təşkil olundu. Prezident Heydər Əliyev tarixçi alimlər qarşısında fundamental "Azərbaycan tarixi"nin yaradılması kimi mühüm vəzifə qoymuşdu. Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və mədəni tarixində çox mühüm dövr olan XIX və XX əsrlərin tarixinin əhatəli tədqiqi və nəşri üçün xüsusi qrant ayırmışdı. Respublikanın ən görkəmli tarixçi alimləri bu işə cəlb olunmuşdu. Şərqdə ilk demokratik respublika olmuş Azərbaycan Cümhuriyyətinin tarixi geniş şəkildə öyrənilməyə başlandı. Tarix İnstitutunda "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi" şöbəsi təşkil edildi. Azərbaycanın siyasət və dövlət xadimləri, generalları, siyasi partiyaları haqqında yeni əsərlər meydana gəldi. 1997-ci ildə Azərbaycan EA Rəyasət Heyəti nəzdində yaradılmış "Azərbaycan tarixi" Baş Redaksiya Şurasının rəhbərliyi altında 7 cildlik "Azərbaycan tarixi" hazırlanmış və nəşr olunmağa başlanmışdı. Tarix İnstitutunda "Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində. Müstəqilliyə aparan yollar", "Azərbaycan Cümhuriyyəti, 1918-1920", "İkinci Azərbaycan Respublikasının təşkili tarixinə dair", "Azərbaycan tarixi. 1920-1991" və "Azərbaycan Respublikası: əsrə bərabər on il - 1991-2001", "XVIII yüzillikdə - XIX yüzilliyin əvvəllərində Osmanlı- Azərbaycan münasibətləri", Azərbaycan Tarixi Muzeyində "Azərbaycanda dövlətçilik və onun rəmzləri" kitab-albomu, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunda "Azərbaycan epiqrafik abidələrinin korpusu" və digər əsərlər hazırlanıb çap olunmuşdu. Ermənistan azərbaycanlılarının soyqırımı və etnik tarixi, ərazilərdən deportasiyası haqqında çoxsaylı tədqiqat işləri aparılmış, "Ermənistan azərbaycanlılarının tarixi coğrafiyası", "Türklər, azərbaycanlılar, ermənilər: tarixi həqiqətin soyqırımı" (bir neçə dildə) (Cəlal Əliyev və Budaq Budaqov) kimi dəyərli kitablar çap etdirilmişdi. Prezident Heydər Əliyevin "Müstəqilliyimiz əbədidir" adlı çoxcildlik monumental külliyyatı müasir tarixin öyrənilməsi üçün çox qiymətli mənbədir. Heydər Əliyev, Azərbaycan tarixçilərinin əməyini qiymətləndirərək, yazırdı: "Keçid dövrünün çətinliklərinə, ağır proseslərə baxmayaraq, biz öz tarixi keçmişimizin çox dəyərli səhifələrini qısa bir müddətdə aça bilmiş və xalqa göstərməyə nail olmuşuq". 106
Respublikada 7 respublika dövlət arxivi, onların 15 filialı, Naxçıvan MR və 56 rayon dövlət arxivi fəaliyyət göstərirdi. Bu arxivlərdə elmin, mədəniyyətin, 351
iqtisadiyyatın və ictimai həyatın ən müxtəlif sahələrini əks etdirən sənədlər mühafizə olunurdu. 1999-cu ilin iyun ayında "Milli arxiv fondu haqqında" Qanun qəbul edilmişdi. 2002-ci il dekabrın 2-də Prezident Heydər Əliyev "Azərbaycan Respublikasında arxiv işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" Fərman verdi. Baş Arxiv İdarəsinin bazasında Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsi yaradıldı. Arxivlərin maddi-texniki bazası möhkəmləndirildi və arxiv işçilərinin sosial vəziyyəti yaxşılaşdırıldı. 107 "Yeni siyasi xətt", "Azərbaycan nefti dünya siyasətində", "Qaçqınlar" və digər əsərləri, "Qayıdış-1990-1993", "Qəsd", "Azərbaycan milli dövlət quruculuğu yollarında", "Azərbaycan-93" və s. qiymətli sənəd və material topluları hazırlanmış, nəşr olunmuşdu. Şərqşünas tarixçi alimlər "Ümumi türk tarixinə giriş", "Cənubi Azərbaycan tarixinin qısa oçerkləri", "Güney Azərbaycan" kitablarını hazırlamış və çap etdirmişdilər. Azərbaycan tarixçiləri 1999-cu ildə Ankarada nəşr olunmuş 12 cildlik "Osmanlı", 2002-ci ildə nəşr olunmuş 21 cildlik "Türklər", 10 cildlik "Genel Türk tarihi" kimi fundamental əsərlərin hazırlanmasında iştirak etmişdilər. "Üzeyir Hacıbəyov Ensiklopediyası", "Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası", M.Füzuli əsərlərinin 6 cildliyi, "Azərbaycan ədəbi dili tarixi" nəşr edilmişdi. "Füzuli ensiklopediyası" hazırlanmağa başlamışdı. "XIX əsr türk ədəbiyyatı oçerkləri" kitabı nəşr olunmuşdu. Dilçilik İnstitutunda "Azərbaycan dilinin orfoqrafik lüğəti" (80 min söz), "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti", "Azərbaycan dilinin işgüzar üslubu" kitabları hazırlanmışdı. Akademiyanın Dilçilik, Telekommunikasiya və İnformasiya institutları birlikdə "İngiliscə- azərbaycanca, azərbaycanca-ingiliscə maşın tərcüməsi sistemi" hazırlamağa başlamışdılar. 108
Azərbaycan filosofları, hüquqşünasları Azərbaycan fəlsəfi fikrinin və hüquq elminin inkişafında mühüm rol oynamışdılar. "Azərbaycan fəlsəfə tarixi"nin birinci cildi çapdan çıxmışdır. "Azərbaycanın inkişaf dinamikası", "Azərbaycan: tarixi irs və müstəqillik fəlsəfəsi" və s. əsərlərində müasir cəmiyyətdə baş verən mürəkkəb proseslər dərindən təhlil olunur, fəlsəfi baxımdan mənalandırılırdı. Azərbaycan memarlıq və sənətşünaslıq elmlərinin inkişafında da böyük uğurları olmuşdur. Elm sahəsində nailiyyətlər respublikada iqtisadiyyatın, mədəniyyətin inkişafını və mənəvi həyatın zənginləşməsini sürətləndirirdi.
Yüklə 27,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|