TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Ev sənətkarlığı. Eneolit dövründə sənət sahələri daha çoxcəhətli olur. Daş və 

sümük  əşyaları  hazırlama,  dəriişləmə  kimi  ənənəvi  peşələrlə  yanaşı,  yeni  istehsal 

sahələri  inkişaf  edir.  Burma  və  cilalanma  texnikası  tətbiq  olunur.  Ağacişləmə 

sənətinin  inkişafı  ilə  əlaqədar  daş  baltaların  cilalanması  və  itilənməsi  geniş  yayılır. 

Daş baltalar vasitəsilə toxa və bir çox başqa alətlərə sap hazırlanırdı. Daş toppuzların 

cilalanması və onlarda dəstək yerinin deşilməsi təcrübə və ustalıq vərdişi tələb edirdi. 

---

80 

 

Ağstafanın  Aşağı  Göycəli  kəndində  Töyrətəpə  eneolit  yaşayış  yerində  bir  otaqda 

döşəmə üzərində nəhəng daş həvəng, zərbə daşı, parçalanmış daşlar, çoxlu sümük, o 

cümlədən  yarımçıq  qalmış  sümük-məmulat,  həm  də  alətlər  üçün  tədarük  materialı 

tapılmışdır. Oradaca doqquz sümük toxa,  maral buynuzundan ikideşikli boru, sümük 

qaşıq, beşdişli oraq, iki dən daşı və qaşıqvari sümük əşya var idi. Bu otaq, çox güman 

ki,  sümük  və  başqa  məmulat  hazırlanan  emalatxana  olmuşdur.  Dəri  işləmə  və  dəri 

məmulatı  hazırlama  peşəsi  də  inkişaf  etməkdə  idi.  Bir  qayda  olaraq  dövrün  yaşayış 

yerlərində külli miqdarda sümük bizlər tapılır. Bunlar isə dəridən paltar, ayaqqabı və 

başqa  əşyaların geniş istehsalını sübut edir. Əliköməktəpədən tapılan boğazlı çəkmə 

formasında  gil  qab  dəridən  ayaqqabı  hazırlanması  ehtimalını  yəqinliklə  söyləməyə 

imkan verir. 

Eneolit dövrünün son mərhələsinə aid bəzi abidələrdə Azərbaycanda toxuculuq 

peşəsinə  aid  daşdan,  sümükdən  və  gildən  iy  başlıqlarına  və  çox  zərif  parça  izlərinə 

rast gəlinmişdir. 

Eneolit  dövrü  əhalisi  daha  çox  qamışdan  həsir,  səbət  və  başqa  məmulat 

hazırlayırdı.  Evlərin  döşəmələrində  tez-tez  həsir  qalıqlarına  rast  gəlinir.  Bəzən 

ölülərin  də  həsirə  bükülməsi  halları  müşahidə  olunmuşdur.  Oturacaqlarında  toxuma 

izləri qalmış gil qablara A

Z

ərbaycanın bir sıra rayonlarında rast gəlinmişdir. 

İstehsaledici  təsərrüfatın  yaranma  və  inkişafı  dövründə  ev  sənətkarlığında 

dulusçuluq  xüsusi  yer  tuturdu.  Əhalinin  artmaqda  olan  tələbatı  gil  qab  istehsalını 

çoxaltmaq  zərurətini  doğururdu,  bu  isə  təbii  olaraq  xüsusi  dulus  kürələrinin 

hazırlanmasına  səbəb  olurdu.  Belə  kürələrin  qalıqları  I  Kültəpədə,  Şomutəpədə, 

İlanlıtəpədə, Əliköməktəpədə, Çalağantəpədə aşkar olunmuşdur. İkiyaruslu kürələrin 

varlığı da müəyyən edilmişdir. Aşağı yarus kamerasında yanacaq yığılır, üst yarusda 

isə  gil  qablar  qoyulurdu.  Yanacaq  kamerasının  külfələri  və  damındakı  gözlər 

vasitəsilə alov gil qablar düzülmüş üst kameraya daxil olur. Belə kürələrdə qab-qacaq, 

həm də, yəqin ki, iri təsərrüfat küpləri bişirilirdi. 

Qablar  əldə  hazırlanırdı,  formaca  onlar  məhdud,  əsasən,  qalındivarlı,  kobud 

işlənmiş və bişmə keyfiyyətləri də çox yüksək deyildir. Bəzi iri təsərrüfat küplərində 

qulpu əvəz edən qulaqcıqlar (çıxıntılar) vardır. Yalnız Əliköməktəpə yaşayış yerində 

adi qulpları olan kuzələr əldə edilmişdir. 

Şərqi Zaqafqaziya dulusçuluq sənətində iki müstəqil zonaya ayrılır. Onlardan 

biri Kür vadisini, onun orta axınını, o biri isə cənub düzən rayonlarını əhatə edir. 

Kür  vadisinin  qabları  bir  qayda  olaraq  qısa  dabanlı,  rəngləri  tutqun,  qonur, 

üzərləri  yüngülcə  sığallı  və  yapma  konusvari,  qabarıq  yapma  xətlər  və  fiqurlarla 

bəzədilmişdir.  Gilin  tərkibinə  qum,  daş  və  saxsı  xəkəsi  qatılmışdır.  Zaqafqaziyanın 

cənub  rayonlarının  saxsı  məmulatı  isə  geniş  oturacaqlı,  açıq  qırmızı  rəngli,  gilində 

bitki qatışığı, üzərinə şirə (anqob) çəkilmiş və cilalıdır. Naxış boya ilə vurulub, bəzən 

yapma bəzəklərə rast gəlinir. 

---

81 

 

Azərbaycanın  Urmiya  gölü  ətrafı  vilayətlərinin  saxsı  məmulatı  bir  qədər 

müxtəlifliyi  və  texniki  mükəmməlliyi  ilə  seçilir.  Orada  Dəlmətəpə  yaşayış  yerinin 

dulusçuları  yüksək  ustalığa  nail  olub,  gözəl  boyalı  qablar  hazırlayırdılar.  Boyalı 

qabların  ən  qədim  nümunələri  e.ə.  VI  minillikdə  Hacı  Firuz  yaşayış  yerindən  əldə 

edilmişdir. 

Eramızdan  əvvəl  IV  minilliyin  birinci  yarısında  gil  qabların  hazırlanmasında 

fırlanan  primitiv  dəzgahdan  istifadə  olunması  Azərbaycanın  dulusçu  sənətkarlığında 

tamamilə  yeni  mərhələ  idi.  Qablar  yüksək  keyfiyyəti,  çox  müxtəlifliyi  ilə  seçilir. 

Ağdam  rayonunda  Leylatəpə  yaşayış  yerindən  alınan  məlumata  görə,  bu  dövrün 

qabları  dairəvi  planlı  ikiyaruslu  dulus  kürələrində  bişirilirdi.  Eneolit  dövrünün  daha 

qədim yaşayış yerlərinin dulus kürələri isə uzunsov oval formada olmuşdur. 

Zaqafqaziyanın  Eneolit  dövrü  əhalisinin  metalla  tanışlığı  barədə  tapılmış  mis 

əşyalara görə mühakimə yürütmək olar. 

Qazax  rayonunun  Qarğalartəpəsi  yaşayış  yerindən  mis  lövhədən  hazırlanmış 

muncuq, Əliköməktəpədən iki mis muncuq və biz, Urmiya rayonunda Göytəpədən isə 

üç mis əşya qırığı tapılmışdır. Göytəpə tapıntılarından biri bıçaq tiyəsinin hissəsidir. 

Nisbətən çox metal, o cümlədən üç mis - mərgmüş qatışıqlı əşya I Kültəpənin 

ən qədim mədəni təbəqəsindən məlumdur. Buradan dördtilli biz, rombvari lövhə, iki 

muncuq  və  üç  naməlum  əşya  qırığı  əldə  edilmişdir.  Leylatəpə  yaşayış  yerindən  isə 

daha  çox  metal,  o  cümlədən  mismərgmüşnikel  qatışıqlı  əşya,  ən  başlıcası  isə, 

Qafqazda metal əritməyə aid ən qədim maddi qalıqlar tapılmışdır.