TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Manna  çarlığının  meydana  gəlməsi.  AĢĢurlulara  və  urartululara  qarĢı 

mübarizə.  E.ə.  IX  əsrin  ikinci  yarısından  etibarən  Urmiyaboyu  rayonda  tədricən 

Manna  çarlığının  konturları  görünməyə  başlayır.  Artıq  e.ə.  VIII  əsrdə  Manna  siyasi 

həyatda  və  beynəlxalq  münasibətlərdə  mühüm  amilə  çevrilmişdi.  Bu  çarlığı  Cənubi 

Azərbaycan ərazisində ilk iri dövlət qurumu hesab etmək olar. 

Manna  birləşməsi  qədim  ənənələri  olan  bir  ərazidə,  qədim  tarixin  çox  böyük 

bir kəsiyində iqtisadi və mədəni cəhətdən öndə gedən bir rayonda meydana gəlmişdi. 

Manna e.ə. III—II minilliklərdə bu regionda mövcud olmuş kuti, lullubi, hurri 

tayfalarının, digər tayfaların və tayfa ittifaqlarının bilavasitə varisi idi. 

Manna çarlığının yerləşdiyi torpaqlarda yaşayanlar hələ ən qədim zamanlarda 

Mesopotamiya  vilayətləri  ilə  mədəni-iqtisadi  və  siyasi  münasibətlərə  girmişdilər. 

Həmin 

ərazidə  yaşayan  tayfalarda  ibtidai  icma  quruluşunun  süqutunun 

sürətlənməsində bunun, şübhəsiz, böyük əhəmiyyəti vardı. 

Manna  e.ə.  IX  əsrin  sonunadək  Zamua  vilayətinin  digər  "ölkələrindən"  az 

fərqlənirdi. 

153 

 

Mannanın  adı  mixi  yazıda  ilk  dəfə  e.ə.  843-cü  ildə  III  Salmanasarın 

kitabəsində  ("Munna"  formasında)  çəkilmişdir.  Adətən  Aşşurlular  Mannanı 

"Mannalılar  (tayfasının)  ölkəsi",  urartulular  isə  "  Mana  ölkəsi"  adlandırırdılar. 

Bibliyada Ararat, Aşkenaz çarlıqlarının adı ilə yanaşı, çəkilən Minni adını Manna ilə 

eyniləşdirirlər. 

Manna adı mənşəcə yerli idi. Bəlkə də bu ad əvvəlcə Urmiyaboyu tayfalardan 

birinə  məxsus  olmuş,  sonra  mannalıların  birləşdirdiyi  torpaqların  hamısına 

yayılmışdı. 

Mannada çoxluq təşkil edən tayfa ilə bərabər, digər tayfalar, məsələn, sunbilər, 

taurlalılar,  dalilər  də  vardı.  Lakin  etnik  konsolidasiya  nişanələri  artıq  nəzərə 

çarpmaqda idi. Məsələn, Manna çarı nəinki Urartu çarının istila etdiyi torpaqları geri 

almaq  qayğısına  qalır,  həm  də  "...pərən-pərən  salınmış  mannalıların  öz  yerinə 

qaytarılmasına" çalışırdı. 

III  Salmanasar  vaxtında  bir  sıra  Manna  vilayətlərinin  (bunların  başında 

aşşurlulara boyun əyməyib, "dağlara çəkilmiş" çar Uda dururdu) birləşdiyinə hələ ilk 

eyhamlar  var  idi.  Çox  keçmədən  Mannalılar  ölkəsi  Urmiyaboyu  rayonunun  xeyli 

hissəsini tutur və onun adı eponimlər siyahısında çəkilir. Bu, İzirtu şəhərində əyləşən 

çarların başçılığı ilə həmin ərazidə birləşmə prosesinin genişlənməsindən xəbər verir. 

Aşşur məlumatlarına  görə, Manna çarlığı qədimdə  Lullubum adlanmış böyük 

Zamua  vilayətinin  bir  hissəsi  olan  Daxili  Zamuanın  ərazisində  meydana  gəlmişdi. 

Güman ki, Zamua etnik termindir - iri lullubi tayfalarından birinin adıdır. 

İki təhlükə: bir tərəfdən möhkəmlənmiş Aşşur dövlətinin, digər tərəfdən də çox 

keçmədən  Urartu  dövlətinin  törətdiyi  təhlükə  bu  vilayətlərdə  Manna  tayfalarının 

siyasi cəhətdən birləşməsinə güclü təkan verdi. 

III  Salmanasarın  hökmranlığının  on  altıncı  ilindəki  yürüş  təsvil  edilərkən 

məlumat verilirdi ki, çar Daxili Zamuada torpaqları tuta-tuta Munna (Manna) ölkəsinə 

çatmışdı. Lakin salnamələrdə Mannanın qarət və işğal edilməsindən, yaxud ondan bac 

alınmasından  bir  kəlmə  də  danışılmır.  Görünür,  aşşurlular  ya  Mannanı  istila  edə 

bilməmişdilər, ya da bu ölkənin yalnız sərhədlərinə gedib çatmış, sonra dönüb qonşu 

Allabrianın üzərinə yerimişdilər. 

E.ə.  829-cu  ilin  salnamələrində  Mannanın  adı  darmadağın  edilmiş  ölkələrin 

adları sırasında çəkilir. III Salmanasar artıq qocalmışdı və Aşşur qoşunlarına bu dəfə 

sərkərdə  Dayan-Aşşur  başçılıq  edirdi.  Aşşur  kitabəsində  yazılmışdı:  "Mən  mannalı 

Udakinin  məskənlərinə  yaxınlaşdım.  Mannalı  Udaki  mənim  silahımın  parıltısından 

dəhşətə  gəlib,  canını  qurtarmaq  üçün  öz  çar  şəhəri  Zirtanı  tərk  etdi.  Mən    onun  

dalınca  düşdüm.    Saysız-hesabsız  qaramalını,  qoyunlarını,    mülkiyyətini    apardım.  

Şəhərlərini  viran qoydum, dağıtdım, od vurub yandırdım". 

Məğlubiyyətə  baxmayaraq  Manna  təslim  olmadı,  bac  vermədi.  Aşşurlular 

ancaq qənimət ələ keçirməklə kifayətləndilər. 

154 

 

III Salmanasarın hakimiyyətinin son illərində Aşşur dövlətində daxili iğtişaşlar 

başlandı.  Urartu  çarı  İşpuini  bundan  istifadə  edib  Urmiya  gölünün  sahillərinə  çıxdı, 

Gilzan  çarlığını  işğal  edib  Urartuya  qatdı.  İşpuininin  vaxtında  urartulular  Manna 

çarını ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Bunu, məsələn, bir də ondan görmək olar ki, 820-

ci ildə Urmiyaboyu  vilayətlərdə hegemonluq  Zamua çarlarından biri olan Şarsinanın 

əlinə keçir. 

E.ə.  IX  əsrin  sonu  -  VIII  əsrin  birinci  yarısında  Urartu  çarları  Menuanın,  I 

Argiştinin,  II  Sardurinin  zamanında  urartulular  Mannanın  ən  təhlükəli  düşmənlərinə 

çevrilirlər. Menuanın hökmranlığı dövründə Urartu o qədər qüvvətlənir ki, Aşşur çarı 

onu  ləyaqətli  bir  düşmən  kimi  tanımağa  məcbur  olur.  İki  güclü  düşmən  arasında 

Urmiyaboyu  əraziyə  yiyələnmək  uğrunda  mübarizə  qızışır.  Menua  qalib  gəlir  və 

Aşşur çarının əlindən vilayətləri bir-bir alır. 

Lakin  Aşşur  çarlığı  hələ  kifayət  qədər  güclü  idi  və  Urmiyaboyu  vilayətlər 

uğrunda  mübarizə  davam  edirdi.  E.ə.  807  və  806-cı  illərdə  düşmənlər  Mannada  iki 

dəfə vuruşmuşdular. 

E.ə. IX əsrin lap sonunda - 802-801-ci illərdə aşşurlularla urartulular arasında 

mübarizə daha da qızışdı. Menuanın Mannaya ikinci yürüşü bu dövrə aiddir. Menua 

Mannada  (Miandub  yaxınlığında)  qala  qurur,  yaxud  onu  bərpa  edir  və  orada  öz 

qarnizonlarını qoyur. Ola bilsin ki, urartulular ayrı-ayrı vaxtlarda Manna ərazisinin bir 

hissəsində müvəqqəti hökmranlıq etmişlər. 

E.ə.  VIII  əsrin  birinci  yarısı  Aşşur  dövlətinin  zəiflədiyi  və  Urartu  dövlətinin 

gücləndiyi dövr idi. Bu dövrə aid Urartu qaynaqlarında Manna ölkəsinin adı getdikcə 

daha  tez-tez  çəkilir  və  ona  qarşı  bir  çox  yürüşlər  edildiyi  göstərilir.  Urartulular  bu 

ölkəni  talan  edir,  oradan  saysız-hesabsız  qaramal,  davar,  minlərlə  əsir  aparır,  yerli 

əhalidən  bac  alırlar  və  həmin  torpaqlarda  yerlərini  möhkəmləndirməyə  cəhd  edib, 

işğal olunmuş rayonlarda qalalar qururlar. 

I  Argiştinin  hakimiyyəti  dövründə  urartulular  Urmiyaboyu  rayona,  xüsusən 

Mannaya daha tez-tez yürüşlər edirdilər. Urartulular bu vilayətlərə e.ə. 784, 781-774-

cü  illərdə  soxulmuşdular.  Bu  on  il  ərzində  Urmiyaboyu  vilayətlərdə,  təxmini 

hesablamalara  görə,  50  mindən  artıq  adam  öldürülmüş  və  əsir  alınmış,  100  mindən 

çox davar və 40 mindən artıq qaramal, xeyli at, dəvə aparılmış, bir çox şəhər və digər 

yaşayış  məntəqələri  dağıdılmışdı.  Lakin  Manna  mübarizəni  kəsmir  və  arabir  əks-

hücuma  keçirdi.  E.ə.VIII  əsrin  70-ci  illərinin  ortalarında  artıq  belə  bir  əks-hücum 

olmuşdu.  Görünür  o  vaxt,  yaxud  bir  qədər  sonra  Manna  Urartunun  hakimiyyəti 

altından  çıxmışdı,  hərçənd  I  Argişti  (e.ə.  773,  772,  771,  769,  768-ci  illərdə)  və  II 

Sarduri (e.ə.VIII əsrin 50-ci illərinin əvvəlində) buraya viranedici yürüşlər etmişdilər. 

E.ə.  VIII  əsrin  60-cı  illərin  ortalarında  və  əvvəlində  I  Argişti  Buştunu,  Urmiyadan 

cənub-şərqdə  bir  sıra  rayonları  işğal  edir,  Cənubi  Zaqafqaziyaya  (Etiuni  ölkəsinə) 

155 

 

soxulur,  Mannanın  möhkəmləndirilmiş  "çar  şəhəri"  Şimerixadirini  işğal  edir,  orada 

çoxlu kişi və qadın tutub aparır. 

II  Sardurinin  vaxtında  urartuluların  istilaçılıq  siyasəti  daha  kəskinləşir.  II 

Sarduri  Şimali  Urmiya  vilayətlərinə  soxulur,  Cənubi  Azərbaycan  torpaqlarının 

içərilərinədək irəliləyir. O məlumat verir ki, dağlıq Puluadi ölkəsinə qalib gəlmiş, 21 

qalanı,  45  şəhəri  və  "çar  şəhəri  olan  Libliuni"ni  ələ  keçirmişdi.  Çar  salnaməsində 

deyilir  ki,  düşmən  ölkəni  ram  etmək  üçün  o,  işğal  etdiyi  vilayətdə  öz  qalalarını 

qururdu. 

Bu,  urartuluların  Manna  ərazisinə  ən  çox  nüfuz  etdiyi  dövr  idi.  Onlar  istila 

olunmuş  vilayətlərdə  qalalar  tikirdilər,  həmin  qalalarda  qoşun  saxlayır  və  yeni 

yürüşlərə hazırlaşırdılar. Sonralar II Argişti də bu rayonlarda olmuşdu. 

Manna  mübarizə  aparır,  Urartu  çarlarına  inadlı  müqavimət  göstərirdi.  Manna 

məhz  Urartu  ilə  mübarizədə  vahid  dövlət  kimi  təşəkkül  tapır  və  bu  dövlət  bəzən 

Cənubi Azərbaycanın, demək olar ki, bütün ərazisini əhatə edirdi. 

VIII  əsrin  ikinci  yarısı  Manna  çarlığının  möhkəmlənməsi  və  genişlənməsi 

dövrü idi. 

Mannanın  təsərrüfat  həyatı:  əkinçilik,  maldarlıq,  sənətkarlıq.  E.ə.  I 

minilliyin  başlanğıcında  və  sonralar  Cənubi  Azərbaycan  tayfalarının  təsərrüfatı 

çoxsahəli  idi.  Diyarın  əhalisi  əkinçilik,  maldarlıq  və  müxtəlif  sənətlərlə  məşğul 

olurdu. Müxtəlif vilayətlərdə təsərrüfatçılığın ayrı-ayrı sahələri üstünlük təşkil edirdi. 

Məsələn,  Zamua,  Allabria,  Karalla,  Kirruri,  Gilzan  vilayətləri  və  bəzi  başqa 

vilayətlər  oturaq  əkinçilik-maldarlıq  təsərrüfatının  qədim  ənənələrinə,  mahir 

sənətkarlara  malik,  qızğın  ticarət  edən,  şəhər  və  kənd  tipli  bir  çox  məskənləri  olan 

rayonlar  idi.  Başlıca  sahə  əkinçilik,  özü  də  suvarma  əkinçilik  idi.  Dövlət 

hakimiyyətinin  tam  təşəkkülü  prosesi  bəlkə  də  məhz  suvarma  əkinçiliyin  inkişafı  ilə 

bağlıdır. Aşşur çarları tez-tez xatırladırlar ki, "mən onların bol məhsulunu yandırdım, 

dolu anbarlarını açdım və qoşunuma o ki var arpa yedizdirdim", "onun bol məhsulunu 

saya  gəlməyən  qamış  kimi  kökündən  qopartdım...  onun  lacivərd  rəngli  gözəl,  güllü-

çiçəkli,  yamyaşıl  torpaqlarını,  Adad  kimi  suya  qərq  etdim,  atlarının  ümid  yeri  olan 

çəmənlərini  də  arabaların  təkərləri,  süvarilərin,  döyüşçülərin  ayaqları  altında  tapdaq 

eləyib  çöl-biyabana  çevirdim",  "bağlarını,  qamış  kimi  sıx  ağaclarını...  onun  şəhərinə 

yaraşıq verən, bolluca meyvə ağacları və meynələri olan gözəl bağlarını qırdım"... 

Zikertunun,  müəyyən  dərəcədə  də  Gizilbundanın  və  bəzi  başqa  yerlərin 

əhalisinin  əsas  peşəsi  maldarlıq  idi.  Lakin  burada,  əlbəttə,  əkinçilik  və  sənətkarlıqla 

da məşğul olurdular. 

Elə vilayətlər də vardı ki, Aşşur mənbələri o vilayətlərdən qarət edilmiş əmlakı 

sadalayanda  əkinçilik  məhsullarının  və  sənətkarlıq  məmulatının  adını  bircə  dəfə  də 

çəkmirlər. Belə vilayətlərdən biri, məsələn, Mes[s]idir. İstilaçıların yazılarında burada 

156 

 

"saysız-hesabsız"  qaramal,  davar,  qatır,  ikihürgüclü  dəvə  və  at  ələ  keçirildiyi 

haqqında tez-tez məlumat verilir. 

Aşşur  kitabələrinə  görə,  yuxarıda  xatırladılan  inkişaf  etmiş  əkinçilik 

vilayətlərində  yalnız  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  deyil,  metallar  və  sənətkarlıq 

məmulatı  da  ələ  keçirilir  və  bac  şəklində  alınırdı.  Kitabələr  yalnız  bərəkətli  zəmilər, 

kanallar,  taxıl  və  şərab  anbarları,  küləş,  at  ilxıları,  qaramal  və  davar  haqqında  yox, 

qızıl, gümüş, mis, bu metallardan hazırlanan məmulat, müxtəlif parça və i.a. haqqında 

da məlumat verir. 

Metallurgiya  və  metalişləmə,  dulusçuluq,  daşişləmə,  sümükişləmə,  əyiricilik 

və toxuculuq geniş surətdə inkişaf etmişdi. 

Diyarın qədim metallurgiyasının öz filiz mənbəyi vardı. Biz mis, dəmir, qızıl, 

qurğuşun və gümüş yataqlarının istismar edildiyini qəti söyləyə bilərik. 

Əsasən  dulus  çarxında  hazırlanan  bir  çox  keramika  məmulatı  sənətkarların 

böyük  məharətindən  xəbər  verir;  regionun  müxtəlif  yerlərində  dulus  sobaları 

aşkarlanmışdır. 

Qəbirlərdən  daşdan,  gipsdən,  qızıldan  düzəldilmiş  çoxlu  möhür  (bir  parasının 

üzərində mixi yazı işarələri qalmışdır), xeyli bər-bəzək, bilərzik, üzük, muncuq, sırğa, 

asmalar və s. tapılmışdır. Çoxlu sənət inciləri - qızıl camlar, müxtəlif ritonlar, situlalar 

və  başqa  şeylər  aşkara  çıxarılmışdır.  Bir  çox  sənət  inciləri  müxtəlif  zərgərlik, 

dulusçuluq  mərkəzlərindən  bəhs  etməyə  imkan  verir.  Mühüm  bir  cəhət  ondan 

ibarətdir ki, qazıntı zamanı Həsənlidə sənətkar emalatxanaları, xüsusən "sənətkar evi" 

tapılmışdır. Bütün bunlar, şübhəsiz, əhalinin yüksək sənətkarlığa və zəngin incəsənətə 

malik olduğunu sübut edir. 

Zəngin  xammal  ehtiyatları,  böyük  kənd  təsərrüfatı  potensialı,  inkişaf  etmiş 

sənətkarlıq, incəsənət və bir çox başqa nailiyyətlər region vilayətlərinin yalnız bir-biri 

ilə  deyil,  həm  də  uzaq  ölkələrlə  ticarətinin  inkişafına  kömək  edirdi.  Hələ  lap  qədim 

vaxtlardan  Azərbaycanın  vilayətlərindən  bu  diyarı  Qərb  və  Şərq,  Şimal  və  Cənub 

ölkələri ilə birləşdirən beynəlxalq ticarət yolları keçirdi. 

Əkinçilik.  Azərbaycanın  torpaqları  və  su  ehtiyatları  bol  əkinçilik  məhsulları 

yetişdirilməsinə  imkan  verirdi.  Azərbaycanın  coğrafi  şəraiti  sayəsində  həm  dəmyə 

yerlərdə, həm də suvarılan torpaqlarda əkinçilik inkişaf etmişdi. Quraqlıq rayonlarda 

bulaq və kəhriz sularından istifadə olunurdu. 

Aşşur çarları bol qənimət ələ keçirdiklərini, hər il bac topladıqlarını bildirirlər. 

Birdəfəlik bac adətən taxılla alınmırdı, çünki kənd təsərrüfatı məhsulları ehtiyatından 

yürüşün özündə qoşunu dolandırmaq üçün istifadə olunurdu. Aşşur istilaçılarını mal-

qara, metal və metaldan hazırlanan məmulat daha çox maraqlandırırdı. Lakin illik bac 

olaraq hər il başqa şeylərlə yanaşı taxıl da alınırdı.  

Həsənlidə  aparılan  qazıntı  işlərinin  nəticələri  bölgənin  iqtisadiyyatında 

əkinçiliyin  çox  mühüm  yer  tutduğunu  söyləməyə  imkan  verir.  Burada  iki  və  altı 

157 

 

cərgəli  arpa,  bir  növ  buğda  və  darı  yetişdirilirdi.  Digər  tikintilər  sırasında  içərisində 

müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsullarının qalığı olan anbarlar da aşkar edilmişdir. 

Əkinçilik  qədim  əhalinin  əsas  peşələrindən  biri  olduğuna  görə  əkinçilik 

texnikası  yüksək  səviyyədə  inkişaf  etdirilməli  idi.  Dəmir  dövrünə  keçdikdən  sonra 

əkinçilik  alətləri  təkmilləşdirilməyə  başlandı.  Tarlalar  ağac  kotanla,  dəmir  toxa  ilə 

şumlanırdı.  Taxıl  dəmir  oraqla  biçilirdi.  Həsənlidə  qazıntı  zamanı  dəmir  toxalar  və 

dəmir oraq tiyələri tapılmışdır. 

Təsərrüfatda yüklər iki və ya dördtəkərli arabalarda daşınırdı. 

Təsərrüfat  haqqında  xüsusilə  zəngin  məlumatı  II  Sarqonun  yürüşünün 

müfəssəl təsvirindən almaq mümkündür. Bu təsvirdə Mannada və onun tabeliyindəki 

vilayətlərdə arpa ilə dolu anbarların ələ keçirilməsindən, zəngin əkinçilik rayonlarının 

var-yoxdan  çıxarılıb  xaraba  qoyulmasından  danışılır.  İstilaçının  keçdiyi  bütün  yol 

boyunca  mannalılar  onun  qoşununu  ərzaqla  təmin  etməyə  məcbur  idilər.  Məsələn, 

Manna çarı Ullusunu haqqında deyilir ki, "o mənim (II Sarqonun) qoşunumu yedirib-

içirmək üçün anbarlara un və şərab doldurmuşdu". 

Zirkertu  ilə  döyüşə  hazırlaşanda  II  Sarqon  Mannanın  Panziş  qalasını 

möhkəmləndirmişdi:  "Onun  (Ullusununun)  qalası  Panzişə...  yaxınlaşdım.  Bu  şəhəri 

daha  da  möhkəmləndirdim,  onun  içərisinə  yağ,  dən,  şərab  və  döyüş  ləvazimatı 

qaldırdım". 

Uişdiş  və  Sanqibutu  vilayətində  çoxlu  taxıl  ehtiyatı  var  idi,  görünür,  bu, 

müharibə  ehtimalına  qarşı  və  ya  qıtlıq  illəri  üçün  yaradılmışdı.  "Onun  ölkəni  və 

camaatı  dolandırmaq  üçün  uzun  müddət  anbarlara  vurduğu  çoxlu  arpa  və  buğda 

ehtiyatını qoşunumun atları, qatırları, dəvələri və ulaqları ilə daşıtdırıb öz düşərgəmdə 

qalaq-qalaq yığdırdım". 

Şəhərlərdə  belə  böyük  anbarlar  olduğunu  arxeoloji  qazıntılar  da  sübut  edir. 

Həsənlidə  qazıntı  zamanı  tapılmış  binalardan  biri  təsərrüfat  məqsədləri  üçün  imiş. 

Onun  içərisində  keramika  məmulatı,  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının,  qala  ətrafında 

yetişdirilən buğda, arpa, darı, əncir və üzümün qalıqları var idi. 

Suvarma kanalları şəbəkəsi barlı-bəhrəli bağlar və üzümlüklər salmağa imkan 

verirdi.  Bizə  məlum  olduğuna  görə,  Urartu  çarı  Rusa  mannalılardan  zəbt  etdiyi 

Sanqibutu  vilayətinin  Ulxu  şəhərinin  ətrafında  kanallar  çəkdirmişdi.  "O,  axar  suyu 

aparan  kanal  qazmış  və  onu  Fərat  çayı  kimi  gur  axmağa  məcbur  etmişdi.  Kanaldan 

saysız-hesabsız arxlar ayırmışdı... zəmiləri həqiqətən suvarırdı". 

Arxların  bəzisi  borularla  yerin  altından  çəkilmişdi.  Sanqibutu  vilayətinin 

təxmin  edildiyi  rayonun  yaxınlığında  Bastam  məskənində  də  uzunluğu  12  kilometrə 

qədər olan bu cür kanalın qalıqları tapılmışdır. Güman edilir ki, kanallar çox uzun idi 

və  Sanqibutunun  xeyli  hissəsinin  torpaqlarını  suvara  bilirdi.  Su,  ola  bilsin,  Araz 

çayının qolu Kotur çayından götürülürdü. 

158 

 

II  Sarqon  Sanqibutu  vilayətinin  "böyük,  qamış  kimi  sıx  bitki  ağaclarını", 

meyvə bağlarını və  üzümlüklərini xüsusilə qeyd  edir. Görünür, Mannada üzümçülük 

də  böyük  miqyas  almışdı.  II  Sarqon  tənəkləri  "dağların  pöhrəlikləri"  adlandırır. 

Burada  şərabçılıq  inkişaf  etmiş  sahə  idi.  Ulxu  şəhərini  aldıqdan  sonra  II  Sarqon 

məlumat  verir  ki,  gizli  şərab  zirzəmilərinə  girmiş  və  onun  qoşunları  "irili-xırdalı 

tuluqlardan  ləzzətli  şərabı  çay  suyunu  içən  kimi  içirdilər".  Mannanın  digər 

vilayətlərində  də  şərab  ehtiyatları  var  idi.  Həsənlidə  qazıntı  zamanı  aşkara  çıxarılan 

yaşayış məntəqəsindən bu cür şərab anbarları, onların içərisində isə torpaq döşəməyə 

basdırılan  şərab  küpləri  tapılmışdı.  Bu  küplər  çox  böyük  idi  və  bəzisi  240  litrədək 

şərab tuturdu. 

Maldarlıq və atçılıq. Əkinçiliklə yanaşı, maldarlıq da təsərrüfatın ən mühüm 

sahələrindən biri idi. 

Cənubi  Azərbaycanın  şimal-qərb  hissəsi  -  Qaradağın  ətəklərinin  Muğan  düzü 

ilə qovuşduğu yerlər yaxşı qış otlağıdır. Zaqros dağları sistemində geniş təbii otlaqlar 

vardır və burada ayaqaltı yemlə milyonlarla mal-qara saxlamaq mümkündür. 

Manna  ərazisində  qaramal,  davar,  at  saxlanılması  mixi  yazılardan  bəllidir. 

Burada  köçəri  (yaylaq-qışlaq)  -  maldarlıq  inkişaf  etmişdi,  mal-qara  yazda  dağlara 

sürülür, payızda vadilərə gətirilirdi. Ola bilsin ki, Urartu çarlarının yürüş vaxtı yaylaq 

maldarlığı  ilə  bağlı  imiş.  Daha  çox  qənimət  ələ  keçirmək  mümkün  olsun  deyə 

yürüşlər  ya  mal-qara  sürülənə  qədər,  ya  da  dağdan  qaytarılandan  sonra  edilirdi.  Bu 

mülahizənin  düzgünlüyünü  o  da  təsdiqləyir  ki,  Həsənli  ərazisinə  yürüş  və  qədim 

qalanın  dağılması  yayın  sonuna  təsadüf  etmişdi:  burada  üzümlə  dolu  qablar 

tapılmışdı. Görünür, üzüm şərab çəkmək üçün hazırlanıbmış. 

II  Sarqon  bildirmişdi  ki,  duuzu  ayı  (iyun-iyul  aylarına  müvafiqdir)  "qoşun 

yığmaq və düşərgə salmaq üçün" buyurulubdur. Yürüşlərin təsvirinin sonunda adətən 

çoxlu qaramal və davar aparıldığı haqqında məlumat verilirdi. 

II Aşşurnasirapal Daqara ölkəsindən və bütün Zamuanın çarlarından bac olaraq 

"at, qaramal və davar" tələb edirdi. 

III  Salmanasar  Mannanın  adını  ilk  dəfə  çəkəndə  buradan  saysız-hesabsız 

qaramal və qoyun" ələ keçirir. 

I Argişti də Mannada külli miqdarda mal-qara ələ keçirir. O, məlumat verir ki, 

buradan 2411 baş qaramal, 5149 baş davar, 170 at və 62 dəvə aparmışdı. 

I  Argiştinin  oğlu  II  Sardurinin  yazısında  bir  neçə  vilayətdən,  o  cümlədən 

Puluadidən  ələ  keçirilən  mal-qara  sadalanır  və  sayı  göstərilir.  Puluadi  ölkəsinin 

payına  təkcə  bir  yürüş  zamanı  ələ  keçirilən  təqribən  1400  at,  1200  başdan  çox 

qaramal və 18 min başdan çox davar, 115 baş dəvə düşür. 

Düşmən  qoşunları  hücum  edəndə  yerli  əhali  var-yoxundan  heç  olmazsa,  bir 

qismini  -  qarətdən  xilas  etmək  üçün  adətən  mal-qarasını  dağlara  ötürürdü.  Aşşur 

çarları dağlara sürülən mal-qaranı ələ keçirib geriyə, yəni vadilərə qaytardıqlarını tez-

159 

 

tez  xəbər  verirlər.  V  Şamşi-Adad  Messi  vilayətində,  Mannanın  özündə  və  başqa 

vilayətlərdə qaramal, davar, qatır, qoşqu atları və dəvələr ələ keçirmişdi. 

Manna çarlığının vilayətlərində atçılığa xüsusi, çox böyük əhəmiyyət verilirdi. 

Qafqazda  və  Ön  Asiya  vilayətlərində  at  ən  azı  e.ə.  III  minillikdən  məlum  idi,  lakin 

qədim Şərqdə atçılığın geniş yayılması, atla xüsusi məşq sənəti, atın döyüş arabalarına 

qoşulması  e.ə.  II  minilliyin  birinci  yarısına  aiddir.  E.ə.  II-I  minilliyin  ayrıcında  və 

xüsusilə  I  minilliyin  əvvəlində  minik  atından  hərbi  məqsədlərlə  istifadə  edilməsi, 

süvariliyin  yayılması  irandilli  əhalinin  məskunlaşması  ilə  əlaqədar  idi.  Görünür, 

qonşu  xalqların  süvari  qoşunları  məhz  öz  silahlı  süvariləri  ilə  güclü  olan  irandilli 

tayfalarla mübarizədə təşəkkül tapmışdı. 

Atçılıq  sürətlə  yayılır,  iqtisadiyyatda  və  hərbi  işdə  getdikcə  daha  böyük  yer 

tuturdu. Bəzi vilayətlər at yetişdirməkdə ixtisaslaşmağa başlayırdılar. 

Aşşur  mənbələrində  Urmiyaboyu  vilayətlərdən  alınan  bac  sadalanarkən 

tədricən at birinci yerə keçir, bəzi vilayətlərdən bac olaraq ancaq at alınırdı. Mannaya 

yürüş etmiş çarların demək olar ki, hamısı belə məlumat verirdi: "Mannalılardan bac 

kimi  qoşqu  atları  aldım".  Zamuadan,  Gilzandan,  Messidən,  Gizilbundadan  Aşşur 

çarına  qoşqu  atları  göndərirdilər.  I  Rusa  zamanında  urartulular  tərəfindən  tutulan, 

lakin  Aşşur  çarının  köməyi  ilə  yenidən  Mannaya  qaytarılan  Manna  vilayəti  Subinin 

əhalisi at yetişdirməkdə xüsusilə mahir idi. II Sarqonun kitabəsində bu barədə ətraflı 

danışılır:  "Həmin  vilayətdə  yaşayan  adamların  süvari  qoşun  üçün  ata  təlim  vermək 

sənətində tayı-bərabəri yoxdur. Öz geniş ölkəsində öz çar alayı üçün bəslədiyi və hər 

il  bac  kimi  aldığı  kiçik  dayçaları  böyüməyincə  minmirdilər,  gərdişə  gəlməyi,  dövrə 

vurmağı, dönməyi, döyüş üçün vacib olan bütün vərdişləri öyrətməyincə bu dayçaları 

yəhərləmirdilər". 

Subi  vilayətinin  Sanqibutu  ilə  həmsərhəd  zonasında  Uşkaya  ilə  Tarmakisa 

(indiki  Təbriz)  qalaları  arasında  Aniaştaniya  məskəni  var  idi.  II  Sarqon  onu  "ilxılar 

evi" adlandırır. 

Gizilbunda vilayəti yaşayış məskənləri rəisləri Mannanın Zirdiakka qalasına II 

Sarqona  qoşqu  atları,  sayagəlməz  qaramal  və  davar  gətirirdilər.  Ullusunu  da  II 

Sarqona "qoşqu ləvazimatı ilə birlikdə qoşqu atları" bəxş etmişdi. 

Həsənlidən tapılan  müxtəlif əşyaların üzərindəki rəsmlərdə görünür ki, təkərli 

nəqliyyat  da,  atminmə  də  geniş  yayılmışdı.  Qızıl  və  gümüş  camların  üzərindəki 

təsvirlər  biratlı  və  ikiatlı  arabaların  mövcud  olduğunu  göstərir.  Hər  iki  arabanın 

təkərlərində Aşşur və Urartu arabalarında olduğu kimi altı dəndə vardı. 

Həsənlidə e.ə. IX əsr layının üzərində ağacdan hazırlanmış və atlı təsviri olan 

relyef  tapılmışdır.  Qazıntı  zamanı  aşkar  edilmiş  əşyalar  arasında  at,  qoç  və  buzov 

formasında məharətlə hazırlanmış ritonlar vardır. Buradan gəm və bər-bəzəkli qoşqu 

şeyləri  ilə  birlikdə  dəfn  edilən  at  qalıqları  da  tapılmışdır.  At  dəfn  etmək  Naxçıvan 

diyarında  da  geniş  yayılmış  bir  adət  idi.  Şahtaxtı  qəbiristanının  bir  çox  qəbirlərində 

160 

 

çoxlu  qab-qacaqla  birlikdə  at  skeletlərinə  də  rast  gəlinir.  Marlik  və  Kaluraz 

mədəniyyəti  daşıyıcılarının  dəfn  adətlərində  də  ata  xüsusi  münasibət  bəslənildiyini, 

ona hətta sitayiş edildiyini görmək olar. Döyüşçülərin məzarları ilə yanaşı, atlar üçün 

ayrı-ayrı  dəfn  kameraları  qurulurdu.  Bu  kameralardan  at  dişləri  və  tunc  gəmlər 

tapılmışdır.  Kalurazda  da  ayrı-ayrı  at  qəbirləri  aşkar  edilmişdir.  Hər  bir  qəbirdən 

bütün ləvazimat və bəzək şeyləri ilə birlikdə üç at skeleti çıxmışdır.