TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Mənəvi  mədəniyyət  və  dini  etiqadlar.  Qədim  dövrün  müxtəlif  xalqlarının 

mənəvi  mədəniyyətində  dini  etiqadlar  və  ayinlərin  icrası  xüsusi  yer  tutur.  Əhalinin 

dini etiqadları ilə tanışlıq onun mədəniyyətini və incəsənətini, onun dünyagörüşünün 

inkişafını başa düşmək üçün zəruridir. 

Yerli  əhalinin  dini  baxışları  haqqında  yazılı  mənbələrin  məlumatı  son  dərəcə 

məhduddur,  bu  qaynaqlarda  Urmiya  gölü  hövzəsinin  qədim  sakinlərinin  sitayiş 

etdikləri  allahların  adı  çəkilmir,  məbədlərin  adı  göstərilmir.  Əldə  olan  bir  neçə 

məlumat  belə  güman  etməyə  əsas  verir  ki,  mannalıların  şəhərlərində  ayrı-ayrı 

məbədlər  varmış  və  bu  məbədlərdə  allahların  heykəlləri  qoyulubmuş.  II 

Aşşurnasirapal  Zamuada  alınan  qəniməti  sadalayanda  zamualı  Amekanın  paytaxtı 

Zamridə  ələ  keçirilən  bütlərdən  də  xəbər  verir.  II  Sarqon  deyir  ki,  mannalılar  çar 

Ullusunu  ilə  birlikdə  Aşşura  və  öz  allahlarına  təşəkkür  duası  oxumuşlar:  "Onlar 

mənim  səltənətimə  Aşşurun  və  yaşadıqları  ölkənin  allahlarının  hüzurunda  xeyir-dua 

vermişlər". 

Arxeoloqlar Həsənlidə qazıntı zamanı aşkara çıxarılmış məskənin binalarından 

birini  məbəd  hesab  edirlər;  bu  binanın  ortasında  kərpic  meydança  vardı,  güman  ki, 

gətirilən qurbanları burada  yandırırlarmış. Divarlardan birinin dibində pilləkanlı  səki 

aşkar edilmişdir; səkiyə üçayaqlı dəmir çıraq qoyulmuşdu. 

Biz  yerli  əhalinin  dini  görüşləri  haqqında  maddi  mədəniyyət  abidələrindən 

daha çox məlumat ala bilərık. Dəfn adətləri, keramika və metal məmulatının, silindrik 

möhürlərin  və  digər  əşyaların  üzərindəki  təsvirlər  əhalinin  mənəvi  həyatının 

xüsusiyyətlərini əks etdirir. 

Həsənlidən tapılmış qızıl camın  yuxarı registrindəki təsvirlər allahlara sitayişi 

və  qurbanlar  verilməsini  xüsusilə  parlaq  şəkildə  nümayiş  etdirir.  Qatırlar  və  öküz 

qoşulmuş üç döyüş arabasını ətəyi uzun, qolu qısa olan saçaqlı paltar geymiş allahlar 

sürürlər.  Onların  saçları  bellərinə  çatır.  Allahlara  tərəf  iki  fiqur  gəlir,  ehtimal  ki, 

177 

 

kahinlərdir  -  biri  qədəhdən  şərab  tökmək  mərasimini  icra  edir,  digəri  ibadət  edirmiş 

kimi  əllərini  qabağında  tutmuşdur.  İki  xidmətçi  onların  ardınca  qurbanlıq  qoyunlar 

gətirir.  Onlar  da  allahlar  və  kahinlər  kimi  geyinmişlər,  lakin  saçları  çiyinlərinədək 

kəsilmişdir. 

Bu təsvir kompleksi allahlara şərab (?) nəziri vermək mərasiminin icrasından, 

havaların  məhsul  üçün  əlverişli  olması  naminə  yalvarış  və  qurbanlar  kəsilməsindən 

bəhs edən məhsuldarlıq mifləri ilə əlaqələndirilir. 

' 

Camın  üzərində  təsvir  edilmiş  allahların  baş  geyimində  qanadlara  və 

buynuzlara  bənzər  şeylər  vardır.  Həsənlidə  minalı  divar  üzərində  buynuzlu  allahın 

başının relyefli təsviri aşkar edilmişdir. Qanadların olması bu ərazidə geniş yayılmış 

hurri ənənəsi sayılır. 

Qızıl  camın  üzərində  təsvir  edilmiş,  öküz  qoşulu  döyüş  arabasını  sürən  ilk 

allahı tufan, hərb allahı ilə eyniləşdirmək olar ki, onun da atributu öküzdür. Bu allah 

aşşurluların  allahı  Adada,  urartuluların  allahı  Teyşebaya,  hurrilərin  allahı  Teşşəba 

(Teşuba)  uyğundur.  Qatırlar  qoşulmuş  döyüş  arabalarının  sürücüləri  Mesopotamiya 

allahları  olan  Günəş  allahı  Şamaş  və  Ay  allahı  Sin  ilə  tutuşdurulur.  Mesopotamiya 

təsvirlərindən  göründüyü  kimi,  bu  allahlar  tez-tez  Adad  allahı  müşayiət  edirlər. 

Bunlar  üçü  birlikdə  təbiətin  xeyirxah  qüvvələrinin  təcəssümü  olan  allahlar  üçlüyünü 

təşkil  edirlər.  Adətən  mifik  rəvayətlərdə  xeyirxah  qüvvələr  şər  qüvvələrlə 

qarşılaşdırılır və şər qüvvələrlə daim mübarizə aparılır. 

Urmiyaətrafı  rayonda  aşkara  çıxarılmış  qədəhlərdən  birinin  üzərində  şər 

qüvvələrin  təcəssümü  olan  ikibaşlı  ilana  qarşı  təbiətin  xeyirxah  qüvvələrinin 

mübarizəsi  təsvir  edilmişdir.  Bu  motiv  Həsənli  camı  üzərində  də  əks  olunmuşdur; 

burada düşmən qüvvələr üçbaşlı əjdaha surətində çıxış edirlər. 

Qədim  əhali  vəhşi  və  ev  heyvanlarına  fövqəltəbii  qüvvələr  kimi  isnad  edir, 

bəzilərini allahların rəmzi, müttəfiqi və ya əksinə, düşməni sayırdılar. 

Mesopotamiya  və  Kiçik  Asiya  allahları  ilə  yaxınlıq,  əlbəttə,  Urmiya  gölü 

hövzəsinin  vilayətləri  ilə  həmsərhəd  ərazilər  arasında  mövcud  olmuş  qonşuluq 

münasibətləri  və  əlaqələr  sayəsində  müınkün  ola  bilər.  Lakin  nəzərdən  keçirilən 

ərazidə  Aşşur  və  ya  Urartu  allahlarının  tam  eyni  olan  allah  təsvirləri  tapılmamışdır. 

Məlumdur  ki,  qədim  xalqların  demək  olar  ki,  hamısında  təbiət  qüvvələrinə  sitayiş 

geniş yayılmışdı, lakin bu qüvvələr hər dəfə  yerli şəraitə və adətlərə müvafiq olaraq 

təsvir edilirdi. 

Nəzərdən  keçirilən  ərazinin  qədim  əhalisinin  etiqadlarında  dirilik  ağacına 

sitayiş  böyük  yer  tuturdu.  Bu,  Həsənlinin,  Marlikin,  Ziviyənin  qədim  əhalisinin 

incəsənətində  də  öz  əksini  tapmışdır.  Sənətkarların  hazırladıqları  bir  çox  metal  və 

sümük əşyalarda, möhürlərdə dirilik ağacı və yanlarında ayaq üstə durmuş və yaxud 

diz  çökmüş  heyvanlar  təsvir  olunur.  Həsənlidən  tapılmış  qab  parçalarından  birində, 

Marlikdən tapılmış möhürlərdə ağacın qabağında dayanan dağ keçisinin təsviri vardır. 

178 

 

Marlikdə  aşkara  çıxarılmış  qədəhin  üzərindəki  təsvirdə  də  dirilik  ağacının  yanında 

qanadlı  öküzlər  dayanmışdır.  Ziviyədə  aşkara  çıxarılmış  qızıl  pektoralın  yuxarı 

registrində  stilləşdirilmiş  dirilik  ağacı,  onun  yanında  qabaq  ayaqlarını  qaldırmış  dağ 

keçiləri, aşağı registrdə qanadlı öküzlər təsvir edilmişdir. 

Dirilik  ağacına  sitayiş  Yaxın  Şərqdə  geniş  yayılmış  motivdir.  Dirilik  ağacı 

təbiətin  ölməsi  və  dirilməsi  ideyasını,  qədim  əhalinin  əhyaya  və  axirətə  inamını 

təcəssüm  etdirirdi.  Müvafiq  dövrün  dəfnləri  də  buna  sübutdur.  Ölünü  sağlığında 

nədən  istifadə  eləmişdisə  və  o  dünyada  ömrünü  davam  etdirmək  üçün  nə  lazımsa 

hamısı  ilə  təmin  edirdilər.  Qəbirlərə  silah,  bəzək  şeyləri,  içində  yemək-içmək  olan 

çoxlu qab-qacaq qoyulurdu; bəzən qazıntı zamanı bu yemək-içməyin qalıqları tapılır. 

Qəbirlərə hökmən qoyulan əşyalardan biri də, ehtimal ki, dini mərasimlərdə işlədilən 

və  içərisinə  müqəddəs  su  doldurulan  uzunlüləli  qablar  idi.  Mərhumun  baş  tərəfində 

qurbanlıq heyvanlar yerləşdirilirdi. 

Bu dövrdə əhalinin həyatında at xüsusi yer tuturdu. At, sözsüz, ilahiləşdirilirdi. 

Marlik,  Kaluraz  və  Şahtaxtı  nekropolundan  tapılmış  materiallar  sübut  edir  ki,  atlar 

ayrıca qəbirlərdə basdırılırdı. 

Əfsanəvi  xüsusiyyətlərə  malik  olduqları  güman  edilən  atların  təsvirlərinə 

sənətkarların qayırdıqları əşyalarda da rast gəlinir.  

Materiallar  göstərir  ki,  Urmiyaətrafı  vilayətlərdə  allahlar  panteonu  varmış, 

əhali allahlara sitayiş edirmiş, məbədlərdə ibadət olunur, qurbanlar kəsilir, dini ayinlər 

icra edilirmiş. 

 

 

179 

 

IX   F Ə S İ L 

 

KĠMMER VƏ SKĠF (ġKUDA) TAYFALARININ 

AZƏRBAYCAN VƏ ÖN ASĠYA ƏRAZĠSĠNƏ 

BASQINLARI. MĠDĠYA (MADA) VƏ SKĠF 

ÇARLIQLARININ YARANMASI 

 

Kimmerlərin  və  skiflərin  Cənubi  Qafqaz  vilayətlərinə  soxulması.  E.ə.  I 

minilliyin  ilk  əsrlərində  Qafqaz  bərzəxinin  demək  olar  ki,  hər  yerinə  səyyar  atçı-atlı 

tayfalar  yayılmışdı; onların təşəkkül tapmış  məişət  xüsusiyyətləri,  yeni növ silahları, 

at  ləvazimatı  və  yalnız  özlərinə  xas  olan  dəfn  adətləri  vardı.  Arxeoloji  materiallarla 

təsdiq edilən yazılı qaynaqlar bu tayfaları inamla skiflər (şkuda) hesab etməyə imkan 

verir. Cənuba yayılan kimmerlər də hələ skiflərdən əvvəl Qafqazın bəzi rayonlarında 

olmuşdular. 

Kimmerlər  e.ə.  II  minilliyin  sonunda  -  I  minilliyin  əvvəlində  Qara  dənizin 

şimalsahili vilayətlərində yaşamış çoxsaylı tayfalardır. Şərq ədəbiyyatında kimmerlər 

haqqında  ən  qədim  məlumatlardan  biri,  görünür,  daha  ilkin  qaynağa  əsaslanan 

Bibliyanın  "Varlıq"  kitabının  X  fəslində  verilmişdir.  "Xalqlar  lövhəsi"  adlanan  bu 

qaynaqda  həmin  tayfalar  Gmr  (qamer)  adlandırılır  ki,  bu  da,  güman  edildiyinə  görə, 

Aşşur mətnlərinin gi-mir-ra-i sözünə və antik yazıçıların kımmepıoı sözünə uyğundur. 

Bibliya  müəlliflərinə  görə,  kimmerlər  haradasa  şimalda  yaşamışlar.  

"Odisseya"nın  müəllifi    də  onları    uzaq    şimalda  "Mavi  okean"ın      hüdudları   

yaxınlığında    yerləşdirir.      Ola      bilsin      ki,  "İliada"nın  epizodlarından  birində  də 

kimmerlər nəzərdə tutulur. 

Arxeoloji  materiallar  göstərir  ki,  məhz  kimmer-skif  yürüşlərinin  qızğın 

dövründə  Cənub-Şərqi  Qafqazın  ayrı-ayrı  rayonlarında,  məsələn,  Mingəçevirdə 

kənardan  yeni  etnik ünsür  gəldiyini sübut edən eyni qəbir  abidələri və  dəfn adətləri 

peyda olur. 

Mingəçevirdə aşkara çıxarılmış üzük-möhürlərin  üzərindəki təsvirlər də sübut 

edir  ki,  torpaq  qəbirlərdə  dəfn  edilmiş  fərdlər  sak

2

 -  skiflərdir.  Üzük-möhürlərdən 

birinin  üzərində  başında  şiş  papaq  və  əynində  səciyyəvi  sak  geyimi  olan  sak-

tiqraxauda təsvir edilmişdir. 

Kişi qəbirlərinin hamısından skif tipli ox  ucluqları deyilən onlarca ox ucluğu 

tapılmışdır. Qəbirlərdə tez-tez skiflərə məxsus tipik əyri bıçaqlara və bülöv daşlarına, 

habelə skif tipli qılınclara  və  nizə ucluqlarına rast gəlinir. Ucları ağzını açmış  yırtıcı 

heyvanların başı şəklində olan bilərziklər və tunc güzgülər də tapılmışdır. 

                                                           

2

 

Skiflərə qohum tayfa birləşmələridir.

 

180 

 

Hələ Strabon "sakların kimmerlər və trerlər kimi basqınlar etmələrindən" bəhs 

edərkən  yazırdı  ki,  tutduqları  vilayətə  "onlar  (yəni  saklar  -  məsul  red.)  öz  adlarına 

uyğun  olaraq  Sakasena  adı  qoymuşlar".  Antik  coğrafiyaçının  məlumatı,  şübhəsiz, 

kimmer-skiflərin  böyük  Ön  Asiya  yürüşləri  dövrünə,  Kür  çayından  cənubda,  indiki 

Gəncə-Qazax rayonunun yerində olmuş vilayətə aid edilməlidir. 

Sakesinlər Herodotun e.ə. VI əsrə aid məxəzində, görünür, ortokoribantlar adı 

ilə məlum imişlər; parikanlar (Manna çarlığının sakinləri - ?) ilə birlikdə onlar Mada 

satraplığının tərkibinə  daxil imişlər və  yəqin  ki,  Azərbaycan  ərazisində  yaşayırdılar. 

Lakin sakların adına e.ə. VII əsrin ortalarına aid mətndə təsadüf edilir; burada onların 

adı "Saklar ölkəsinin və Qutnumun çarı" adlandırılmış kimmer başçısı Tuqdammi ilə 

əlaqədar  olaraq  çəkilir.  Adı  Qutiumla  (Manna  ilə  -  ?)  bir  sırada  çəkilən  bu  sakların 

yaşayış yeri ancaq Mannanın yaxınlığındakı vilayətlər sayılmalıdır. 

Şübhə yoxdur ki, e.ə. VII əsrin sakları e.ə. VI-V əsrlərin ortokoribantlarının və 

e.ə.  IV-I  əsrlərin  sakasenlərinin  özüdür  və  qaynaqlara  görə  onlar  daha  məhdud  bir 

ərazidə  -  Sakasenada  (erməni  müəlliflərinə  görə  Şakaşen)  yaşamışlar.  Kür  çayı 

sahilində  şimaldan  Sakasenaya  bir  vilayət  bitişik  idi  və  adından  -  Kambisenadan 

göründüyü kimi, orada Şərqi İran tayfası olan kambuciyalıların bil hissəsi yaşayırdı. 

Ola  bilsin  ki,  saklar  və  kambuciyalılar  Cənubi  Qafqaza  eyni  bir  vaxtda  gəlib 

çıxmışlar. 

Deməli,  hələ  e.ə.  VII  əsrdə  (bəlkə  də  VIII  əsrdə)  "skif"  tayfalarından  biri, 

Zakaspinin  sak  əhalisinin-sak-tiqraxaudaların  (şişpapaq  sakların)  müəyyən  qrupları, 

digər  skif  tayfaları  ilə  birlikdə  Cənub-Şərqi  Qafqaza  və  Canubi  Azərbaycan 

vilayətlərinə soxulmuşlar. Onlar Qafqazın onomastikasında da iz qoymuşlar. Bu izlər 

ən əvvəl "Sakasena" (Şakaşen), "Şəki", "Kambisena" adları və digər adlardır. 

Kimmerlər  və  skiflər  Ön  Asiyada.  Manna  və  kimmer-skiflər.  E.  ə.  VIII 

əsrin  sonunda,  Herodotun  məlumatına  görə,  skiflər  tərəfindən  sıxışdırılan  köçəri 

kimmerlərin  sayagəlməz  ordaları  Ön  Asiyaya  soxulmuşlar.  Kimmerlər  hələ  Cənubi 

Qafqaz  torpaqlarında  urartulularla  toqquşaraq  iki  böyük  axına  bölünmüşlər.  Birinci 

axın  cənub-qərbə,  Kappadokiyaya  yönəlmiş,  ikinci  axın  isə  cənuba,  Manna 

vilayətlərinə və Madanın şimal-qərb hissəsinə üz tutmuşdu. 

Bu zaman Ön Asiya ölkələri iki düşmən cəbhədən: Aşşur dövlətindən və Aşşur 

qəsbkarlığına qarşı mübarizə aparan ölkələrdən ibarət idi. 

Aşşurun düşmənləri ilə ittifaq bağlayan kimmerlər özləri işğalçılıq məqsədləri 

güdsələr  də,  obyektiv  olaraq  təcavüzkar  dövlətlə  mübarizə  aparırdılar.  Kimmerlərin 

talanlarına Kiçik Asiya ölkələri xüsusilə çox məruz qalırdılar. Doğrudur, madalılarla 

onların arasında başqa cür münasibətlər yaranmışdı. Aşşur qaynaqlarından məlumdur 

ki, kimmerlər Aşşura qarşı mübarizədə madalılarla əlbir idilər. Tezliklə mannalılar və 

qismən skiflər də bu koalisiyaya qoşuldular. 

181 

 

Mannalılarla  ittifaq  bağlamış  skiflər  artıq  e.ə.  VII  əsrin  70-ci  illərində 

aşşurlularla  fəal  mübarizə  aparırdılar.  Bu  hadisələr  güclü  üsyana  çevrilən  Mada 

hadisələri  ilə  bir  vaxta  düşdü.  Üsyan  nəticəsində  aşşurlular  Mada  vilayətlərindən 

tamamilə qovuldular və burada Mada çarlığı meydana gəldi. 

E.ə.  VIII  əsrin  lap  sonu,  iki  iri  və  köhnə  rəqibin  -  Aşşur  ilə  Urartunun  ağır 

mübarizə  apardıqları  dövr  Manna  çarlığının  güclənmə  dövrü  idi.  Uzun  müddət 

mannalıları  sıxışdıran  Urartunun  darmadağın  edilməsi,  şübhəsiz,  Mannanın 

vəziyyətinə  müsbət  təsir  göstərdi.  Çox  keçmədən  Manna  o  qədər  genişləndi  və 

möhkəməndi ki, hətta Aşşur üçün təhlükəyə çevrildi. 

Kimmerlərin adı Manna ilə əlaqədar olaraq e.ə. VIII əsrin son rübündə və e.ə. 

VII əsrin ilk onilliklərində çəkilmişdir. 

Kimmerlərdən  bir  qədər  sonra  e.ə.  VII  əsrin  70-ci  illərində  Manna  ərazisində 

skiflərin-iskuzai,  askuzai  olması  sübut  edilmişdir.  Bəzi  mətnlərdə  skiflər  Mannalılar 

ölkəsinin  sakinləri  adlandırılır.  Müəyyən  etmək  çətindir  ki,  hansı  skiflər  nəzərdə 

tutulur: Manna çarının Aşşur ilə mübarizədə istifadə etdiyi muzdlu qoşunlarımı, yoxsa 

bu  köçərilərin  hansısa  başqa  qrupları?  Bəlkə  skiflərlə  mannalılar  arasında  sadəcə 

müttəfiqlik münasibətləri olmuşdur. Məlumdur ki, e.ə. VII əsrin 70-ci illərində İşpaka 

başda olmaqla skiflər Manna ilə müttəfiq idilər. 

E.ə.  VII  əsrin  80-ci  illərində  kimmer-skif  orduları  Aşşur  dövlətinin 

sərhədlərinə gəlib çatdığı zaman onun vəziyyəti çox ağır idi. Sinaxxeribin (703-681) 

Mannaya  yürüşü  tam  qələbə  ilə  nəticələnməmişdi.  Aşşur  hökmdarı  əsirlər  tutmaqla 

kifayətlənməli olmuşdu. Sinaxxeribin öldürülməsi, bunun ardınca daxili mübarizənin 

başlanması  və  kimmerlərin  həmin  hadisələrdən  istifadə  edib  Aşşur  vilayətlərinə 

soxulması nəticəsində vəziyyət daha da mürəkkəbləşmişdi. 

Aşşur dövləti üçün çox çətin olan belə bir vaxtda mannalılar skiflərlə ittifaqda 

Neynəva  hökmdarlarına  məxsus  torpaqları  işğal  edirdilər.  Bu  hadisələrdə,  görünür, 

kimmerlər də müəyyən rol  oynamışdılar. Artıq, kifayət qədər qüdrətli bir dövlət olan 

Mannanı bu zaman Belxabu idarə edirdi. 

Mannalıların  hücum  əməliyyatlarının  güclənməsi  Asarxaddonun  Mannaya 

qarşı  yürüşə  çıxmasına  səbəb  oldu.  Asarxaddon  məlumat  verir  ki,  "Mannalılar 

ölkəsinin  vilayətində"  sakin  olmuş  skiflər  Manna  çarı  Ahşeriyə  kömək  edirdilər. 

Neynəva  hökmdarı  müttəfiqlər  üzərində  qələbələri  ilə  öyünsə  də  bu  əməliyyat, 

görünür,  uğursuz  olmuşdu.  Asarxaddon  orakuldan  tez-tez  xəbər  alır  ki,  bac-xərac 

toplayanlar  madalılar  ölkəsinə  gedəndə  mannalılar  onlara  basqın  edəcəklərmi? 

Mannalılar bəzi  qalaları  ələ  keçirmişdilər və  həmin qalaları aşşurlular ancaq bir çox 

illərdən sonra geri ala bildilər. Beləliklə, bu hadisələr nəticəsində, görünür, e.ə. 674-

cü  ilə  yaxın  Aşşur  dövləti  Mannanı  bac-xərac  verən  bir  ölkə  kimi,  müttəfiq  kimi 

itirmiş oldu. Həmin  itki  Aşşur ordusunun atla  təmin edilməsinə  xüsusilə  mənfi təsir 

182 

 

göstərirdi  ki,  bu  da  Mada  vilayətlərində  soyğunçuluğun  şiddətlənməsinə  gətirib 

çıxartdı və madalıların hamılıqla çıxış etməsi üçün bəlkə də bir təkan oldu. 

Lakin  Mannanın  çiçəklənməsi  uzun  sürmədi.  E.ə.  660-cı  ilə  yaxın  aşşurlular 

mannalıları ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Mannanın bir çox qalaları və hətta çarlığın 

paytaxtı  İzirtu  da  işğal  edildi;  bundan  əvvəl  çar  Ahşeri  paytaxtı  tərk  edib  öz  "ümid 

yeri  olan  şəhərə"-Atranuya  qaçmışdı.    Aşşurlular  yol  üstündə  qarşılarına  çıxan  hər 

şeyi dağıdıb yandıraraq bol qənimət ələ keçirdilər. Bu müharibə Mannadakı onsuz da 

gərgin  vəziyyəti  daha  da  kəskinləşdirdi.  Ölkədə  üsyan  qalxdı  və  o,  Ahşerinin  həlak 

olması ilə nəticələndi. 

Atası  Ahşerinin  yerinə  taxta  əyləşən  Ualli  Aşşur  tərəfinə  keçdi  və  Neynəva 

hökmdarının  vassalı  oldu.  O,  Neynəva  hökmdarının  tələbi  ilə  aşşurlulara  bac-xərac 

borcunu ödədi-aşşurlulara üstəlik 30 at verildi. Ualli öz oğlu Erisinini əmanət (girov), 

qızını  isə  kəniz  kimi  çara  göndərdi.  Bunun  müqabilində  Aşşurbanipal  Mannaya  öz 

sülh elçisini yollayır. Sonralar da Mannalılar Aşşura sadiq qalıb, aşşurlularla birlikdə 

madalılara qarşı çıxış edirdilər. 

Mada (Midiya) çarlığının yaranması. Madalılar (midiyalılar) tarix səhnəsinə 

e.ə.  I  minilliyin  əvvəlində  çıxmışlar.  Onların  adları  Aşşur  salnaməsində  ilk  dəfə  IX 

əsrin  30-cu  illərində  çəkilmişdir.  III  Salmanasar  (860-825)  onların  ölkəsini  Amädai 

adlandırır. Sonralar Matäi və Matäi formalarına rast gəlinir ki, bu da həm "madalılar", 

həm  də  "Mada"  deməkdir.  Aşşur  hərbi  ədəbiyyatından  məlum  olan  bu  formaların 

hamısı  Mada  sözləri  olan  mad`a,  mada  ("madalılar",  "Mada")  sözləri  ilə  mənşəcə 

bağlıdır.  "Madalılar"  və  "Mada"  adlarının  sonrakı  formalarının  hamısı  -  həm  Şərq, 

həm də Avropa formaları öz mənşəyini bu etnoxoronimdən götürür; ərəblərdə təsadüf 

edilən "mah", ermənicə "mar", orta fars sözü "may" da bu qəbildəndir. 

Mada  tayfa  ittifaqı  əsasən  Cənubi  Azərbaycandan  şərqdə  və  cənub-şərqdə 

yerləşən vilayətlərdə təşəkkül tapmışdı. Xurvindən, Marlikdən, Sialkdan, Mada tayfa 

ittifaqının yaşadığı digər ərazilərdə və ya sərhəd rayonlarda olan başqa yerlərdən əldə 

edilmiş  arxeoloji  materiallar  region  sakinlərinin  təsərrüfat  və  mədəni  inkifının 

nisbətən  yüksək  səviyyəyə  çatmasından  xəbər  verir.  Onlar  maldarlıq,  əkinçilik  və 

müxtəlif sənətlərlə məşğul olurdular. 

Herodota görə, madalılar kənd-kənd (

K 

ara 

K 

wmas) yaşayırdılar. Bu "kəndlər" 

äläni  sehrüti-dən  (kiçik  məskənlərdən)  başqa  bir  şey  deyildi;  Aşşur  məlumatlarına 

görə, gələcək Madanın ərazisində kiçik məskən çox idi. Yenə də həmin məlumatlara 

görə, bu məskənlərin başında bel äli - məskən başçıları dururdu; onların hakimiyyəti, 

şübhəsiz, qəbilə (icma) başçısı hökmranlığından doğurdu. 

Aşşur  qaynaqları  və  antik  müəlliflərdən  tarixi  ənənə  olaraq  gələn  natamam 

məlumatlarla  yanaşı,  Avesta  da  e.ə.    I  minilliyin  başlanğıcındakı  Mada  cəmiyyəti 

haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. 

183 

 

Herodotun  topladığı  rəvayətlərdə  Mada  dövlətinin  əsasının qoyulması, guya 

e.ə.  700-cü  ildən  647-ci  ilədək  Madanı  idarə  etmiş  Deyok  deyilən  birisinin  adı  ilə 

əlaqələndirilir.  Bu  Deyoku  Manna  canişinlərindən  biri  olan  və  II  Sarqon  tərəfindən 

adı  çəkilən  Dayaukku  ilə  eyniləşdirmək  (necə  ki,  əvvəllər  eyniləşdirirdilər)  əsla 

düzgün  deyildir.  Mərkəzləşdirilmiş  Mada  dövləti  haqqında  Herodotun  göstərdiyi 

dövrdə heç söhbət də ola bilməzdi. Çünki Aşşur qaynaqlarına görə, nəinki Herodotun 

dediyi  Deyokun  hökmranlığının  ilk  çağlarında  (e.ə.  700-cü  ildən),  hətta  bir  neçə 

onillik keçəndən sonra da Mada əslində belə bir dövlət deyildi. 

Herodotun dediyi Deyokun guya yaşadığı və vahid Mada dövlətini idarə etdiyi 

dövr  həqiqətdə  qüdrətli  Aşşur  çarı  Sinaxxeribin  (705-680-ci  illər)  hökmranlığı 

dövrünə  təsadüf  edir;  bu  zaman  madalıların  ərazisində  ancaq  bir  neçə  adda-budda 

birləşmə var idi. 

 Bununla birlikdə Mada dövlətinin təşəkkül dövrü Herodotun dediyi Deyokun 

hökmranlıq vaxtını da müəyyən dərəcədə əhatə edir. 

 Hadisələrlə  bir  vaxtda  yazılmış  Aşşur  qaynaqları  müstəqil  Mada  çarlığının 

meydana gəldiyi dövrü ardıcıl işıqlandırır. 

O zamankı Aşşur dövləti nəinki xırda, həm də iri siyasi vahidlərin ən təhlükəli 

düşməni, yeni yaranan gənc dövlətlərin inkişafı yolunda maneə, onları daim vahimədə 

saxlayan bir qüvvə idi. 

Lakin  çox  keçmədən  gənc  dövlətlər  Aşşur  dövləti    ilə  qəti  mübarizəyə 

qalxırlar. 

Mannalılar və  madalılar ilə ittifaq bağlayan kimmer-skif ordaları Ön Asiyada 

meydana  atıldıqdan  sonra  bir-birinə  düşmən  qüvvələrin  -  Aşşur  dövləti  ilə 

əleyhdarlarının qüvvələr nisbəti xeyli dəyişildi. 

Mada  "ölkələrinin"  çoxəsrlik  daxili  inkişafı,  ayrı-ayrı  ittifaqlar  və  onların 

intensiv  surətdə  artması  -  bunların  hamısı  özlərinə  köçərilərdən  ibarət  müttəfiqlər 

tapmış madalıların koalisiyasının təşəkkülü üçün zəmin hazırlayırdı. 

Bu  arada  Mada  vilayətlərində  vəziyyət  getdikcə  mürəkkəbləşirdi.  Həm 

aşşurlulara qarşı, həm də onlara meyil göstərən yerli hökmdarlara qarşı get-gedə daha 

tez-tez üsyanlar qalxırdı. Artıq Asarxaddonun vaxtında aşşurlular Mada rayonlarından 

daha bac toplaya bilmirdilər; madalılar çox vaxt öz qarətçilərini "qarət" edirdilər. 

E.ə. VII əsrin 70-ci illərində Madada Bit-Kari əyalətindəki Kar-Kaşşi qalasının 

qəsəbə  başçısı  Kaştaritinin  rəhbərliyi  ilə  güclü  xalq  hərəkatı  başlandı.  Mənbələrin 

birində deyildiyi kimi, Kaştariti Aşşurun Mada əyalətində (hələ II Sarqon zamanında 

Madadan  ayrılmış  əyalətdə)  qəsəbə  başçısı  olan  Mammitiarşuya  məktub  yazıb 

"aşşurlulara  qarşı  birləşməyi..."  təklif  etmişdi.  Sonralar  koalisiyaya  Saparda 

əyalətində "qəsəbə başçısı" olan Dussani də qoşulmuşdu. 

Mada  vilayətlərində  üsyanın  başlanmasına  yaxın  skiflər  artıq  madalıların 

müttəfiqləri  kimi  fəaliyyət  göstərir,  Aşşur  dəstələrinə  tez-tez  basqınlar  edirdilər.  Az 

184 

 

sonra  mannalılar  (skiflərin  bir  hissəsi  onlarla  ittifaqda  idi),  habelə  kimmerlər 

üsyançıların köməyinə gəldilər. 

Kaştaritinin  yaratdığı  hərbi  ittifaqın  mərkəzini  müasir  Həmədan  zonası  ilə 

eyniləşdirmək  olar.  Bit-Kari  əyaləti  məhz  burada  yerləşirdi.  Əyalətin  mərkəzi  Kar-

Kaşşi qalası idi ki, bu da tərcümədə "Kassilər koloniyası" deməkdir. Qəsəbənin bir adı 

da  "Babillilər  qalası"  idi.  Burada  kassit  və  Babil  təsiri  güclü  idi,  Babil  allahlarına 

sitayiş yayılmışdı. Meydana gəlmiş Mada çarlığının mərkəzi, Herodotun məlumatına 

görə,  bu  rayonda  yerləşirdi.  Elə  burada  qədim  toplanış  yerində  Madanın  paytaxtı 

Ha

n

gmatana  (yunanca:  Akbatana  və  ya  Ekbatana)  salınmışdı  ki,  bu  da  qədim  İran 

sözü  olub,  "yığıncaq  yeri"  deməkdir.  Kaştariti  adının  özü  (Xsatrita)  İran  sözüdür, 

"ixtiyar sahibi", "hökmlü" deməkdir. 

Madalılar,  skiflər,  kimmerilər  və  mannalılar  koalisiyasının  mövcud  olması 

müttəfiqlərə  bir neçə  cəbhədə  vuruşmaq imkanı  verdi.  Üsyançı  dəstələri artıq  Aşşur 

sərhədlərinə  yaxınlaşmaqda  idilər.  Onlar  qalaları  bir-birinin  ardınca  mühasirəyə  alır 

və  allahın  orakuluna  verilən  sorğulardan  göründüyü  kimi,  Neynəva  hökmdarını 

qorxuya salırdılar. Ola bilsin ki, Elam və Urartu da müttəfiqlərə körnək etməyə hazır 

idilər. 

Düşmənlərin hərbi cəhətdən üstün olduğunu başa düşən Aşşur çarı yaxınlaşan 

fəlakətin  qarşısını  hiylə  diplomatiyasının  köməyi  ilə  almağa  cəhd  edir;  koalisiya 

başçılarının hər birinin hüzuruna qasidlər göndərilir. 

Qələbə çalacağına əmin olan Kaştariti Aşşur ilə danışıqlar aparmaqdan boyun 

qaçırdı.  Lakin  Asarxaddonun  fitnə-fəsadları  müttəfiqlər  cəbhəsində  təfriqəyə  səbəb 

oldu. Partatua başda olmaqla skiflərin bir hissəsi Aşşunın tərəfinə keçdi. Aşşuru labüd 

məhvdən məhz bu xilas etdi. 

Aşşur çarı "məkrli düşməni ayağımın altına salıb tapdaladım" - deyə öyünürsə 

də, əsil vəziyyət tamam başqa idi. 

Aşşurlularla  skiflərin  Kaştaritini  birlikdə  məğlub  edib-etmədiyindən  asılı 

olmayaraq,  VII  əsrin  70-ci  illərindəki  üsyandan  sonra  bu  ərazidə  müstəqil  Mada 

çarlığı meydana gəlir; aşşurlular daha Madadakı satraplıqlarının adını çəkmirlər. 

Bu  hadisələrdən  sonra  qaynaqlar  öz  varlığının  lap  əvvəlindən  çox  təcavüzkar 

siyasət yeridən Mada çarlığı haqqında məlumat verir. 

E.ə.  VII  əsrin  20-ci  illərindən  Madanın  qarşısında  yeni  dövr  -  böyük  istila 

müharibələri  dövrü  açılır.  Mada  və  madalılar  tezliklə  Ön  Asiyanın  tarixində  çox 

böyük rol oynamalı oldular.