TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

AZƏRBAYCAN TORPAQLARI FARS 

ƏHƏMƏNĠLƏR (HAXAMANĠġĠLƏR) 

DÖVLƏTĠNĠN TƏRKĠBĠNDƏ 

 

Mada  çarlığının  və  Azərbaycan  torpaqlarının  Əhəməni  II  KuruĢ  (Kir) 

tərəfindən  iĢğal  edilməsi.  Astiaqın  hökmranlığı  dövründə  (e.ə.  585-550-ci  illərdə) 

Mada  çarlığının  vəziyyəti çox  mürəkkəb idi.  Mada  cəmiyyətinin  daxili ziddiyyətləri 

kəskinləşmişdi.  Qəbilə  əyanlarının  dövlətdə  mərkəzləşməni  ləğv  etməyə  can  atan 

böyük bir qismi ilə mərkəzi hakimiyyəti var qüvvə ilə möhkəmlətməyə çalışan Astiaq 

arasında  ziddiyyətlər  güclənmişdi.  Kahinlər-maqlar  da  çardan  narazı  idilər.  Xarici 

siyasi vəziyyət qorxulu idi. 

Çarın  başı  Babil  işlərinə  qarışmışdı.  Şimali  Mesopotamiyada  müharibə 

aparılırdı. Mada ordusu yorulmuşdu, ölkənin maddi ehtiyatları tükənməkdəydi. Məhz 

bu vaxt Kuruşun (Kirin) başçılığı ilə farslar üsyan etdilər. 

Farslarla  madalılar  arasında  e.ə.  553-cü  ildə  başlanan  müharibə  üç  il  çəkdi. 

E.ə. 550-ci ildə Kuruş Astiaqı məğlub edib əsir aldı. Ekbatana (Ha

n

gmatana) sarayının 

sərvətlərini ələ  keçirib Parsaya apardı. Mada dövləti süqut  etdi, hakimiyyət Kuruşun 

əlinə keçdi. O, Mada çarlarının rəsmi titullarını qəbul etdi. 

Madanın  farslar  tərəfindən  işğalı  nəticəsində  madalılar  dövlət  müstəqilliyini 

itirib  farsların  hakimiyyəti  altına  düşdülər.  Kuruş  itaət  altına  alınan  hər  hansı  başqa 

ölkə  ilə  necə  rəftar  edirdisə,  Mada  ilə  də  o  cür  rəftar  etdi.  Ekbatana  dağıldı, 

madalıların bir hissəsi qul edildi və Madanın üzərinə bac qoyuldu. Mada, görünür, elə 

Kuruşun  öz  dövründə  satraplığa  çevrilmişdi.  Mada  əyanları  tezliklə  sıxışdırılıb  arxa 

sıraya keçirildi, xalq kütlələrinə isə ikiqat zülm edilməyə başlandı. 

Madalılara qalib gəldikdən sonra Kuruş istila müharibələrinə başladı. On ildən 

bir  qədər  artıq  dövrdə  çox  nəhəng  bir  imperiya  -  Əhəməni  dövləti  yaradıldı.  Onun 

sərhədləri qərbdə Aralıq və Egey dənizlərinə, şərqdə Orta Asiyaya çatırdı. 

"Ölkələr çarlığı" öz etnik tərkibinə və iqtisadi quruluşuna görə əsla yekcins və 

möhkəm  deyildi.  O,  "çarlar  çarı"  başda  olmaqla  Əhəmənilər  tərəfindən  idarə  edilən 

farslar  dövləti  idi.  Bütün  farslar  vergilərdən  və  icbari  işlərdən  azad  edilmişdi.  Ən 

mühüm mülki və hərbi vəzifələr farsların, fars əyanlarının əlində idi. 

Kuruş  qədim  dövrün  ən  görkəmli  şəxsiyyətlərindən  biri  idi.  Onun  yaratdığı 

Əhəmənilər dövlətində çox geniş bir ərazidə uzun müddət nisbi əmin-amanlıq təmin 

olunmuşdu.  Bu,  təsərrüfat  həyatının  və  beynəlxalq  ticarətin  çiçəklənməsinə,  habelə 

mədəniyyətin  inkişafına,  müxtəlif  ölkələrin  xalqları  arasında  mədəni  əlaqələrin 

genişlənməsinə kömək edirdi. 

203 

 

Biz  ilk  Əhəmənilər  dövründə  Azərbaycan  ərazisinin  hansı  hissəsinin  fars 

dövləti  tərkibinə  daxil  olduğunu  bilmirik.  Maraqlıdır  ki,  Madanın  birinci  satrapı 

Oybar  "Nabonidin  salnaməsi"ndə 

amçt

pehat 

mat

Gutium  adlanır.  Sonuncu  ad  (Cutium) 

qədim  Mada  vilayətlərinə  -  Cənubi  Azərbaycana,  güman  ki,  qədim  Urartuya  da 

işarədir. Ksenofontun məlumatından aydın olur ki, Mada Kirin dövründə Ermənistan 

və kadusilərlə eyni canişinliyə daxil idi. 

Deməli,  Cənubi  Azərbaycan  torpaqlarının  xeyli  hissəsi,  bəlkə  də  onun  bütün 

ərazisi  bu  dövrdə  Mada  satraplığına  daxil  idi.  Herodot  farsların  hökmranlığının 

Qafqaz  sıra  dağlarınadək  yayıldığını  söyləyir.  Lakin  bilmirik  ki,  onun  dediklərini 

Kuruşun  zamanınamı  aid  etmək  lazımdır,  yoxsa  sonrakı  dövrə.  X,  XI  və  XIV 

satraplıqların  daxil  olduğu  vilayətlər  hər  halda  e.ə.  V  əsrin  birinci  yarısından  gec 

olmayaraq əsasən artıq farslara tabe idi. 

Herodota  görə,  X  satraplıq  olan  Madaya  köhnə  Mada  çarlığının  ərazisindən 

başqa,  parikanilərin  və  ortokoribantilərin  torpaqları  da  daxil  idi  ki,  bunlar  da  ancaq 

Cənubi Azərbaycan, qismən də Şimali Azərbaycan torpaqlarında ola bilərdi. 

XI  satraplığa  kaspilər,  pavsiklər,  pantimatlar,  dareytlər  daxil  idilər.  Elə  bu 

satraplığa,  şübhəsiz,  kadusilər  də  daxil  idilər.  Doğrudur,  Herodot  onların  adlarını 

çəkmir. Lakin ola bilsin, Kaspinin cənub-qərb sahilində yaşamış tayfaların ümumi adı 

kimi işlənən "kaspilər" adı altında kadusilər də nəzərdə tutulurmuş. 

XIV satraplığa Kür-Araz rayonlarında yaşayan utilər və müklər, habelə Cənubi 

Azərbaycan vilayətlərində və onlara bitişik torpaqlarda yaşayan saqartilər daxil idilər. 

Beləliklə,  Azərbaycan  Əhəmənilərin  fars  dövləti  tərkibinə  daxil  oldu. 

Əhəmənilərin  hakimiyyəti  dövründə  xammal  ehtiyatları  ilə,  sənətkarlıqla  və  mədəni 

ənənələrlə zəngin olan Cənubi Azərbaycan bu regionda aparıcı rola malik idi. 

Qaumatanın  çevriliĢi.  Əhəmənilər  əsarətinə  qarĢı  üsyanlar.  Fars 

monarxiyası  Əhəmənilərin  zülmünə  çətinliklə  dözən  və  imkan  olan  kimi  yadelli 

zülmdən  azad  olmağa  çalışan  çoxsaylı,  keçmişdə  qüdrətli  olan  xalqlardan  təşkil 

olunmuşdu.  Ağır  vergilər  və  hər  cür  mükəlləfıyyətlər  nəhayətsiz  idi.  Silah  gücünə 

Əhəmənilərə tabe olunmuş bütün xalqlar zülmə boyun əymək istəmirdilər. 

Kirin ölümündən sonra onun oğlanları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə 

başlandı. Bu isə vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi. Hər yerdə narazılıq hökm sürürdü. 

Ksenofont yazırdı: "...Pisliyə doğru ümumi dönüş başlandı". 

Kambuciyanın  (Kambizin,  530-522-ci  illər)  hakimiyyətə  gəldiyi  zaman 

imperiyada vəziyyət daha da kəskinləşdi. Tezliklə Kambiz daxili iğtişaşları bir qədər 

azalda bildi. Bundan sonra o, e.ə. 526-cı ildə Misiri fəth etməyə yollandı. 

Hökmdarın olmadığı müddət ərzində ölkədə narazılıq artdı. Geniş antiəhəməni 

hərəkatının  başlanmasına  Darayavahuşun  (Daranın)  Bağıstan  (Behistun,  Bisütun) 

kitabəsi  də  şahidlik  edir:  "Sonra  isə  yalanlar  ölkələrdə  -  həm  Parsada,  həm  Madada, 

həm də digər ölkələrdə gücləndi". 

204 

 

Geniş  sosial  mübarizənin  başlanmasından  istifadə  etmiş  Qaumata  adlı  maq 

üsyan etdi. 

Qədim  yazıçıların  əksəriyyəti,  habelə  hökmdar  Dara  Qaumatanın  çıxışını 

farsların  hakimiyyətinə  -  Əhəmənilərə  qarşı  çevrilmiş  Mada  üsyanı  olduğunu  yaxşı 

bilirdilər. Antik müəlliflər şübhə etmirdilər ki, Qaumatanın hakimiyyətə sahib olması 

onun  (yəni  hakimiyyətin)  madalıların  əlinə  keçməsi  demək  idi.  Bu,  Bağıstan 

kitabələrinin məlumatından da aydın olur. 

Dara  öz  kitabəsində  adətən  düşmənlərin  etnik  mənsubiyyətini  qeyd  edir 

("babilli", "erməni", "elamlı" və s.). Ona görə də çar Qaumatanı "maq" adlandırarkən 

(maqlar  Mada  tayfalarından  biri  idi,  onların  içərisindən  "maq"  adlandırılan  kahinlər 

çıxırdı)  öncə  üsyançının  etnik  mənsubiyyətini  və  sonra  isə  Qaumatanın  kahinlər 

təbəqəsinə  mənsub  olduğunu  nəzərdə  tuturdu.  Bunu  isbat  edən  Bağıstan  kitabəsinin 

Babil  mətnində  Daranın  əsas  düşməni  "Qaumata  adlı  madalı  maq"  adlandırılır. 

Maraqlıdır  ki,  bu  mətndə  fars  və  elam  variantlarından  fərqli  olaraq  deyilir  ki, 

Qaumata Parsadan (farsların ölkəsi) başqa "Madanı da üsyankar etmişdi". 

Beləliklə,  Qaumatanın  çevrilişi  farsların  hakimiyyətinə  qarşı  Mada 

narazılığının təzahürü idi. Güman etmək olar ki, Qaumata madalıların hökmranlığını 

bərpa etmək niyyətində idi. 

Qaumatanın  ideoloji  silahı  artıq  Madada  yayılmış,  hər  halda  maqların  qəbul 

etdiyi  zərdüştilik  -  mazdayasnizm  təlimi  idi.  Bu  təlimdə  geniş  xalq  kütlələrinin 

ümidlərini, səylərini müəyyən dərəcədə əks etdirən demokratik və mütərəqqi ideyalar 

özünü büruzə verirdi. Bəzi mənbələr Qaumatanın Zaratuştranın (Zərdüştün) tərəfdarı 

və məsləkdaşı olduğunu güman etməyə imkan verir. 

Öz  islahatlarını  həyata  keçirməyə  başlamış  Qaumata  geniş  xalq  kütlələrinin 

mənafeyi  naminə  yuxarı  təbəqəni  (ilk  növbədə,  nəsli  əsilzadələri)  bir  sıra 

imtiyazlardan  məhrum  etdi,  onların  əmlakını,  qullarını  əllərindən  aldı,  imperiyanın 

hər  bir  vilayətinə  qasidlər  göndərdi,  xalqların  üç  il  müddətinə  vergilərdən  və  orduda 

xidmətdən  azad  edildiyini  bildirdi.  O,  əsilzadələrə  qarşı  inadlı  mübarizə  apardı, 

amansız və qəddar tədbirlərlə onların öz hakimiyyətlərini geri qaytarmaq cəhdlərinin 

qarşısını  aldı.  Bütün  bu  tədbirlərdə  Qaumata  ən  geniş  xalq  kütlələrinin,  "yaxşılıq 

etdiyi bütün təbəələrinin" [H e r o d o t] fəal yardımına arxalanırdı. 

Qaumatanın  rəhbərlik  etdiyi  hərəkat  geniş  xalq  kütlələrinin  çıxışı  idi.  Bu 

hərəkat əsasən nəsli əyanlara qarşı yönəldilmişdi. İmperiyanın müxtəlif vilayətlərində, 

xüsusilə  Madada  Əhəmənilərə  qarşı  reaksiya  xarakteri  daşıyan  siyasi  mübarizə 

özünün  inkişafı  prosesində  etnik  sərhədləri  keçmiş,  hökmran  fars  sülaləsinin  və 

onunla  bağlı  olan  yerli  nəsli  əsilzadələrin  zülmünə  qarşı  çevrilmiş  ümumi  xalq 

hərəkatı,  etirazı  ilə  birləşmişdi.  Qaumatanın  dövründə,  geniş  xalq  təbəqələri 

güclənmiş sinfi mübarizə nəticəsində yerli əyanların hesabına bir sıra imtiyazlar əldə 

205 

 

etdilər.  Dara  bu  imtiyazları  geri  almaq  istədikdə  silahlanmış  xalq  çıxış  etdi,  bu 

nailiyyətlərin müdafiəsi uğrunda mübarizəyə başladı. 

Maqın  əsas  vəzifələrindən  biri  çar  hakimiyyətinin,  habelə  sarsılmış 

imperiyanın möhkəmləndirilməsi idi. Güman etmək olar ki, Qaumata ayrı-ayrı köhnə 

çarlıqları  (Madanı,  Babili,  Elamı  və  s.)  bərpa  etmək  istəyən  qiyamçılardan  fərqli 

olaraq, "ölkələr çarlığı"nı möhkəmləndirməyə can atırdı. Lakin indi "Ölkələr çarlığı" 

farsların  deyil,  madalıların  başçılığı  altında  bərpa  olunmalı  idi.  Məhz  buna  görə  də, 

maqın  həlak  olmasından  sonra  "farslardan  başqa"  [H  e  r  o  d  o  t]  hamı  onun  taleyi 

üçün  təəssüflənirdi.  Qaumatanın  özünü  etibarlı  adamlarla  əhatə  etmək  arzusunu, 

maqın iqamətgahının Parsadan Madaya keçirilməsi faktını da onun yalnız madapərəst 

siyasəti ilə izah etmək mümkündür. 

E.ə.  522-ci  ilin  sentyabrında  maq  öldürüldü.  Qaumata  öldürülən  kimi 

Fravartişin başçılığı ilə Madada bir neçə ay davam etmiş böyük xalq üsyanı başlandı. 

Madalılara qədər elamlılar və babillilər, sonra isə farslar, margianalılar, digər xalqlar 

çıxış etdilər. 

Üsyan etmiş madalılara ermənilər, parfiyalılar və hirkaniyalılar da qoşuldular. 

Bir  qədər  sonra  Çissantaxmanın  başçılığı  ilə  Cənubi  Azərbaycan  sakinləri  olan 

saqartalılar  mübarizəyə  qalxdılar.  Bu  üsyan  haqqında  Bağıstan  kitabəsində  deyilir: 

"Saqartalı  Çissantaxma  mənə  qarşı  çıxdı.  O,  xalqa  belə  deyirdi:  "Mən  Saqartada 

çaram,  Uvaxşatra  (Kiaksar  -  məsul  red.)  nəslindənəm".  Bundan  sonra  mən  fars  və 

mada  qoşunlarını  [saqartalıların  üzərinə]  göndərdim;  madalı  Tahmaspadanı  onların 

rəisi təyin etdim"... 

Üsyanlar imperiyanın digər vilayətlərində də baş verirdi. Geniş dövlətin ərazisi 

bütün Ön Asiya tarixində görünməmiş, izdihamlı xalq üsyanları alovuna bürünmüşdü. 

Madalıların  və  saqartalıların  üsyanları  Dara  üçün  daha  təhlükəli  idi. 

Hökmdarın öz kitabəsində üsyan başçılarına verilmiş işgəncənin təsvirini verməsi bu 

üsyanı  başqa  üsyanlardan  fərqləndirir,  Daranın  Fravartişə  və  Çissantaxmaya  xüsusi 

nifrət bəslədiyi haqqında danışmağa imkan verir. Hökmdar onları şəxsən şikəst etmiş, 

vəhşicəsinə  işgəncə  vermiş,  sonra  isə  payaya  keçirtmişdi.  Fravartişin  yaxın 

silahdaşlarının isə dərisi soyulmuşdu. 

Fravartişin  sərkərdəliyi  ilə  madalıların  üsyanı  Mada  dövlətinin  müstəqilliyini 

bərpa  etmək  yolunda  son  təşəbbüs  idi.  Görünür,  özünü  Kiaksar  nəslindən  elan  edən 

Çissantaxma  Əhəmənilər  imperiyasından  ayrılmağa  və  Saqartiyada  (əsasən  Cənubi 

Azərbaycan ərazisini əhatə edən) müstəqil dövlət yaratmağa çalışırdı. 

Lakin  imperiyanın  bütün  qüvvələrinin  çox  böyük  səyi  nəticəsində  Dara  xalq 

kütlələrinin üsyanlarını yatıra bildi. 

Azərbaycan torpaqları Əhəmənilər hakimiyyəti altında. E.ə. VI  əsrin son 

rübü - IV əsrin birinci yarısında Əhəmənilər dövləti. I Dara üsyanları amansızlıqla 

yatırtdıqdan,  bir  sıra  tayfaları  və  xalqları  İran  dövlətindən  ayırmaq  üçün  göstərilən 

206 

 

bütün  cəhdlərə  son  qoyub  hakimiyyətini  möhkəmləndirdikdən  sonra  ümumimperiya 

miqyasında  təbəddülat  yaratmağa  başladı.  Bir  sıra  illər  ərzində  o,  Əhəmənilər 

dövlətinin  yaşaması  üçün  zəruri  olan  inzibati,  vergi,  maliyyə  və  hərbi  xarakterli 

islahatlar keçirdi. 

Dövlətin daxili vəziyyətini möhkəmləndirmək üçün xeyli iş gördükdən sonra I 

Dara  xarici  siyasət  məsələləri  ilə  məşğul  olmağı  və  öz  torpaqlarını  genişləndirməyi 

qərara  aldı.  O,  Hind  vadisi  vilayətini  tutdu,  Orta  Asiya  saklarına  qarşı  yürüşlər  etdi, 

Frakiyanı va Makedoniyanı ələ keçirdi, Qara dəniz sahillərində yaşayan skifləri itaət 

altına almaq üçün uğursuz cəhdlər göstərdi, Helladaya kəşfiyyat yürüşlərinə çıxdı. 

Lakin  bütün  səylərinə  baxmayaraq,  öz  hökmranlığının  son  dövründə  I  Dara 

xarici siyasətdə getdikcə daha tez-tez müvəffəqiyyətsizliyə uğrayırdı. E.ə. 500-cü ildə 

Kiçik Asiyanın yunan şəhərlərində farsların zülmünə qarşı üsyan qalxdı. E.ə. 490-cı 

ildə  Attikaya  soxulmuş  farsların  yunanlarla  ilk  böyük  toqquşması  Daranın  tam 

məğlubiyyəti ilə başa çatdı. 

Əhəmənilər dövləti yalnız güclü hərb maşınının sayəsində yaşaya bilirdi. Məhz 

hərbi  qüvvənin  köməyi  ilə  şah  hakimiyyəti  imperiyanın  çoxlu  xalqlarını  itaətdə 

saxlayırdı.  Lakin  vaxtilə  zəhmli  bir  qüvvə  olan  ordu  getdikcə  zəifləyirdi.  Əvvəllər 

İran ordusunun özəyi sayılan fars azad icma üzvlərinin get-gedə var-yoxdan çıxması 

Əhəməniləri  zorakılıqla  toplanmış  asılı  adamlardan  ibarət  olan  orduya  muzdlu 

əsgərlər gətirməyə vadar etdi. Belə bir orduda cəngavərlik ruhunu və nizam-intizamı 

qoruyub saxlamaq getdikcə çətinləşirdi. 

Bu  şəraitdə  iri  satraplıqlar  farsların  hökmranlığından  xilas olmaq üçün yeni 

bir qüvvə ilə cəhd göstərməyə başladılar. Ayrı-ayrı satraplar arasında toqquşmalar adi 

şəkil  aldı.  Şahın  ən  yaxın  qohumları  da  mərkəzi  hakimiyyətə  qarşı  tez-tez  üsyan 

edirdilər. Separatizm cəhdləri, taxt-tac uğrunda mübarizə, saysız-hesabsız saray fitnə-

fəsadları  I  Daranın  vəfatından  sonra  daha  da  şiddətləndi.  Onun  oğlu  Kserks 

(

Xsajarsan;  e.ə.  486-465-ci  illər)  qəsdçilər  tərəfindən  öldürüldü.  Fitnə-fəsadlar  və 

qətllər  nəticəsində  I  Artaxsaça  (Artakserks;  e.ə.  465-424-cü  illər)  hakimiyyət  başına 

gəldi. II Darayavahuş (Dara;  e.ə. 423-404-cü illər) bir sıra  qətllərdən və çoxlu  fitnə-

fəsadlardan  sonra  taxta  çıxdı.  Şah  III  Artaxsaca  (Artakserks;  e.ə.  358-338-ci  illər) 

qüdrətli saray xadimi hərəmağası (xacə) Baqoy tərəfindən öldürüldü. 

Demək  olar  ki,  II  Artakserksin  (e.ə.  404-358-ci  illər)  ölümü  ərəfəsində 

Əhəmənilər dövlətinin tənəzzülünün və dağılmasının bütün əlamətləri göz qabağında 

idi. 

III Artakserks zamanında şah nəsli demək olar tamamilə məhv edilmişdi. Şah 

hətta körpələrə də aman verməmişdi. 

Azərbaycan  vilayətləri  haqqında  biliyimiz  azdır.  Yazılı  qaynaqlarda  Şimali 

Azərbaycan  tayfaları  haqqında  heç  bir  məlumat  verilmir.  E.ə.  VI-V  əsrlərə  aid 

arxeoloji  materiallar  də  çox  deyil.  Arxeoloji  materiallar  e.ə.  I  minilliyin  ikinci 

207 

 

yarısının  Şimali  Azərbaycan  vilayətlərini  xeyli  inkişaf  etmiş  oturaq  əkinçilik-

maldarlıq təsərrüfatına malik bir zona kimi təsvir edir. Burada yalnız təbii suvarmaya 

deyil, həm də çox böyük irriqasiya qurğularına əsaslanan suvarma əkinçiliyi mövcud 

idi  ki,  bu  da  əməyin  məqsədyönlü  təşkilindən  xəbər  verirdi.  Həmin  dövrdə  Şimali 

Azərbaycan  vilayətlərində  müxtəlif  sənətlər  yüksək  inkişaf  səviyyəsinə  çatmışdı, 

regionda yaşayan tayfalar digər ölkələrin xalqları ilə intensiv iqtisadi və mədəni əlaqə 

saxlayırdılar. Əldə olan materiallara əsasən deyə bilərik ki, bu vilayətlərdə dərin sinfi 

təbəqələşmə baş vermiş və şəhər həyatı inkişaf etməyə başlamışdı. Şimali Azərbaycan 

tayfalarının bir hissəsi, o cümlədən utilər və müklər XIV satraplığa, digər hissəsi (ola 

bilsin, həm də albanlar) XI satraplığa daxil idilər. 

Əhəməni  hökmranlığının  müxtəlif  dövrlərində  Cənubi  Azərbaycan  ərazisinin 

ayrı-ayrı hissələri X, XI, XIV satraplıqların tərkibinə daxil idi. Cənubi Azərbaycanın 

əsas  ərazisi  hələ  I  Daranın  hökmranlığının  lap  əvvəlində  Mada  satraplığının 

(Herodota görə, X satraplığın) tərkibində idi. 

Əvvəllər Mada satraplığına daxil olan saqartilər I Daranın hökmranlığının ilk 

illərində Cənubi Azərbaycan vilayətlərində və ona qonşu olan bəzi rayonlarda mühüm 

rol  oynayırdılar.  Saqartilər,  ola  bilsin,  e.ə.  V  əsrin  əvvəlinə  yaxın  özlərinin  keçmiş 

rolunu  artıq  itirmiş  olsalar  da,  onların  haqqında  hətta  sonralar  yaşayıb-yaratmış 

müəlliflər  də  söhbət  açırlar.  Saqartilərin  izləri  onların  yaşayış  rayonunun 

toponimiyasında  da  qalmışdır.  Saqartilərin  əsas  yaşayış  rayonu  Cənubi  Azərbaycan 

idi. 

Kür-Araz vilayətlərində yaşayan uti və mük tayfaları ilə birlikdə saqartilər bir 

satraplığın - XIV satraplığın sakinləri idilər. 

I Daranın vaxtında Madanın tərkibindən Asaqarta adlanan  əlahiddə bir əyalət 

ayrılmışdı.  Asaqarta  əyalətinə  Madanın  bütün  şimal-qərb  vilayətləri  -  hələ  Bisütun 

kitabəsinin tərtib edildiyi dövrdə Mada satraplığının tərkibində olmuş vilayətlər daxil 

idi.  Deməli,  Asaqarta  əsasən  Kiçik  Madaya,  gələcək  Mada  Atropatenaya  uyğun 

gəlirdi.  Asaqarta  satraplığı,  ola  bilsin,  Şimali  Azərbaycan  ərazisinin  bir  hissəsini 

(utilər və müklər yaşayan ərazini) də əhatə edirmiş. 

Biz  Asaqarta  satraplığının  nə  qədər  ömür  sürdüyünü  bilmirik.  Lakin  orası 

məlumdur  ki,  nə  Daranın  son,  nə  də  onun  varislərinin  kitabələrində  Asaqartanın  adı 

çəkilmir. Çox güman ki, Asaqarta sonralar yenidən Mada əyalətinə qatılmışdı. e.ə. V 

əsrin  başlanğıcında  madalılar  Əhəmənilər  dövlətində  yenidən  nəzərə  çarpacaq  rol 

oynamağa  başlayırlar.  Demək  lazımdır  ki,  artıq  I  Daranın  zamanında  Cənubi 

Azərbaycan əhalisi madalılar adlanırdı. 

Həm  Cənubi,  həm  də  Şimali  Azərbaycan  ərazisində  yaşayan  digər  tayfalar, 

xüsusən  kaspilər,  utilər,  müklər,  parikanilər,  matiyenlər,  marlar  və  başqaları  kimi, 

Mada  kontingentləri  də  bir  qayda  olaraq  Əhəmənilərin  bütün  yürüşlərində  iştirak 

edirdilər. 

208 

 

Cənubi  Azərbaycanın  vəziyyəti  gərgin  idi.  Kadusilərə  qarşı  biri  II 

Artakserksin, digəri III Artakserksin dövründə edilmiş iki yürüş də buna sübutdur. 

Lakin  kadusiləri  sakitləşdirmək  mümkün  olmadı.  İmperiyanın  digər 

hissələrində  də  tam  asayiş  yox  idi.  Yunanlar  yenə  də  itaətdən  çıxırdılar,  misirlilər 

onlara  kömək edirdilər  -  onlar eyni zamanda  Əhəməni torpaqlarına  da  soxulurdular. 

İran  satrapları  bir-biri  ilə  düşmənçilik  edir  və  vuruşurdular,  şah  sarayı  fitnə-fəsad 

yuvasına  və  qanlı  çəkişmələr  meydanına  çevrilmişdi.  Mərkəzi  hakimiyyət  kiçik 

şahlara bənzəyən və şah yerişi yeriyən öz canişinlərinin ayrılmaq cəhdlərinin kökünü 

kəsməkdə  aciz  idi.  Buna  görə  təbiidir  ki,  o  zaman  təbəələr  ayrı-ayrı  satraplara  çox 

vaxt "şah" deyirdilər.  

Çox ehtimal ki, belə "şah"lardan biri də hələ qəddar, şöhrətpərəst, lakin ağıllı 

III  Artakserksin  dövründə  hakimiyyət  başına  gəlmiş  Mada  satrapı  Atropat  idi. 

Anlaşıldığına  görə,  satrap  olduqca  müstəqil  bir  siyasət  yeridirdi.  Farslar  tərəfindən 

itaət altına alınmamış kadusilər Atropatın müttəfiqləri kimi çıxış edirdilər, sakesinlər 

və albanlar İran dövlətinin təbəələri deyil, Atropatın müttəfiqləri idilər. 

Makedoniyalı Aleksandrın istilaları və farsların Əhəməni dövlətinin iflası. 

II Daranın şahlığı dövründə dövlətin daxilində və xarici siyasət sahəsində baş vermiş 

bütün  hadisələr  Əhəmənilər  dövlətinin  xeyli  dağıldığını  aydın  sübut  edir.  Onun 

hökmran  olduğu  illər  dikbaş  vassallarla  mübarizə  illəri  idi.  Şahın  əvvəlcə  qardaşı, 

sonra da əmisi - Mada satrapı üsyan etmişdi. E.ə. 408-ci ildə Madada üsyan qalxdı. II 

Daranın ölümündən sonra iğtişaşlar yeni qüvvə ilə qızışdı. 

Fars  dövlət  sisteminin  böhranı  və  büsbütün  pozulması  e.ə.  V  əsrlə  IV  əsrin 

ayrıcında  tamamilə  aydın  bir  şəkil  almışdı.  II  Artakserksin  hökmranlığının  lap 

başlanğıcında  kadusilər  ayrılmış  və  onlara  qarşı  bir  o  qədər  uğurlu  olmayan  yürüş 

edilmişdi.  Çox  keçmədən  şahın  qardaşı  Kiçik  Kir  ilə  müharibə  başlandı.  II 

Artakserksin  baş  sərkərdələrindən  biri,  Mada  satrapı  Arbak  bu  "vətəndaş 

müharibəsi"ndə açıq-açığına ikibaşlı oyun oynayırdı. 

Misir  yaranmış  vəziyyətdən  istifadə  edib  yenə  farsların  hakimiyyəti  altından 

çıxdı.  Az  sonra  Suriya  satrapı  Ariobarzan  üsyan  etdi.  Bunun  ardınca  "satrapların 

böyük  üsyanı"  başlandı,  nəticədə  Qərb  satraplıqlarının  demək  olar  hamısı  şahdan 

ayrıldı. 

İmperiya  ölüm  ayağında  idi.  Bir  çox qardaşlarını  güdaza  verən,  cinsindən  və 

yaşından  asılı  olmayaraq  bütün  qohum-əqrəbasını  tələf  edən  qanlı  müstəbid  III 

Artakserks  imperiyanın  ömrünü  bir  neçə  il  uzatmışdı.  O,  üsyan  edən  tayfalar  və 

xalqlarla,  həmçinin  öz  satrapları  ilə  inadlı  və  qanlı  mübarizə  aparırdı.  III  Artakserks 

boyun əyməyənləri, üsyan qaldıranları ram edirdi, Suriyada, Fələstində, Finikiyada və 

Misirdə  vuruşmuşdu.  Onun  dövründə  dikbaş  kadusilərə  qarşı  da  yürüş  edilmişdi.  III 

Artakserks  mərkəzi  hakimiyyəti  müəyyən  dərəcədə  möhkəmlətməyə  müvəffəq  oldu. 

Lakin e.ə. 338-ci ildə Əhəmənilər sülaləsinin bu sonuncu hökmdarı zəhərlə oldürüldü. 

209 

 

İran  dövlətinin  son  on  illərinin  hadisələrindən  danışarkən  qeyd  etmək  lazım 

gəlir ki, yunanlar da bu hadisələrin əsas iştirakçılarından idilər. Lakin onu da unutmaq 

olmaz  ki,  e.ə.  IV  əsrdə  Hellada  özü  dərin  böhran  keçirirdi.  O  zamankı  yunan 

dünyasında  cərəyan  edən  sosial-iqtisadi  proseslər  hellin  polislərinin  iqtisadiyyatını 

təməlindən  sarsıdırdı.  Ayrı-ayrı  şəhər-dövlətlər  arasında  gedən  iqtisadi  mübarizə 

siyasi  mübarizə  ilə,  hellin  aləmində  hegemonluq  uğrunda  mübarizə  ilə  çulğaşırdı.  

Uzun  sürən  hərbi  toqquşmalar  nəinki  vuruşan  tərəflərin  qarşılıqlı  surətdə 

zəifləməsinə,  həm  də  muzdlu  döyüşçülər  tutulmasına,  antik  demokratiyanın 

dağılmasına  və  yeni  dövlət  formaları  axtarılmasına  gətirib  çıxarırdı.  Yunanıstanda 

bütün Helladanı vahid, güclü hakimiyyət altında birləşdirməyə çağıran səslər getdikcə 

daha tez-tez eşidilirdi. Helladanın bu cür birləşdirilməsi, ilk növbədə, İranın törətdiyi 

təhlükəyə  son  qoyardı.  Güclü  hakimiyyət  Helladada  özlərinə  yer  tapmayan  və 

Helladanın  varlığı  üçün  təhlükə  törədən  minlərlə  yunan  yoxsullarını  da  "yerbəyer" 

etməli  idi.  Həmin  yunanları  "yerbəyer"  etmək  isə,  güclü  hakimiyyət  tərəfdarlarının 

fikrincə,  yalnız  bir  yolla,  İrandan  heç  olmasa  Kiçik  Asiyanı  ələ  keçirmək  yolu  ilə 

mümkün olardı. 

E.ə. IV əsrin ortalarında Balkandakı Makedoniya dövləti yüksəlməyə başlayır. 

Xaroneya  yaxınlığındakı  döyüşdən  (e.ə.  338-ci  il)  sonra  Makedoniya  padşahı  Filipp 

bütün Yunanıstanı özünə tabe etdi. İranla müharibə gerçəkləşməkdə idi. Lakin Şərqə 

yürüş  üçün

 

qızğın  hazırlıq  görüldüyü  bir  vaxtda  makedoniyalı  Filipp  öldürüldü. 

Filippin  ölümü  heç  də  Şərqə  yürüş  ideyasının  iflası  demək  deyildi.  Müdrik  dövlət 

xadimi  və  parlaq  istedada  malik  sərkərdə  olan  gənc  Makedoniya  padşahı  Aleksandr 

(İsgəndər) atasının işini davam etdirdi, İran müharibəsinə geniş hazırlıq görülürdü. 

Şah  ailəsi  demək  olar  tamamilə  tələf  edildikdən  sonra,  e.ə.  336-ci  ildə  İran 

şahənşahının taxtında Əhəməni sülaləsinin yan şaxələrindən birinin nümayəndəsi olan 

Kodoman  əyləşdirildi. III Dara adını qəbul edən bu şahın  hökmranlığının tarixi (e.ə. 

336-30-cü illər) Makedoniyalı Aleksandrın yunan-Makedoniya qoşunlarının zərbələri 

altında böyük İran dövlətinin məhv olması tarixidir. 

Müharibə  ərəfəsində  İran imperiyası çöpayaqlı nəhəng timsalında  idi.  Farslar 

zahirən zəhmli, cah-calallı görünsələr də, əslində xalqlar üzərində öz hakimiyyətlərini 

itirmişdilər.  Xalq  kütlələri  Əhəməni  zülmünə  qarşı  yorulmadan  mübarizə  aparır, 

üsyanların  arası  kəsilmirdi.  Artıq  İran  şahının  öz  canişinlərinə  gücü  çatmırdı. 

Çəkişmələr, qəsdlər, saray fitnə-fəsadları mərkəzi hakimiyyəti zəiflədirdi. Orduda da 

artıq  iranlılara  yox,  yadellilərə  -  İran  dövlətinin  daxilən  zəif  olduğunu  yaxşı  bilən 

yunanlara  bel  bağlamaq  lazım  gəlirdi.  Əhəməni  dövlətinin  süqutu  labüd  idi. 

Aleksandrın farslarla müharibəsi məhz belə bir şəraitdə başlandı. 

Gözəl  təchiz  edilmiş  intizamlı  yunan-Makedoniya  ordusu  e.ə.  334-cü  ilin 

yazında Hellespontdan (indiki Dardaneldən) keçib Kiçik Asiyaya soxuldu. 

210 

 

Aleksandr  qədim  dövrün  ən  böyük  sərkərdələrindən  biri  idi  və  bir  çox 

görkəmli  komandirləri  -  Antipatr,  Ptolemey,  Parmenion,  Filota,  Perdikka  və 

başqalarını öz ətrafına yığa bilmişdi. 

Gənc  padşahın  artıq  ilk  addımları  onun  hərbi  planlarının  geniş  vüsətindən 

xəbər  verirdi.  Lakin  Aleksandr  İran  dövlətini  tamamilə  məhv  etmək,  ələlxüsus 

dünyada  ağa  olmaq  haqqında  ilk  vaxtlar  çətin  ki,  düşünəydi,  əvvəllər  o,  farslardan 

"qisas  almaqdan"  və  "yunanları  azad  etməkdən",  yəni  Kiçik  Asiyanı  fəth  etməkdən 

irəli getmək fikrində deyildi. 

İki  düşmən  arasında  ilk  döyüş  e.ə.  334-cü  ilin  mayında  Qranik  çayının 

sahilində oldu. Aleksandrın ordusu döyüşə qeyri-mütəşəkkil, ləng və gec hazırlanmış 

olan Kiçik Asiya satraplarının ordularını ağır məğlubiyyətə uğratdı. 

III Daranın özünün başçılıq etdiyi İran orduları ilə Aleksandrın ikinci döyüşü 

e.ə.  333-cü  ilde  İss  şəhəri  rayonunda,  dənizlə  dağlar  arasındakı  ensiz  vadidə  (Şimali 

Suriya sərhədlərində) baş verdi. Bu vuruşma da yunan-makedoniyalıların qələbəsi ilə 

nəticələndi.  Farslar  darmadağın  edildilər.  III  Dara  hərb  meydanından  rüsvayçılıqla 

qaçdı. Aleksandra xeyli qənimət çatdı. O, şahənşahın anasını, arvadını və iki qızını da 

özü ilə apardı. Bu vuruşmada farslarla birlikdə madalılar da iştirak edirdilər. 

İkinci  döyüş  nəticəsində  bütün  Kiçik  Asiya  Aleksandrın  ixtiyarına  keçdi. 

Makedoniya  əleyhinə  hərəkatın  geniş  miqyas  alıb  Makedoniyanın,  Frakiyanın, 

Yunanıstanın,  Kritin,  Kiçik  Asiyanm  bir  çox  vilayətlərini  bürüməsinə,  habelə 

Finikiyanın  və  Fələstinin  iri  ticarət  şəhərlərinin  (Tir  və  Qazanın)  güclü  müqavimət 

göstərməsinə baxmayaraq, Aleksandr öz düşmənlərinə qalib gəlib Misirə yiyələndi və 

e.ə.  332/331-ci  illərin  qışını  orada  keçirdi.  Beləliklə,  Makedoniya  padşahı  Aralıq 

dənizinin  şərq  sahillərindəki  limanların  hamısını  tutdu,  farsların  donanmasını 

bazalardan    məhrum  etdi,  dənizdə  hökmranlığı  ələ  keçirtdi  və  öz  gediş-gəliş 

yollarından təhlükəni dəf etdi. 

E.ə.  331-ci  ilin  yazında  Aleksandr  yenidən  Asiyada  göründü.  Yunan-

Makedoniya qoşunları Fərat və Dəclə çaylarını keçib Arbela yaxınlığında Qavqamela 

kəndinin  ətrafında  düşərgə  saldılar.  E.ə.  331-ci  il  oktyabrın  1-də  burada  Aleksandr 

qoşunları  ilə  III  Daranın  qoşunları  arasında  üçüncü  vuruşma  oldu.  Qavqamela 

vurusması  nəinki  qədim  dövrün  ən  iri  vuruşmalarından  biri,  həm  də  makedoniyalı 

fatehin bütün vuruşmalarının ən çətini idi. 

III Daranın orduları darmadağın edildi. Şah bir neçə satrapla və kiçik bir qoşun 

dəstəsi  ilə  Madanın  paytaxtı  Ekbatanaya  qaçdı.  Lakin  yunan-makedoniyalılar  özləri 

də bütün yürüş müddətində ən ağır tələfata bu döyüşdə uğradılar. 

Əhəməni  dövlətinin  həyati  əhəmiyyətə  malik  mərkəzlərinin  hamısının  yolu 

Aleksandrın üzünə açıldı. Aleksandr Babil və Suzu işğal etdi, sonra Parsaya soxuldu. 

Farsların  iki  paytaxtının  ikisi  də  -  Pasarqad  da,  Persepol  da  tutuldu.  Makedoniyalı 

fateh burada xeyli sərvət - 120 min talant gümüş və qızıl, çoxlu qızıl və gümüş qab-

211 

 

qacaq, müxtəlif daş-qaş ələ keçirdi. Persepol şah sarayı yandırıldı. Lakin son dərəcə 

ağır  tələfata  baxmayaraq,  III  Dara  hələ  qisas  almaq  ümidində  idi  və  Madada  qoşun 

toplamağa başladı. 

Bu  dövrdə  Madada,  xüsusən  Cənubi  Azərbaycanda,  eləcə  də  Şimali 

Azərbaycanda  vəziyyətin  necə  olduğu  haqqında  əlimizdə  kifayət  qədər  məlumat 

yoxdur.  Bizə  bəllidir  ki,  Atropatın  başçılığı  ilə  madalılar  Qavqamela  vuruşmasında 

iştirak  etmişdilər.  Onu  da  bilirik  ki,  bu  çarpışmada  "kadusilər  də,  albanlar  da, 

sakesinlər də madalılarla birləşdirilmişdilər" [A r r i a n]. 

Kadusilərin,  albanların  və  sakesinlərin  madalılarla  birləşməsi,  habelə  sonra 

vaqe olmuş hadisələr güman etməyə əsas verir ki, Əhəməni sülaləsinin ağır illərində 

Atropat  XI  və  XIV  satraplıqlara  daxil  olan  torpaqların  xeyli  hissəsini  müəyyən 

dərəcədə  özünə  tabe  edə  bilmişdi.  Yalnız  buna  görə  Qavqamela  vuruşmasında 

kadusilər və albanlar madalılarla "birləşdirilmişdilər". Sakesinlərə gəldikdə, ola bilsin, 

onlar  Madanın  tərkibinə  daha  əvvəllər  daxil  olmuşdular.  Beləliklə,  bütün  Cənubi 

Azərbaycan  ərazisi  və  Şimali  Azərbaycan  ərazisinin  bir  hissəsi  əslində  Atropatın 

hakimiyyəti altında idi. Mada satraplığına daxil olan digər vilayətlər də (Böyük və ya 

Aşağı  Midiyanın  torpaqları  və  bəzi  başqa  rayonlar  da)  görünür,  ona  tabe  idilər.  Ola 

bilsin,  o,  Qərbi  Zaqafqaziyanın  da  bir  hissəsinin  sahibi  idi.  Biz  Qavqamela 

vuruşmasından sonra Atropatla III Daranın qarşılıqlı münasibətlərinin necə olduğunu 

bilmirik.  Lakin  güman  etmək  olar  ki,  onların  arası  dəyməmişdi,  çünki  III  Dara 

Aleksandrla mübarizəni məhz Madada davam etdirmək ümidində idi. O, Madada yeni 

qoşun toplamağa çalışırdı və  bu işdə  müəyyən uğurlar qazanmışdı.  Kadusilərdən və 

skiflərdən  (skiflər  dedikdə,  sakesinlər  nəzərdə  tutulmalıdır)  köməyi  də  Madada 

gözləyirdi. 

Deməli,  Atropat  və  onun  müttəfiqləri  III  Daranın  tərəfini  saxlayırdılar.  Bunu 

Aleksandrın  Atropat  əleyhinə  hərəkətləri  də  sübut  edir.  Makedoniya  padşahı 

Paretakenadan  Madaya  hücuma  başlayıb,  ilk  növbədə,  Paretakenanı  Mada 

satraplığından ayırdı.  Bunun  ardınca Madaya  yeni satrap təyin etdi.  Lakin bir qədər 

sonra vəziyyət dəyişdi. Aydınlaşdı ki, Atropatla ittifaqda olan kadusilər və skiflər III 

Daranın  tərəfini  saxlamırlar.  Görünür,  Atropat  özü  də  şahənşahın  tərəfini 

saxlamamışdı.  Məhz  buna  görə  III  Dara  Ekbatananı  tərk  edib  monarxiyanın  şərq 

əyalətlərinə  qaçdı  və  tezliklə  orada  həlak  oldu.  Artıq  Aleksandr  Madaya  hücumu 

zamanı  Atropat  ona  öz  loyallığını dəlillərlə  sübut etmişdi.  Bu baxımdan  mühüm bir 

cəhət  də  ondan  ibarətdir  ki,  Ekbatana  yunan-makedoniyalılara  müqavimət 

göstərməmiş və ələ keçirilən İran xəzinəsi buraya gətirilmişdi. Bütün bunlar eyni bir 

zəncirin  halqaları  olub  sübut  edirdi  ki,  Atropat  öz  siyasətini  dəyişdirib  Aleksandrın 

tərəfinə  keçmişdi.  Təsadüfi  deyil  ki,  Atropat  tezliklə  (e.ə.  328-ci  ildə)  əvvəlki 

vəzifəsinə qaytarıldı. 

212 

 

Əhəməni imperiyası tamamilə dağıldı. III Daranın ölümündən sonra Aleksandr 

özü  Əhəmənilərin  varisi,  Asiyanın  padşahı  oldu.  Bu,  tarixin  dönüş  nöqtəsi  idi. 

Aleksandrın qoyduğu yeni qayda, hellinizm dövrü İranın qüdrətli dövrünün sonu idi. 

Farsların  özləri üçün bu dövr nəinki bir dünya  dövləti kimi onların qüdrətinin sonu, 

həm də yadellilərin hökmranlığı dövrünün, pərakəndəlik dövrünün başlanğıcı idi. 

O  zamanlar  baş  vermiş  hadisələri  gözdən  keçirərkən  Qədim  şərq  xalqlarının 

tarixində Əhəməni dövrünün xüsusi əhəmiyyətini qeyd etməmək olmaz. Bu dövlət öz 

tərkibinə  daxil  olan  xalqların  sosial-iqtisadi,  siyasi  və  mədəni  həyatında  mühüm  rol 

oynamışdır. 

Əhəmənilərin  hökmranlığı  dövrü  intensiv  proseslərlə  -  imperiyanın  çoxsaylı 

xalqlarının  etnik  cəhətdən  qaynayıb-qarışması,  onların  mədəniyyətlərinin  və  dini 

baxışlarının  sinkretikləşməsi  prosesləri  ilə  səciyyələnir.  İran  şahları  əhalini  kütləvi 

surətdə  köçürmək  üsuluna  geniş  surətdə  əl  atırdılar.  Onlar  müxtəlif  xalqların 

nümayəndələrindən bir çox ölkələrdə hərbi koloniyalar yaradırdılar. 

İran  şahları  saraylarının  tikintisində  imperiyanın  demək  olar  ki,  bütün 

xalqlarının nümayəndələri işləyirdilər. 

Canlı  etnik,  iqtisadi  və  mədəni  əlaqələr,  qaynayıb-qarışma  və  sinkretikləşmə 

prosesləri elmi biliklərin  sintezinə, incəsənət  və  memarlığın inkişafına,  müxtəlif dini 

baxışların  qovuşmasına,  tədricən  mahiyyətcə  yeni  maddi  və  mənəvi  mədəniyyət 

yaranmasına səbəb olurdu. Əhəmənilər dövründə qazanılmış nailiyyətlər sonralar da - 

Parfiya və Sasani dövrlərində Şərqin tarixində böyük rol oynamaqda davam edirdi. 

Əhəməni  ənənələri,  mədəniyyəti  və  incəsənəti  təkcə  İranın  öz  xalqları 

tərəfindən  yaradılmamışdı.  Bu  mədəniyyətin  təşəkkülündə  Zaqafqaziyanın,  Orta 

Asiyanın,  habelə  onlardan  şimaldakı  step  ərazilərinin  xalqları  və  tayfaları  xüsusilə 

böyük  rol  oynamışdılar.  Bu  vilayətlərin  qədim  sakinləri  Əhəmənilər  dövlətinin 

iqtisadi və mədəni həyatında fəal iştirak etmişdilər. 

213