TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Sosial  münasibətlər.  Antik  müəlliflərə  əsasən,  Qafqaz  Albaniyasının  öz 

basilevsləri  (çarları)  vardı.  Pompeyin  yürüşləri  zamanından  tanınan  Oroysun  və  otuz  il 

sonra  sərkərdə  Kanidi  Krass  ilə  çarpışan  Zoberin  adları  bizə  gəlib  çatmışdır.  Bəzi  antik 

yazıçılar Albaniyada bir basilevs olduğunu deyirlər. Məsələn, Strabon bildirir ki, hazırda 

Albaniyada  bir  basilevs  hamının  üzərində  hökmranlıq  edir.  Eyni  fikri  İosif  Flavi,  Dion 

Kassi və Appian da söyləyirlər. Plini, Avqustun Aikira kitabəsi, Fest, Evtropi və başqaları 

Albaniyada  çarın  təkhakimiyyətliyindən  bəhs  edirlər.  Digər  müəlliflər  Albaniyada  bir 

neçə  basilevsin  hökmranlıq  etdiyini  göstərirlər.  Məsələn, Plutarx  Kaspi  sahillərində  bir 

neçə alban basilevsi olduğu haqqında məlumat verir. Tasit də albanlarda rekslər (çarlar) 

olduğunu söyləyir. 

Antik  müəlliflər  qədim  Albaniyanın  kübar  cəmiyyətinin  nümayəndələrini  yunan 

və  latın  mənşəli  terminlərlə  adlandırırlar.  Bunların  hər  birinin  öz  alban  prototipinə  nə 

dərəcədə  uyğun  gəldiyini  söyləmək  çətindir;  ictimai  institutlar  müxtəlif  olduğundan 

adətən terminlər mənaca üst-üstə düşmür. Latın variantında basilevs və reks həm varlı, 

həm də sadəcə adlı-sanlı adam deməkdir. Basilevs və reks (yəni hökmdar, hakim) həm 

çara, həm də çarlığa dəxli olmayan nüfuzlu şəxsə aid edilə bilərdi. 

Albaniyada basilevslərdən əlavə, hegemonlar və prefektlər də qeyd edilir. Appian 

bildirir  ki,  Pompeyin  təntənəli  qələbə  arabasının  önündə  iki  alban  hegemonunu 

aparırdılar. 

Hegemon başlıca olaraq başçı, rəhbər, habelə sərkərdə, canişin deməkdir. Ayrı-ayrı 

hallarda şəhərin ərzaq təminatı rəisi, donanma  komandanı, canişin, müttəfiqlərin süvari 

dəstəsinin komandanı prefekt adlandırıla bilərdi. 

Eliana  görə,  hiyerevslər  və  "kaspilərin  ən  varlıları  və  ən  adlı-sanlıları"  dəvə 

yunundan  paltar  geyirdilər.  Məlumatda  cəmiyyətin  yuxarı  təbəqəsi  nümayəndələri 

haqqında yaxşı təsəvvür yaradılır, varlılardan və hakimiyyət başında duranlardan danışılır. 

322 

 

Söhbət rəhbərlərdən və ya sərkərdələrdən gedir, hərçənd burada, ola bilsin, ümumiyyətlə 

başçı və ya canişin deyil, bəlkə də var-dövlət sahibi, adlı-sanlı adam nəzərdə tutulur. 

Strabon  piyada  qoşundan  və  süvarilərdən  bəhs  edir.  Albanlarda  "nizəatanlar  və 

oxatanlar  vardır;  geyimləri  zirehli,  qalxanları  [uzun,  dördküncdür],  başlarına  heyvan 

[dərisindən]  hazırlanmış  papaq  qoyurlar..."  Bütün  əlamətlərdən  görünür  ki,  qoşunun 

tərkibində  Albaniyanın  sosial  təbəqələri  müəyyən  dərəcədə  öz  əksini  tapırdı.  Piyada 

qoşun nisbətən ikinci dərəcəli əhəmiyyətə malik idi və əhalinin daha yoxsul təbəqələrini 

təmsil edirdi, süvarilər isə daha təminatlı ailələrdən toplanırdı. 

Strabon  məlumat  verir  ki,  Selena  ilahəsinə  həsr  edilmiş  Alban  məbədində 

"kahin  vəzifəsini  basilevsdən  sonra  ən  böyük  hörmət  sahibi  olan,  geniş  müqəddəs 

məbəd  torpağının  və  hiyerodulların  (müqəddəs qullar) başında duran  xadim  icra  edir". 

Burada  basilevsdən  sonra  ən  böyük  hörmət  sahibi  olan  xadim  -  teokratik  aparatın 

nümayəndəsi  əks  olunmuşdur.  İbadətgahın  və  məbədyanı  ərazinin  əhalisinə  gəlincə 

Selena  ilahəsinə  həsr  edilmiş  alban  hiyeronunda  baş  kahin  yalnız  öz  ibadətgahında 

deyil,  həm  də  əhalisi  çox  olan  geniş  məbədyanı  ərazidə  hökmran  idi.  Strabon  yaxşı 

məskunlaşmış hiyera xoranı və hiyerodulları ayrılıqda xatırladır. Başqa bir yerdə qeyd 

edilir  ki,  albanlarda  ilahəyə  insan  qurbanları  verilir  və  "qurban  verilən  yıxılarkən 

vəziyyətinə  görə  fal  açılır  və  bütün  icmaya  elan  olunur".  Antik  müəllif  müqəddəs 

torpağın  icmaçıları  ilə  hiyerodullar  arasında  fərq  qoyur.  Bununla  əlaqədar  olaraq 

Albaniyadan  kənarda  yerləşən  ibadətgahın  oxşar  əhalisi  ilə  tanış  olmaq  maraqlıdır. 

Kappadokiya  Komanasının  Enio  və  ya  Ma  (yerli  adı)  ibadətgahı  barəsində  Strabon 

məlumat  verir  ki,  "orada  əhalinin  əksəriyyəti  teoforetlərdən  və  hiyerodullardan 

ibarətdir". Kiçik Asiya ibadətgahının teoforetlərini, görünür, qədim Qafqaz Albaniyasının 

məbədyanı  ərazisinin  zəhmətkeş  əhalisi  ilə  eyniləşdirmək  lazımdır.  Hiyerodullar  və 

teoforetlər  məbəd  ərazisinə  bağlı  əkinçilik  icmasının  üzvləri  olan  məbədyanı  ərazinin 

kəndli  əhalisi  idilər.  Beləliklə,  ibadətgahda  və  hiyera  xorada  iki  kateqoriya  əhali  qeyd 

edilir:  məbəd  icmasının  üzvləri  və  hiyerodullar.  Birinci  kateqoriyaya  başlıca  olaraq 

əkinçiliklə məşğul olan əhali aid idi.

 

Hiyera  xora  əhalisinin  digər  kateqoriyasına  hiyerodullar  aid  idilər.  Kiçik  Asiya 

məbədlərinin  hiyerodulları  haqqında  xeyli  məlumat  qalmışdır.  Məsələn,  Strabon  qeyd 

edir  ki,  Farnakiyada  şəhər  "çoxlu  hiyerodulları  və  hiyera  xorası  olan  Ameriya 

qəsəbəsinə"  malik  idi.  Antik  müəllif  əlavə  edir  ki,  burada  da  "albanlarda  və  Frikiyada 

olduğu  kimi,  Selena  məbədi"  vardır.  Bu  məlumatdan  görünür  ki,  hələ  qədim  vaxtlarda 

Kiçik  Asiya  və  Albaniyanın  məbədlərini  eyniləşdirmə  cəhdi  var  idi.  Hiyerodullar  başqa 

ibadətgahlarda da vardı. Məbəd hiyerodullarının geniş yayılması yaxşı məlumdur. Strabon 

Zelada,  Kappadokiya  Komanasında,  Morimenadakı  Zevs  məbədində  və  Pont 

Komanasında  hiyerodullar  olmasını  xatırladır.  Hər  iki  Komanada  altı  mindən  çox 

hiyerodul vardı. Morimenadakı Zevs məbədində hiyerodulların sayı isə, üç minə yaxın 

idi  [ S t r a b o n ] .   Kiçik  Asiyanın  hiyerodulları  kişilərdən  və  qadınlardan  ibarət  idi. 

323 

 

Akilisenada Anait məbədində adlı-sanlı adamlar "da öz qızlarını hələ qızlıq çağında ilahəyə 

həsr edirdilər" [Strabon]. Strabona əsasən, Pont Komanasının hiyerodulları arasında "öz 

bədəni  ilə"  alver  edən  qadınlar  çox  idi;  "onların  əksəriyyəti  ilahəyə  həsr  edilmişdi". 

Strabonun  yazdığına  görə,  alban  hiyerodullarının  bir  hissəsi  qurban  verilirdi. 

Hiyerodulların digər hissəsi gələcəyi xəbər verən fanatiklər qrupundan ibarət idi. 

Albaniya  hiyerodulları  vahid  kütlə  deyildi  və  cəmiyyətin  məhsuldar  qüvvələrinə 

təsir göstərə bilməzdilər. Onlar köləlik institutu ilə bağlı sosial kateqoriya deyil, ilahiyyat 

qulları, yəni ibadətgahın qulluqçuları idilər, buraya sıravi kahinlər də daxil idilər. 

Qədim  Qafqaz  Albaniyasının  məbəd  icmalarının  torpaq  sahibliyi  haqqında 

məlumat azdır. Strabona görə, Selena məbədinin Alban hiyerevsinə əhalisi çox olan geniş 

müqəddəs  torpaq  tabe  idi,  yəni  Alban  məbədlərinin  ixtiyarında  yunandilli  müəlliflər 

tərəfindən  "hiyera  xora"  adlandırılan  xüsusi  məbədyanı  ərazilər  vardı.  Materialın 

azlığı üzündən məbəd torpaqlarının istismar edilməsi haqqında biliyimiz çox səthidir. 

Bu  barədə  yalnız  qonşu  hiyera  xoralar  haqqında  Strabonun  məlumatı  vardır.  Güman 

etmək olar ki, ölkədə məbədyanı torpaqlar Selena, Helios və ya Zevs allahlarına məxsus 

hesab  edilsə  də,  əslində  baş  kahinin  -  hiyerevsin,  ola  bilsin,  məbəd  iyerarxiyasının  ən 

nüfuzlu üzvlərinin ixtiyarında idi. 

Beləliklə, məbəd torpaqlarında cəmləşmiş əhali ayrı-ayrı qruplara bölünmüşdü və 

onların arasında (1)  hiyerevs  və  onun  əhatəsi,  (2)  icmaçılar  -  teoforetlər  və  ya  hiyera 

xora kəndliləri və nəhayət,  alban cəmiyyətinin  məhsuldar qüvvələrinə o qədər də təsir 

göstərməyən  (3)  hiyerodullar  xüsusilə  nəzərə  çarpırdı.  Albaniya  basilevs  və  ya 

hegemonların  qəbirləri  hələ  aşkar  edilməmişdir.  Sıravi  qəbirlərə  gəldikdə,  Yaloylutəpə 

tipli  torpaq  qəbirlər  arasında  qoşa  qəbirlər  yoxdur.  Bir  çox  küp  qəbirlərdə  ikişər  skelet 

aşkara çıxarılmışdır. Dəfn zamanı adam öldürülməsi, iki adamın bir qəbirdə basdırılması 

bəlkə də ictimai münasibətlərdən irəli gəlirdi. Küp qəbirlərdə sosial-iqtisadi xüsusiyyətlər 

barəsində  başqa  məlumat  da  vardır.  Mingəçevir  qəbiristanında  küp  qəbirdə  iki  qoşqu 

heyvanının  skeletləri  və  mərkəzi  qəbrin  yaxınlığında  qəribə  bir  vəziyyətdə  insan 

skeleti  aşkar  edilmişdir:  o  demək  olar,  küpün  üzərində  idi,  üzüqoylu,  döş  qəfəsi 

üstündə  uzanmış,  qolları  bükülmüşdü.  Görünür,  eramızdan  əvvəl  son  əsrlərdə  və 

eramızın ilk əsrlərində dəfn zamanı asılı adamlar və ya əsir alınmış qullar zorakılıqla 

öldürülürmüş. Bir  yerdə  çiy kərpicdən tikilmiş qoşa qəbirə rast gəlinir (bir quyuda iki 

qəbir).  Qoşa  çiy  kərpic  qəbirlər  sosial  münasibət  baxımından  küp  qəbirlərdə  olmuş 

mənzərəni  verir.  Qoşa  türbələrdən  əlavə,  ikiadamlıq  çiy  kərpic  qəbirlərə  də  təsadüf 

edilir (bir türbədə iki skelet). Məsələn, çiy kərpic türbələrin birində əsas skeletin ayaq 

tərəfində ikinci skelet də aşkar olunmuşdur. Çiy kərpic türbədə arxası üstə uzadılmış 

meyitin ayaq tərəfində bükülü vəziyyətdə olan ikinci skelet, ola bilsin ki, oturan yerdə 

öldürülmüş bir adamın skeletidir. Demək, dəfn zamanı qulu və ya kənizi qurban verirdilər. 

Beləliklə,  alban  cəmiyyətində  bir  qütbdə  basilevs,  hegemonlar,  yaxud  prefektlər  və 

hiyerevslər dururdu. Hegemonlar və prefektlər yerli əyanları təmsil edirdilər. Hiyeron 

324 

 

və  hiyera  xoranın  başında  duran hiyerevs basilevsə tabe idi. Digər qütbdə  isə icmaçılar, 

əkinçi-maldar  əhalinin  əsas  kütləsi  və  sənətkarlar  təmsil  edilirdi.  Əsasən  hiyeronların 

qulluqçuları  olan  hiyerodullar,  habelə  məbəd  təsərrüfatı  ilə  bağlı  olan  hiyerodullar  və 

nəhayət, qullar da əməkçi əhali kateqoriyasına daxil idilər. İcmaçı kəndlilər, sıravi maldar 

əhali  və  sənətkarlar  cəmiyyətin  məhsuldar  qüvvələrini  inkişaf  etdirən  özəyi  təşkil 

edirdilər: qul əməyi üstün rol oynamırdı. 

Oturaq  əkinçi  əhali  ilə  daha  mütəhərrik  maldar  əhalinin  qarşılıqlı  surətdə  bir-

birinə  nüfuz  etməsi  qədim  Qafqaz  Albaniyasının  məhsuldar  qüvvələrinə  güclü  təsir 

göstərirdi. 

QoĢun  və  hərbi  iĢ.  Strabon  yazırdı  ki,  albanlar  "...həm  piyada,  həm  at  belində, 

həm yüngül silahlanmış (zirehsiz), həm də zirehlənmiş halda vuruşurdular". 

Strabonun  məlumatında  albanların  qoşun  növlərindən  danışılır:  görünür,  albanlar 

bu cəhətdən qonşularından heç də fərqlənmirdilər, ya da çox cüzi fərqlənirdilər. Beləliklə, 

qədim coğrafiyaşünasın dediyinə görə, alban qoşunu piyadalara və süvarilərə bölünürdü. 

Strabonu  belə  də  başa  düşmək  olar:  albanlar  at  qoşulmuş  döyüş  arabasında 

vuruşurdular, çünki "hippos" həm at, həm də döyüş arabası deməkdir, yəni albanlar həm 

piyada  qoşunundan,  həm  də  süvarilərdən  istifadə  edirdi,  həm  yüngül  silahlanmış 

döyüşçülər  -  psiletlər,  həm  də  zirehli  döyüşçülər  -  katafraktlar  vardı.  Zirehli  atlar  qədim 

xalqların  hərb  sənətində  xüsusi  yer  tutur.  Strabon  yazır  ki,  "belə  süvari  qoşun 

həvəskarı  yalnız  midiyalılar  və  ermənilər  deyil,  həm  də  albanlardır,  çünki  müharibədə 

zirehli  atlardan  istifadə  edirlər".  Antik  müəllif  hücum  və  müdafiə  silahları  haqqında 

məlumat  qoyub  getmişdir.  Məsələn,  qeyd  edilir  ki,  albanlarda  zirehləri  və  uzun 

dördkünc  qalxanları  olan  nizəçilər  və  oxatanlar  vardı;  albanlar  iberlər  kimi  başlarına 

heyvan  dərisindən  hazırlanmış  papaqlar  qoyurdular.  Plutarx  romalılar  ilə  albanların 

toqquşmasını  təsvir edərək bildirir ki,  Albaniya  basilevsinin qardaşı Kosis Pompeyə 

"nizə ilə zərbə" endirmişdi. 

Akontistlər - nizəçilər və toksotlar - oxatanlar vardısa, deməli, nizələr və oxlar da 

olmalı idi. Arxeoloji material yazıçıların dediklərini təsdiq edir. Albaniya ərazisində çoxlu 

silah  aşkar  edilmişdir  və  bunun  xeyli  hissəsi  küp,  katakomba  və  taxta  qəbirlər 

mədəniyyətinin  daşıyıcılarına  məxsusdur.  Mingəçevir  küp  qəbirlərindən  çıxarılmış  nizə 

ucluqları  məlumdur.  Bunlar  dəmirdəndir,  oymaqlıdır,  uzunsov  üçbucaq  formasındadır, 

bəzilərində  tiyə  boyunca  qabarıq  damar  uzanır,  ucluqların  uzunluğu  11  santimetrdən 

40  santimetrə  qədərdir.  Silahın  hazır  olması  üçün  həmin  ucluğa  ağac  sap  keçirmək 

kifayətdir.  Albaniya  nizəçi  döyüşçüləri  məhz  bu  cür  nizələrdən  istifadə  edirdilər. 

Ölçülərini  müəyyən  etmək  üçün  başqa  xalqların  nizələri  ilə  tutuşdurmaq  əsasında 

güman  etmək  olar  ki,  Albaniya  döyüşçülərinin  nizələri  iki  metr  məsafəyə  və  daha 

uzağa çata bilərdi. O dövrdə üçpərli, saplaqlı dəmir ox ucluqları oymaqlı, çıxıntılı tunc 

ucluqları, habelə daha erkən dövr (eramızdan əvvəl VII-VI əsrlər) üçün səciyyəvi olan 

oymaqlı,  üçüzlü  tunc  və  sümük  ucluqları  sıxışdırıb  aradan  çıxartmışdı.  Bununla 

325 

 

yanaşı  küp  qəbirlərin  birindən  əvvəlki  vaxtların  tunc  oxlarına  nisbətən  daha  səliqəli 

hazırlanmış  tunc  ox  ucluğu  tapılmışdır.  Mingəçevirdə  e.ə.  III-I  əsrlər  təbəqəsində 

bişmiş  gildən  olan  ox  ucluqları  aşkar  edilmişdir.  Yaloylutəpə  tipli  torpaq  qəbirlərin 

birində (Çuxur Qəbələ yaxınlığında) çoxlu miqdarda saplaqlı üçpərli ox ucluqları üzə 

çıxarılmışdır. 

Görünür,  Albaniya  ərazisində  də  saplaqlı  üçpərli  ox  ucluqları  e.ə.  I  əsrin 

başlanğıcında  Orta  Asiya  və  Parfiya  vasitəsilə  yayılmışdır.  Ucluqların  bir  qismi 

buraya  sarmat  tayfaları  ilə  gəlib  çıxa  bilərdi.  Güman  etmək  olar  ki,  qədim  albanlar 

qarğı  oxlar  da  işlədirdilər.  Parfiya  tayfalarında  skif  yayı  (kamanı)  əsas  yer  tutur, 

sikkələrdə, ritonlarda və başqa  əşyalarda təsvir olunurdu.  Bu kaman uzunluğu 60-70 

santimetrdən  çox  olmayan  oxlar  üçün  idi.  Eraların  ayrıcında  skif  kamanı  ilə  yanaşı 

daha  mürəkkəb  hun  kamanı  tətbiq  edilirdi,  onun  uzunluğu  120  santimetrdən  160 

santimetrə  qədərdi,  üzərində  qoyma  sümüklər  vardı.  Daha  yüngül  və  daha  ağır 

ucluqların olması antik Albaniyada yüngül və ağır kamanların mövcudluğunu güman 

etməyə imkan verir. Bunlarla həm süvarilər, həm də piyada qoşun silahlanmışdı. 

Qazıntılar antik müəlliflərin məlumatlarını təsdiq edir, həm də hücum silahına 

və  hərbi  əməliyyatla  bağlı  əşyalara  işıq  salan  bir  çox  yeni  faktlar  verir.  Bu  sıraya 

Mingəçevirdən,  Şamaxıdan,  İsmayıllıdan,  Çuxuryurddan  və  başqa  yerlərdən  tapılan 

dəmir qılınclar aiddir. Qılıncların tiyələri ensiz və uzun, ucları sivridir. Bəzisində ağac 

və ya sümük bəzəyi izləri vardır. Üzünə dəri çəkilmiş qınlar da qalmışdır. Qılıncların 

bir qisminin halqavari başcığı vardır. Gəncəçayın sahilində çiy kərpic qəbirdən 0,61 

metr uzunluğunda qılınc aşkar edilmişdir. Görünür, bu qılınc dəri qında saxlanılırmış 

və  yuxarı  hissədə,  qəbzənin  yaxınlığında  qına  oval  şəklində  olan  iki  dəmir  halqa 

keçirilibmiş.  Qəbzə  üç  dəmir  mıxla  mıxlanmış  və  tunc  halqa  ilə  bərkidilmişdir. 

Qılıncın halqavari başcığı vardır. Bu cür başçıqları olan qılınclar Qara dənizin şimal 

sahillərindən  Çinə  qədər  çox  böyük  bir  ərazidə  yayılmışdı.  Qədim  Qafqaz 

Albaniyasına  bu  qılıncları,  görünür,  Avrasiya  çöllərində  köçəri  həyat  sürən  tayfalar 

gətirmişdir. 

Arxeoloji  qazıntılar  nəticəsində  Azərbaycan  ərazisində,  yəni  Mingəçevirdə, 

Çirçir  gölündə  (Ağdaş  rayonunun  Pirəzə  kəndi),  Xınıslıda  (Şamaxı),  Gəncəçayın 

sahilində  və  başqa  yerlərdə  çoxlu  xəncər  aşkar  edilmişdir.  Xəncərlərin  böyük  bir 

qismi  görkəmini  itirmişdir.  Xəncərlərin  uzunluğu  təqribən  25  santimetrdən  30 

santimetrə  qədərdir.  Məsələn,  Xınıslıdan  tapılmış  xəncərin  uzunluğu  28  santimetrə, 

Mingəçevirdən  tapılmış  xəncərlər  isə  12  santimetrdən  26  santimetrə  qədərdir. 

Albanlar  bu  hücum  silahları  ilə  yanaşı,  bıçaqlardan  da  istifadə  edirdilər.  Bıçaqlar 

Mingəçevirdə,  Xınıslıda  və  başqa  yerlərdə  aşkar  olunmuşdur.  Arxeoloji  materiallar 

içərisində uzunluğu 1-2,5 metrə çatan dəmir döyüş yabalarına rast gəlinir. Belə hesab 

edilir  ki,  onlardan  həm  müdafiə,  həm  də  əlbəyaxa  hücum  döyüşlərində  istifadə 

olunurmuş. 

326 

 

Öyrənilən dövrün əsas müdafiə silahlarından biri də zireh idi. Strabonun qeyd 

etdiyinə  görə,  qədim  Qafqaz  Albaniyasının  döyüşçülərində  zireh  -  toraks  da 

olmuşdur.  Qazıntılar  zamanı  hələlik  tam  salamat  qalan  zireh  tapılmamışdır,  bu 

qoruyucu geyimin ancaq ayrı-ayrı qalıqlarına rast gəlinir. Məsələn, qəbirlərin birində 

üç  mindən  artıq  daş  muncuq  aşkar  edilmişdir.  Güman  olunduğuna  görə,  muncuq 

dənələri  zireh  rolunu  oynayan  dəri  geyimə  tikilirmiş.  Eyni  sözlər  böyük  miqdarda 

aşkar  edilmiş  tunc  düymələrə  də  aiddir.  Qəbirlərin  birindən  döyüşçünün  qoruyucu 

metal geyiminin, o cümlədən dəmir zirehin hissələri tapılmışdır. Tapıntılarla əlaqədar 

olaraq, "heyvan dərisi geymiş" alban döyüşçüləri haqqında Plutarxın verdiyi məlumat 

yada düşür. Strabon qeyd edir ki, aşılanmamış öküz dərisindən zireh başqa xalqlarda 

da olmuşdur. Digər qoruyucu silah geniş yayılmış qalxan idi. Strabon alban qalxanları 

haqqında  da  aydın  məlumat  verir. Bu, qallarda və  romalılarda  skutum adlanan uzun 

dördkünc ("qapışəkilli") qalxandır. Qazıntılardan birində dəmir qalxana bənzər kiçik 

bir şey tapılmışdır. Qeyd etmək maraqlıdır ki, Plutarx Pompey ilə alban basilevsinin 

qardaşı  Kasis  arasındakı  çarpışmanı  təsvir  edərkən  göstərir  ki,  "döyüşdən  sonra 

romalılar  öldürülmüş  barbarların  üst-başlarını  axtarıb  qarətə  başlayanda  amazonka 

peltaları tapılmışdı". Qədim heykəltəraşlar peltanı amazonkaların kiçik müdafiə silahı 

kimi  aypara  şəklində  təsvir  edirdilər.  Bütün  bu  deyilənlər  təsdiq  edir  ki,  qədim 

müəlliflərə  görə,  alban  döyüşçülərində  iki  növ  müdafiə  silahı  olmuşdur:  Roma 

skutumunu xatırladan böyük qalxan və formaca peltaya yaxınlaşan kiçik qalxan. 

Bizə alban döyüşçülərinin baş örtüyü haqqında gəlib çatan məlumat da diqqəti 

cəlb  edir.  Görünür,  albanlar  başlarına  bütün  Qafqazda  yayılmış  papaq  qoyurdular. 

Strabon  albanların  baş  örtüyünü  heyvan  dərisi  ilə  əlaqələndirir  və  alban 

döyüşçülərinin digər qoruyucu baş örtükləri haqqında heç bir məlumat vermir. 

Yaxşı qalmış tunc dəbilqə tapılmışdır, dəbilqənin yuxarı hissəsi enlənən içiboş 

borucuqla  qurtarır,  bu  borucuq,  ehtimal  ki,  lələklər,  at  qılı  və  digər  fərqlənmə 

nişanları taxmaq üçündür. Öyrənilən dövrdə bir çox xalqlarda dəbilqələr vardı. Lakin 

dəbilqə antik Albaniyanın sıravi döyüşçüləri üçün səciyyəvi deyildi. 

Qoşunların miqdarı haqqında antik müəlliflərin verdiyi konkret məlumat hərbi 

işin  öyrənilməsi  məsələsində  müəyyən  yer  tutur.  Strabonun  dediyinə  görə  albanlar 

"[döyüş  üçün]  iberlərə  nisbətən  daha  çox  qoşun  düzürlər.  Onlar  altmış  min  piyada 

qoşun və iyirmi iki min süvari silahlandırırlar - Pompeylə döyüşə [albanlar] belə bir 

[qoşunla] getmişlər". Plutarx bildirir ki, Kürü keçib romalılar üzərinə həmlələr edilən 

zaman  albanlar  qırx  min  nəfərdən  az  olmamışlar.  Daha  sonra  Plutarx  romalıları 

qarşılayan  albanların  sayı  haqqında  bir  qədər  başqa  məlumat  verir.  Qədim  müəllif 

bildirir ki, Pompeyi "döyüşə hazır vəziyyətdə, lakin pis silahlanmış və başlıca olaraq, 

heyvan dərisində 60000 piyada və 12000 süvari" qarşılamışdır. Birinci halda Plutarx 

piyadanı  süvaridən  fərqləndirmir,  alban  qoşununun  ümumi  miqdarını  verir: 

döyüşçülər  40000  nəfər  idi.  İkinci  halda  Plutarxın  məlumatı  Strabonun  məlumatını 

327 

 

xatırladır,  lakin  alban  süvarilərinin  sayı  cəhətdən  ondan  fərqlənir.  Deyilənlərdən 

görünür  ki,  alban  süvarilərinin  sayı  Strabonda  22  min,  Plutarxda  isə  12  mindir. 

Appiana  əsasən,  albanların  basilevsi  Oroys  və  iberlərin  basilevsi  Artok  yeddi  miriad 

döyüşçü ilə Kür çayının yaxınlığında Pompeyi güdürdü. Appian belə müəyyən edir ki, 

alban  və  iber  qoşunu  70  min  döyüşçüdən  ibarət  idi.  Əgər  iber  qoşununun  alban 

qoşunundan  az  olması  haqqında  Strabonun  məlumatı  əsas  götürülsə,  deməli, 

albanların  payına  təqribən  40  min  döyüşçü  düşür,  bu  isə  alban  qoşununun  miqdarı 

haqqında Plutarxın birinci məlumatı ilə düz gəlir. Beləliklə, görünür ki, alban qoşunu 

Strabona görə 82 min (60 min piyada  və 22 min süvari), Plutarxa görə bir halda 72 

min  (60  min  piyada  və  yalnız  12  min  süvari),  başqa  bir  halda  40  min,  Apiana  görə 

təqribən 40 min döyüşçüdən ibarət idi. Eramızdan əvvəl 64-cü ildə alban qoşunlarının 

romalılarla  ilk  toqquşması  Plutarx  və  Dion  Kassi  tərəfindən  təsvir  edilmişdi.  Bu 

toqquşma  eramızın  35-ci  ilində  parfiyalılara  qarşı  yönəldilmiş  hərbi  əməliyyatla 

əlaqədar Korneli Tasit tərəfindən də xatırladılır. 

Antik Albaniyanın qoşunu və hərbi işi haqqında bütün bu məlumatlar süvari və 

piyada  döyüşçülərin  çox  olmasından,  hücum  və  müdafiə  silahından,  habelə  alban 

qoşununun hərbi əməliyyatlardakı strategiyasından və taktikasından danışmağa imkan 

verir. 

 

 

328 

 

XV F Ə S İ L 

 

ANTĠK ALBANĠYANIN SĠYASĠ HƏYATI 

 

Eramızdan  əvvəl  IV-II  əsrlərdə  Albaniyanın  siyasi  həyatı,  Albaniya 

dövlətinin meydana gəlməsi. Yazılı qaynaqlar göstərir ki, Əhəmənilərin hakimiyyəti 

Qafqaz  silsiləsinə  qədər  uzanan  bir  ərazini  əhatə  edirdi.  Lakin  Zaqafqaziya,  o 

cümlədən  Şimali  Azərbaycan  sakinlərinin  Əhəmənilərdən  asılılığının  demək  olar 

yalnız  adı  vardı;  yoxsa  nə  ilə  izah  etmək  olar  ki,  məsələn,  kadusilər,  albanlar  və 

sakasenlər  Makedoniyalı  Aleksandrın  qoşunlarına  qarşı  farsların  müharibəsində  İran 

təbəələri  kimi  deyil,  Mada  satrapı  Atropatın  müttəfiqləri  kimi  çıxış  etmişdilər. 

Bununla  birlikdə  Əhəmənilərin  hökmranlığı  alban  tayfalarının  siyasi  həyata 

qoşulmasına,  onlarda  sinifli  cəmiyyətin  və  dövlətin  meydana  gəlməsi  proseslərinin 

intensivləşməsinə  səbəb  olmaya  bilməzdi.  Güman  etmək  olar  ki,  ilk  vaxtlarda 

Kaspisahili  tayfaların,  o  cümlədən  albanların  xeyli  hissəsi  ümumi  bir  ad  -"kaspilər" 

adını  daşımışdır.  Əgər  belədirsə,  Hellada  üzərinə  gedən  Kserks  qoşunlarının 

tərkibində  adları  çəkilən  "kaspilər"  sırasında,  ola  bilsin,  albanlar  da  varmış. 

Albanların siyasət meydanına eramızdan əvvəl IV əsrin son sülsündən gec olmayaraq 

çıxması  şübhə  doğurmur.  Artıq  eramızdan  əvvəl  III  əsrin  başlanğıcında  Kaspi 

sahillərini  gəzən  Patrokl  başqa  tayfalar  sırasında  albanların  da  adını  çəkmişdi  - 

Strabonun albanlardan danışanda Patrokla istinad etməsi də bunu təsdiqləyir. Arrianın 

əsərindən  aydın  olur  ki,  yunanlar  düşmənlə  üz-üzə  gələndə  albanları  (silah  və 

geyimlərindən)  dərhal  tanımışdılar.  Farslar  öz  tarixinin  böhranlı  anında  albanların 

qoşununu  Əhəmənilər  ordusunun  sıralarının  mərkəzində,  İran  şahının  və  onun 

qvardiyasının  yaxın  əhatəsində  yerləşdirmişdilər.  Albanları  madalılar  da,  farslar  da 

tanıyırdılar. 

Arxeoloji  tədqiqat  nəticələrindən  göründüyü  kimi,  Albaniya  əhalisinin 

hellinizm  dünyası  ölkələri  ilə  ticarət  və  mədəni  əlaqələrinin  yaradılması  bilavasitə 

Makedoniyalı Aleksandrın yürüşlərinin ardınca gələn dövrə aid edilməlidir. Bunu, hər 

şeydən  əvvəl,  tapılmış  sikkələr,  eləcə  də  arxeoloji  materiallardan  göründüyü  kimi, 

Albaniyada  sırf  yunanlara  məxsus  bir  adətin  olması  -  ölünün  ağzına  və  ya  başının 

altına sikkə qoyulması da aydın göstərir. 

Qafqaz Albaniyasına müxtəlif vaxtlarda soxulan tayfalar onun siyasi həyatında 

və  burada  cərəyan  edən  etnik  proseslərdə  müəyyən  rol  oynamışlar.  Onların  arasında 

skiflərdən  başqa  saklar  da  vardı,  saklar  vaxtilə  bir  vilayəti  işğal  etmişdilər  və  bu 

vilayətin  adı  "onların  adlarına  görə  Sakasena  qalmışdı"  [ S t r a b o n ] .   Saklar 

eramızdan  əvvəl  VII  əsrdə  Ön  Asiyanın  siyasi  hadisələrində  fəal  rol  oynayırdılar, 

onlar  (sakesinlər)  kadusilər  və  albanlar  ilə  birlikdə  eramızdan  əvvəl  IV  əsrin  son 

329 

 

sülsündə  farsların Makedoniyalı  Aleksandrın qoşunlarına  qarşı  müharibəsində  Mada 

satrapı Atropatın müttəfiqləri kimi iştirak edirdilər. 

Eramızdan  əvvəl  son  iki-üç  əsrdə  Şimali  Azərbaycan  sakinləri  şimaldan 

soxulan  massaget  -  sarmat  tayfaları  ilə  üz-üzə  gəlməli  oldular,  bir  qədər  sonra  bu 

tayfalar Kaspi sahil zolağının bir hissəsində Mazkut (Massaget) çarlığı yaratdılar. 

Eramızdan əvvəl son əsrlərdə yuxarı aorslar deyilən sarmat-massaget mənşəli 

tayfalar  Şimali  Azərbaycan  və  Cənubi  Dağıstanın  alban  tayfalarının  həyatında 

müəyyən rol oynayırdılar. 

Göstərilən  dövrdə  aorslar  Kaspisahili  şimal-qərb  vilayətləri  üzərində 

hökmranlıq  edən  ən  güclü  birlik  idi.  Eramızdan  əvvəl  son  iki-üç  əsrdə  onlar  Ön 

Asiyadan gələn, Albaniyadan keçərək Şimali Qafqaza və daha uzaqlara gedən ticarət 

yolunu  əllərində  saxlayırdılar.  Onlar,  Strabonun  dediyinə  görə,  "Kaspi  dənizi 

sahillərinin böyük bir hissəsinin sahibi idilər... ermənilərdən və midiyalılardan hind və 

Babil malları alır, dəvə karvanları ilə daşıyıb satırdılar". 

Orta  Dağıstan  vilayətlərinin  hansı  yerlərindəsə,  "udi  tayfasından...  yuxarıda" 

yaşayan  utidorslara,  görünür,  udilər  ilə  aorsların  qarışması  nəticəsində  əmələ  gələn 

alban-sarmat  tayfası kimi baxmaq lazımdır. Lakin ola bilər ki, "utidorslar" "uti (udi) 

aorsları" deməkdir, yəni udilər arasında yaşayan aorslardır (müqayisə et: lyko-syroi - 

"likiya  suriyalıları",  celto-ligures  -  "kelt  liqurları",  celto-sythae  -  "kelt  skiflər"  və 

başqaları). 

Böyük  Dəhnə  kəndinin  (Şəki  rayonu)  yaxınlığında  aşkara  çıxarılmış  yunan 

kitabəsində  ( I -II   əsrlər)  Evnon  adına  rast  gəlinir.  Bu  adı  I  əsrdə  aors 

hökmdarlarından biri daşımışdır. 

Antik  dövrdə  Şimali  Azərbaycan  vilayətlərində  yaşayan  tayfalarda  dövlətin 

sosial  institut  kimi  meydana  gəlməsi  məsələsi  indiyədək  izah  edilməmiş  qalır.  Daha 

sonralara  aid  mənbələrdə  olan  cüzi  məlumat  belə  hesab  etməyə  imkan  verir  ki, 

eramızdan  əvvəl  I  əsrdə  Albaniyada  dövlət  artıq  mövcud  idi.  Arxeoloji  materiallar 

antik  Albaniyada  sinfi  bölgünün  olduğunu  göstərməklə  bu  məsələnin  həllinə  kömək 

edir,  sinfi  bölgü  isə,  məlum  olduğu  kimi,  dövlət  qurumunun  meydana  gəlməsi  üçün 

zəruri  ilkin  şərtdir.  Arxeologiya  məlumatı  eramızdan  əvvəl  I  minilliyin  ikinci 

yarısında Albaniyanı xeyli inkişaf etmiş oturaq əkinçi-maldar təsərrüfatına malik olan 

bir  ölkə  kimi  təsvir  edir.  Albaniyada  suvarma  əkinçiliyi  vardı  və  o,  yalnız  təbii 

suvarmaya  deyil,  həm  də  geniş  qol-budaq  atmış  irriqasiya  qurğularına  əsaslanırdı; 

belə  irriqasiya  qurğularının  olması  nəzərdən  keçirilən  dövrdə  Albaniyada  əməyin 

məqsədyönlü  təşkilindən  xəbər  verir.  Bütün  bunlar,  əlbəttə,  müəyyən  zor  aparatı 

olmadan mümkün deyildi. 

Həmin  materiallar  eramızdan  əvvəl  son  əsrlərdə  və  eramızın  ilk  əsrlərində 

alban cəmiyyətində nəinki çox dərin əmlak təbəqələşməsi baş verdiyini bariz şəkildə 

330 

 

sübut  edir,  həm  də  sinfi  təbəqələşmənin  kifayət  qədər  aydın  mənzərəsini  yaradır. 

Yaloylutəpə qəbirlərinin, küp qəbirlərin avadanlığı bunu tam aydınlığı ilə göstərir. 

Bununla  əlaqədar  olaraq,  çoxsaylı  qliptika  abidələri  -  məsələn,  xüsusi 

mülkiyyətin mövcud olmasını açıq-aşkar göstərən üzük-möhürlər xüsusi maraq kəsb 

edir. 

Artıq eramızdan əvvəl I minilliyin ortalarında Albaniya ərazisində daş, şüşə və 

metal möhürlər yayılmışdı. Belə metal üzük-möhürlər eramızdan əvvəl V-IV əsrlərdə 

antik dünyada və Şərqdə də yaxşı məlum idi. 

Bütün  bunlar  təqribən  eramızdan  əvvəl  I  minilliyin  ortalarında  və  ikinci 

yarısının  başlanğıcında  antik  Albaniyanın  sosial-iqtisadi  münasibətlərində  baş  verən 

köklü  dəyişikliklərə  sübutdur.  Qədim  Albaniya  vilayətlərində  sənət  yüksək  inkişaf 

səviyyəsinə çatmışdı. Lap qədimlərdən məlum olan metallurgiya və metal emalından, 

dulusçuluq  və  toxuculuqdan  əlavə,  burada  yarımqiymətli  daşlar  emalı,  fil  dişindən 

məmulat hazırlanması, balıq yapışqanı, müxtəlif məlhəmlər və i.a. istehsalı kimi yeni 

sahələr  meydana  gəlir.  Keramika  istehsalının,  zərgərliyin    inkişafı  davam  edir.  

Albaniyada dəmirişləmə, xüsusilə onun bir sahəsi olan silahsazlıq son dərəcə yüksək 

səviyyəyə  çatmışdı.  Alban  ustaları  qılınclar,  xəncərlər,  oxlar,  nizələr,  dəbilqələr 

qayırırdılar. 

Alban dövrünün məskənlərində müxtəlif quruluşlu bir çox dulusçuluq kürələri 

aşkar  edilmişdir.  Qazıntılar  nəticəsində  böyük  miqdarda  sabit,  ənənəvi  formalı  qab-

qacaq, xeyli bədii keramika əşyaları tapılmışdır. Keramika məhsullarının bir çoxunda 

ustaların  nişan-damğasına  rast  gəlinir.  Hər  usta  eynitipli  məhsulun  müəyyən  bir 

növünü  hazırlayırdı  ki,  bu  da  nəinki  dulusçuluğun  müstəqil  bir  istehsal  sahəsi  kimi 

ayrıldığını, həm də dulusçular arasında müəyyən ixtisaslaşma getdiyini göstərir. 

Son  illərin  qazıntıları  hellinizm  dövrü  Albaniyasında  damüstü  kirəmit 

istehsalından  danışmağa  imkan  verir,  kirəmit  istehsalı  isə  şəhərlərdə  əsaslı  tikinti 

işləri  aparıldığına  dəlalət  edir.  Alban  zərgərlərinin  sənətkarlığı  yüksək  inkişaf 

səviyyəsinə  çatmışdı.  Bu  dövrdə  Albaniyada  nəinki  sənət  əkinçilikdən  ayrılmışdı, 

həm də sənətin öz daxilində əhəmiyyətli bir şaxələnmə və dar ixtisaslaşma vardı. 

Albaniya  beynəlxalq  ticarət  yollarından  və  quldarlıq  sivilizasiyasının  ən 

mühüm  mərkəzlərindən  kənarda  deyildi.  Arxeoloji  materiallar  alban  tayfalarının 

Zaqafqaziya, Şərqi Ön Asiya, Kiçik Asiya tayfaları və xalqları ilə, Suriya ilə, Misirlə, 

Egey aləmi ilə əlaqələrinin nisbətən sıx olduğunu sübut edir. 

Qəbələdə bulla hazırlamaq üçün biçilmiş xammalın olması, yerli məhsul olan, 

möhür  basılmış,  qaytan  izləri  qalmış  onlarca  bulla  tapılması  erkən  hellinizm 

zamanından  başlayaraq  Albaniyanın  iqtisadi  həyatının,  xüsusən  ticarətinin 

səviyyəsinə çox mühüm sübutdur. Həmin bullalar eramızdan əvvəlki son yüzilliklərdə 

və  eramızın  ilk  əsrlərində  Qafqaz  Albaniyasının  paytaxtında  aparılan  ixrac-idxal 

əməliyyatlarına bariz sübutdur. 

331 

 

Yazılı  qaynaqlar və  arxeoloji  materiallar aydın şəkildə  göstərir ki,  eramızdan 

əvvəlki  son  iki-üç  yüzillikdə  Albaniyada  şəhərlər  və  şəhər  həyatı  nisbətən  yüksək 

səviyyəyə çatmışdı. 

Hellinizm  dövrü  Albaniyasının  şəhərləri  artıq  siyasi-inzibati  və  strateji 

mərkəzlər,  ticarət-sənət  və  mədəniyyət  mərkəzləri  idi.  Antik  Albaniyanın 

urbanizasiyası  əsaslı  sosial-iqtisadi,  siyasi  və  mədəni  təbəddülatlarla  yanaşı  gedirdi. 

Albaniya  şəhərləri  öz  xarakterinə  və  quruluşuna  görə  qonşu  vilayətlərin  antik 

şəhərlərindən bir o qədər seçilmirdi. Artıq eramızdan əvvəl I mi n i l l i y i n  ortalarında 

sosial-iqtisadi  münasibətlərdə  baş  vermiş  böyük  dəyişikliklər nəticəsində Albaniya 

şəhərlərində  də  əmlak  bərabərsizliyi  yaranmış,  cəmiyyət  sosial  cəhətdən 

təbəqələşmişdi.  Hellinizm  dövrü  Albaniyasında    azad    əhalinin,    yoxsullar    və  

əyanların      mövcud  olduğu  məlumdur.  Kaspilər  arasında  "ən  varlılar  və  əyanlar 

(hakimiyyət başında duranlar)" vardı. Antik Albaniyada həm tacirlər, həm də kahinlər 

vardı,  qulları  olan  məbəd  vilayəti  mövcud  idi.  Sosial-iqtisadi  inkişafın  nisbətən 

yüksək  səviyyədə  olması,  sənətin  əkinçilikdən  ayrılması,  pul  tədavülünün, 

zərbxanaların, əyanların, tacirlərin, qulların, şəhərlərin, şəhər həyatının olması - bütün 

bunlar  hellinizm  dövrü  Albaniyasında  sinifli  cəmiyyətin,  dövlətin  mövcud  olduğuna 

parlaq  sübutdur.  Eramızdan  əvvəl  III  əsrdən  gec  olmayaraq  meydana  gələn  və  artıq 

eramızın hüdudundan uzaq Romada Albaniyanın "birinci" şəhəri kimi tanınan, kifayət 

qədər  möhkəmləndirilmiş  böyük  və  bütün  əlamətlərdən  göründüyü  kimi,  zəngin  bir 

şəhərin  -  Qəbələnin  mövcud  olması  faktının  özü  ölkədə  dövlətin  və  çar 

hakimiyyətinin  olduğuna  sübutdur.  Buna  görə  də  Strabonun  albanlarda      "indi   

(seyrəltmə  bizimdir  -  məsul  red.)  bütün  tayfaları  bir  çar  idarə  edir"  sözləri  ən  geci 

eramızdan əvvəl III əsrə aid edilməlidir. 

Makedoniyalı  hökmdara  qeyri-adi  bir  hədiyyə  bəxş  etmiş  "Albaniya  çarı" 

haqqında  Yuli  Solin  də  məlumat  vermişdir.  Ola  bilsin  ki,  hələ  eramızdan  əvvəl  IV 

əsrin son sülsündə albanlarda "çarlar" varmış, çünki antik müəllif açıq-aydın yazır ki, 

"biz  bu  b a r ə d ə   o x u m u ş d u q " ,   bu  isə  şübhəsiz,  bizə  gəlib  çatmayan  hansısa 

mənbəyə işarədir. 

Mada-Əhəməni  ənənələri  erkən  hellinizm  zamanında  Albaniyada  sinifli 

cəmiyyətin  və  dövlətin  meydana  gəlməsinə  və  təşəkkül  tapmasına  təkan  verməyə 

bilməzdi.  Görünür,  Albaniya  tayfaları  bir  sosial  institut  kimi  dövlətlə  ilk  dəfə  hələ 

Əhəmənilərin hökmranlığı zamanı rastlaşmışdılar. 

Atropat  dövründə  alban  tayfalarının  siyasi  meydana  çıxması  Albaniyada 

dövlətin  meydana  gəlməsinə  xeyli  dərəcədə  təkan  vermişdir,  o  zaman 

atropatenalıların  hökmdarı  ilə  albanlar  arasında  müttəfiqlik  münasibətləri,  bəlkə  də, 

müttəfiqlik - xəracvermə münasibətləri vardı.