TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Əkinçilik. Bağçılıq. Üzümçülük. Antik müəlliflər Albaniya kənd təsərrüfatının 

mənzərəsi haqqında müəyyən məlumat verir. 

Məsələn,  Strabon  əkinçilik  barəsində  yazır  ki,  albanlar  "həm  cürbəcür  (yabanı) 

meyvələr,  həm  də  insanın  yetişdirdiyi  [meyvələr]  verən  torpaqdan  da  lazımi  dərəcədə 

istifadə etmirlər. Burada həmçinin həmişəyaşıl [bitkilər] yetişir... bir dəfə toxum səpilən 

torpaq bəzən iki və ya üç dəfə məhsul verir. Birinci dəfə hətta əlli qat məhsul yığırlar. 

(Bu  zaman  torpaq  [herikə]  qoyulmur)  və  hər  hansı  dəmir  (kənd  təsərrüfatı)  alət(i)  ilə 

deyil, adi ağacdan düzəldilmiş  xış ilə  şumlanır. Çayların  suları və  başqa  sular bütün 

düzənliyi Babil və Misirdən xeyli yaxşı suvarır, belə ki, [düzənlik] daim zəngin otlaq 

288 

 

görkəmində  olur,  buna  görə  də  bərəkətlidir.  Üstəlik,  burada  hava  da  oradakından 

yaxşıdır". 

Qədim  coğrafiyaşünas  başqa  bir  yerdə  qeyd  edir  ki,  albanlar  və  iberlər  "münbit 

torpağa malikdirlər və təsərrüfatı yaxşı inkişaf etdirə bilirlər". Biz Strabonda əkinçilik 

üçün  yararsız  ərazi  haqqında  da  işarələrə  rast  gəlirik.  Məsələn,  o  yazır  ki,  İberiyadan 

Albaniyaya  gedən  yol  "Kambüsenadan  suyu  qıt  olan  dərə-təpəlik  ərazidən  keçir".  Bu 

"dərə-təpəlik", eyni zamanda suyu qıt olan ərazidə, əlbəttə, əkinçilik inkişaf edə bilməzdi. 

Strabonun  yuxarıda  gətirilən  məlumatı  ilə  əlaqədar  olaraq,  ağac  xışın  xatırladılması 

maraq doğurur, ədəbiyyatda onu ağac kotan da adlandırırlar. Məlum olduğu kimi, ağac xış 

qədim  Şərqin  hər  yerində  geniş  yayılmışdı  və  Albaniya  bu  baxımdan  heç  də  istisna 

deyildi. 

Ağac kotan  əsasən elə bir dəyişikliyə  uğramamış, ilkin formasını bizim günlərə 

qədər saxlamışdır. Ağac xış əkinçilərin əməyini yüngülləşdirir və əmək məhsuldarlığını 

artırırdı.  Torpaq  təkcə  təsvir  edilən  üsulla  deyil,  həm  də  qəbirlərdə  arxeoloqlar 

tərəfindən  izləri  qeydə  alınmış  müxtəlif  çeşidli  alətlərlə  şumlanırdı.  Məsələn, 

katakombalar  qazılanda  torpaq  işləri,  yəqin  ki,  kürəklə  görülürdü.  Spesifik  formalı 

Azərbaycan kürəyini xatırladan başqa bir alət - bel haqqında da məlumat vardır. Bu cür alət 

Albaniyanın hüdudlarından kənarda da aşkar edilmişdir. 

İrriqasiya haqqında da bizə  bəzi məlumatlar gəlib çatmışdır. Məsələn, "çayların 

suları və başqa sular ilə" Albaniya ərazisinin suvarılması haqqında Strabonun məlumatı 

maraq  doğurur.  Tədqiqatçıların  haqlı  olaraq  qeyd  etdikləri  kimi,  Strabon  "başqa  sular" 

deyəndə,  ehtimal  ki,  irriqasiya  sistemini  -  kəhrizləri  və  kanalları  nəzərdə  tutmuşdur. 

Azərbaycan  ərazisində  hələ  qədim  zamanlarda  tikilmiş  irriqasiya  qurğularının  mövcud 

olması çoxdan məlum idi. Yerli əhali bu kanalların bir hissəsindən indi də istifadə edir. 

Qədim Qafqaz Albaniyasında Gəncə yaxınlığında Şəmkir çayının subasarında kəhriz 

sisteminin mövcud olması qeydə alınmışdır. Hazırda Azərbaycan kəndlərində kəhrizlərdən 

istifadə  olunur,  yaxın  keçmişdə  Bakıda,  Gəncədə,  Şəmkirdə,  Naxçıvanda  və  başqa 

şəhərlərdə əhali kəhrizlərdən istifadə edirdi. Strabonun dediklərinə, habelə arxeoloji və 

etnoqrafik  məlumata  əsaslanaraq  belə  bir  fərziyyə  söyləmək  olar  ki,  qədim 

Azərbaycanın  əhalisi  becərilən  torpaqlarda  irriqasiya  məqsədləri  üçün  kanallardan  və 

kəhrizlərdən  istifadə  etmişdir,  bu  isə  əkinçilik  təsərrüfatı  səviyyəsinin  nisbətən  yüksək 

olması şəraitində mümkündür. 

Kənd  təsərrüfatında  tərəqqi  yeni  əmək  alətləri  və  yeni  əmək  vərdişləri  ilə  bağlı 

idi. Qazıntı zamanı çoxlu biçin aləti tapılmışdır. Torpaq və küp qəbirlərdə, habelə çiy kərpic 

türbələrdə dəmir oraqlar və biçində işlədilən oraq şəkilli bıçaqlar aşkar edilmişdir. Arxeoloji 

ədəbiyyatda küp və katakomba qəbirlərindən, habelə Mingəçevirin ilk və orta əsrlərə aid 

məskənlərindən tapılmış dəmir oraqlar məlumdur. 

Məlumdur  ki,  Azərbaycanda  həm  bərk,  həm  də  yumşaq  buğda  əkilirdi.  Bərk 

buğda  dəninin  və  ununun  Mingəçevirdə  aşkar  edilmiş  qalıqları  həmin  vaxtlara  aiddir. 

289 

 

Qaratəpədə  eramızdan  əvvəl  I  minilliyin  sonuna  aid  keramika  əşyalarında  buğda  və 

darının  qabarıq  təsvirləri  vardır.  Kür  çayının  solsahil  qəsəbələrində  arpa  dəninin 

qalıqları  aşkar  edilmişdir.  Mingəçevirdə  buğda  və  arpa  qalıqları,  Xınıslıda  isə 

kömürləşmiş  buğda  və  arpa  dənləri  aşkar  olunmuşdur.  Buğda  yumşaq  və  bərk  sortlara 

mənsubdur,  arpa  altıcərgəlidir.  Həm  yumşaq,  həm  də  bərk  buğdanın  ayrı-ayrı  növləri 

Azərbaycanın müxtəlif yerlərində indiyədək yetişdirilməkdədir. Küp qəbirlərdə buğda 

və  arpa  qalıqları,  həmçinin  gümüşü  rəngli  kəpək  şəklində  darı  tapılmışdır.  Gətirilən 

faktlar göstərir ki, Azərbaycan ərazisində hələ ilk vaxtlardan buğda və arpa yetişdirilmiş, 

darı isə güman ki, nisbətən sonralar əkilməyə başlanmışdır. 

Daha erkən arxeoloji material və etnoqrafik məlumat belə güman etməyə əsas verir 

ki,  alban  əkinçiləri  kənd  təsərrüfatı  işləri  zamanı  taxıl  döyümünün  hər  üç  üsulundan, 

habelə  sovuruq  ata-ata  dən  təmizləmək  üsulundan  istifadə    etmişlər.    Taxılın 

çoxaldılması anbarlar yaradılmasını tələb edirdi. Ən qədim zamanlardan Azərbaycanda 

taxılı  saxlamaq  üçün  quyulardan  və  küplərdən  istifadə  olunurdu.  Hələ  Roma  yazıçıları 

aqronomiyaya  dair  risalələrində  göstərirdilər  ki,  taxılı  saxlamağın  yayılmış  üsullarından 

biri onun quyularda saxlanılması idi. Məsələn, Luki Kolumella (I əsr) yazırdı ki, "heç bir 

anbar  olmayanda  bəzi  dənizaşırı  əyalətlərdə  edildiyi  kimi,  taxılı  torpaqda  saxlamaq 

[lazımdır]...". Taxıl saxlanılan xüsusi quyular haqqında başqa məlumat da var. Məsələn, 

Plini göstərir ki, "taxılı quyularda saxlamaq daha münasibdir... hər şeydən əvvəl quyular 

quru torpaqda qazılsın, sonra dibinə saman döşənsin; daha sonra oraya taxıl doldurulur...". 

Arxeoloji materialın öyrənilməsi göstərir ki, əkinçi əhali taxıl ehtiyatını iri gil küplərdə də 

saxlayırdı.  Mingəçevirin  qədim  xarabalığında  yerə  basdırılmış  iri  təsərrüfat  küpləri, 

quyularda  darı,  arpa  və  buğda  qalıqları  ilə  yanaşı,  emal  edilmiş  kənd  təsərrüfatı 

məhsulları da var idi. Maraqlıdır ki, quyuların birindən təqribən 15 kiloqram un tapılmışdır. 

Qabların birində buğda unundan yoğrulmuş xəmir aşkar edilmişdir. Dəfn adətləri ilə bağlı 

adi  iri  küplərdə  şərab,  taxıl  və  başqa  əkinçilik  məhsulları  saxlanılırdı.  Xınıslıda  yerə 

basdırılmış  bir  təsərrüfat  küpü,  habelə  bir  neçə  quyu  aşkar  olunmuşdur.  Albaniyaya 

qismən daxil olan qonşu Dağıstanda da taxıl və şərab saxlanılan iri gil qablar tapılmışdır. 

Kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  emalında  işlədilən  alətlər  taxıl  istehlakının 

səviyyəsini göstərir. Əhali dən daşlarından geniş istifadə edirdi. Dən daşlarından əlavə, əl 

dəyirmanları  da  aşkar  olunmuşdur.  Yaloylutəpədə  qazıntı  sahələrinin  birində  iki  əl 

dəyirmanı  daşı  tapılmışdır.  Görünür,  əl  dəyirmanı  eramızdan  əvvəl  I  minilliyin  son 

əsrlərinə  aiddir.  Eramızın  I  əsrinə  aid  olan  əl  dəyirmanı  Xınıslı  kəndində  tapılmışdır. 

Maraqlıdır ki, Yaloylutəpədə və Xınıslıda aşkar edilmiş əl dəyirmanı daşlarının diametri və 

qalınlığı  eynidir.  O  zaman  Azərbaycan  ərazisində  təkcə  əl  dəyirmanları  deyil,  su 

dəyirmanları da vardı. 

Bağçılığa dair qaynaqlar nisbətən məhduddur. Strabon məlumat verir ki, Albaniya 

torpağında ağaclar becərilir; həmişəyaşıl bitkilər haqqında da məlumat verilir. 

290 

 

Strabon, məsələn, Araz vadisindən, habelə Sakasena və Qoqarenadan danışanda 

göstərir  ki,  "bütün  bu  ölkə  cır  meyvələrlə  və  insan  tərəfindən  yetişdirilən  ağacların 

[meyvələri]  və  həmişəyaşıl  [bitkilər]  ilə  doludur.  Burada  hətta  zeytun  bitir...".  Bu 

məlumata  əsasən  güman  etmək  olar  ki,  həm  Araz  vadisində  və  Qoqarenada,  həm  də 

Sakasenada  iki  növ  ağac  vardır.  Birinci  növ  ağaclar  cır  meyvə  ağacları,  ikinci  növ 

ağaclar  isə  yerli  əhali  tərəfindən  yetişdirilən  meyvə  ağaclarıdır.  Bu  ərazidə  sonralar  da 

məlum olmuş zeytun ağacları diqqəti cəlb edir. Kursi Ruf (I əsr) çox ehtimal ki, Cənubi (bəlkə 

həm də cənub-şərqi) Qafqazı nəzərdə tutaraq göstərirdi ki, başqa ehtiyatları bol olan bu 

ölkədə  həm  də  çoxlu  alma  yetişdirirlər  və  onun  torpağı  üzüm  hasilə  gətirmək  üçün 

olduqca əlverişlidir. 

Qəbiristanlıqlarda  aparılan  qazıntı  işləri  antik  Albaniyada  bağçılıq  haqqında 

müəyyən  material  verir.  Küp  qəbrindəki  qabların  birindən  qoz  və  nar  qalıqları,  başqa 

birindən şaftalı çərdəkləri tapılmışdır. Çiy kərpic qəbrində gilas tumları aşkar edilmişdir. 

Mingəçevirdə tapılan taxta qəbirlərdə də meyvə qalıqları vardır. 

Üzümçülük  haqqında  da  məlumat  qalmışdır.  Qazıntı  zamanı  aşkara  çıxarılmış 

paleobotanik  material  antik  müəlliflərin  üzümçülük  haqqında  məlumatını  təsdiqləyir. 

Ağdam  yaxınlığındakı  Üzərliktəpədə  eramızdan  əvvəl  III-I  əsrlərə  aid  küp  qəbirlərin 

birindən  dibində  üzüm  tumları  olan  bir  qab  tapılmışdır.  Qonşu  ölkələrdə  olduğu  kimi, 

Azərbaycanda da lap qədimlərdən üzüm yetişdirilirdi. Başqa bitkiləri yetişdirmək mümkün 

olmayan  torpaqlarda  da  üzüm  çox  gözəl  yetişir.  Strabon  Albaniya  üzümçülüyündən 

danışarkən göstərir ki, "tənəklər (hətta qulluq edilməyəndə  də) uzun ömür sürür. [Hər] 

beş ildən bir tənəyin dibi bellənəndə [artıq zoğlar] kəsilir. Cavan tənək iki [yaşında] bar 

verir,  yetişmiş  tənək  isə  o  qədər  [üzüm]  verir  ki,  salxımlar  dərilməmiş  qalır".  "Dionisi 

Perieketin coğrafiyasına dair şərhlər"də Evstafi yazır ki, kaspilərin torpağında tənəklər bol 

üzüm verir. Strabon tənəklərə qulluq edilməsinin ayrı-ayrı mərhələləri üzərində dayanır, 

Evstafi  isə  kaspilərin  torpağında  üzümün  bərəkətli  olduğunu  qeyd  edir.  Üzümçülüklə 

əlaqədar  olaraq  qazıntı  zamanı  tapılmış  bəzi  əşyaların  da  adını  çəkmək  lazımdır:  həmin 

əşyalar  hər  şeydən  əvvəl  tənəkləri  budamaq  üçün  işlədilən  bıçaqlar  və  qayçılardır. 

Dediklərimiz göstərir ki, qədim Qafqaz Albaniyasının ərazisində bol üzüm yetişdirilirdi. 

Mingəçevir küp qəbirlərinin birindən üzüm tumları tapılmışdır. 

Məlum olduğu kimi, üzümdən müxtəlif məhsullar hazırlanması təsərrüfat həyatında 

böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Qədim  Albaniyada  üzüm  şirəsini  çıxarmaq  üçün  bilavasitə 

istifadə  olunmuş  əşyalar  böyük  maraq  doğurur.  Belə  əşyalardan  biri  də  şirə  almaq  üçün 

düzəldilmiş  daş  vannadır.  Bu  cür  üzümsıxma  vannalarından  biri  Xınıslıda  aşkar 

edilmişdir; vannanın dibi girintili-çıxıntılıdır və orada hazır üzüm şirəsinin axması üçün 

nov vardır. Hazır üzüm şirəsini qıcqırmağa qoyurdular. Arxeoloji qazıntılar zamanı aşkara 

çıxarılmış  materialın  araşdırılması  göstərir  ki,  öyrənilən  dövrdə  üzümçülüklə  yanaşı, 

şərabçılıq da olmuşdur. İri küplər həm üzümü emal etmək, həm də şərab saxlamaq üçün idi. 

291 

 

Gildən  qayrılmış  başqa  əşyalar  da  şərabçılıqdan  xəbər  verir.  Məsələn,  küp  və  torpaq 

qəbirlərdə aşkar edilən tor arakəsməli qabları göstərmək olar. 

Maldarlıq,  balıqçılıq.  Albaniya  əhalisinin  təsərrüfatında  maldarlıq  nəzərə 

çarpacaq yer tuturdu. Əlverişli təbii şərait buna imkan  yaradırdı. İlin qızmar vaxtlarında 

mal-qara uca dağlarda yerləşən Alp çəmənliklərinə qalxır, qışın soyuğunda düzənliklərə 

enirdi.  Strabon  "daim  zəngin  otlaq  görkəminə  malik  olan"  Albaniya  düzənliyindən 

danışarkən bildirir ki, Albaniyada "həm ev, həm də çöl [heyvanları] otlayan sürülər gözəl 

artım"  vəziyyətindədir.  Klavdi  Elian  (II—III  əsrlər)  Amintanın  əsərinə  istinad  edərək 

yazır ki, "Kaspilər ölkəsində öküz sürüləri və at ilxıları çoxdur...". 

Albaniyada  maldarlıq  haqqında  qədim  müəlliflərin  məlumatları  osteoloji 

materialla  da  təsdiq  olunur.  Zəngin  küp  qəbirlərin  birindən  genağızlı  küplərdə  və  dərin 

camlarda olan heyvan sümüklərindən başqa, həm də öküzün qafa tası və ayaq sümükləri 

tapılmışdır;  bunların  yanında  bir  neçə  qoyun-keçi  kəlləsi  və  başqa  sümüklər  vardı. 

Mingəçevirdə  gildən  bişirilmiş  öküz  başı,  habelə  inəyə  oxşayan  heyvan  fiqurları  aşkar 

edilmişdir.  Mingəçevirdə  zəngin  qəbirlərin  birində  küpdən  kənarda  at  sümükləri, 

Şıxdərə  Kəlləsində  (Mollaisaqlının  3  kilometrliyində)  ayaqları  qoparılmış  keramik  at 

fiqurları  aşkara  çıxarılmışdır;  atın  boynundan  və  quyruğundan  çıxıntı  şəklində  uzanan 

qayış təsvirləri qabarıq verilmiş yəhəri atın belində saxlayır. 

Albaniyada qoyun-keçi çox yayılmışdı. Klavdi Elian yazır ki, "kaspilərin keçiləri 

ağappaqdır, buynuzları yoxdur, boyları alçaq, burunları enlidir". Küp qəbirlərə qoyulan 

qabların  xeyli  hissəsi  qoyun  və  keçi  sümükləri  ilə  doludur.  Qədim  Albaniyada 

maldarlığın  əhəmiyyəti  zoomorf  keramikada  da  öz  əksini  tapmışdır.  Küp  qəbirlərdən 

tapılan bir çox qabların üstündə buynuzlu qoyun başının təsvirləri vardır. Qaratəpə (Mil, 

Örənqala xarabalığının yaxınlığında) gil qablarının lülələrində, qulplarında və boğazlarında 

buruq buynuzlu qoç başı təsvir edilmişdir. Kür çayının sağ sahilində əldə edilmiş osteoloji 

material göstərir ki, qoyun və  keçi cinsləri Şərqi Qafqaz  ərazisində  çox olan qoyun və 

keçilərin müasir cinslərinə uyğun gəlir. Albanların təsərrüfatında əhliləşdirilmiş itlər də 

var idi. Strabon yazır ki, albanlar həm özləri, həm də itləri böyük [həvəslə] ov edirlər, 

[ona  görə  yox  ki,  ov  onların]  peşəsidir,  daha  çox  [ona  görə  ki,  onların  ova]  meylləri 

[vardır]".  Qədim  albanlann  it  saxlamasını  arxeoloji  material  da  təsdiq  edir.  Yazılı 

qaynaqlar və arxeoloji material göstərir ki, Albaniyada ov ilə də məşğul olurdular, ov isə, 

şübhəsiz, azuqə toplamağa kömək edirdi və ola bilsin, eyni zamanda tərbiyə forması idi, 

gənc döyüşçülər üçün bir növ mərdlik dərsi idi. 

Yazılı  qaynaqlarda  Kaspi  torpağında  dəvələr  olması  haqqında  da  məlumat 

qalmışdır.  Klavdi  Elian  yazır  ki,  burada  "dəvələr  lap  çoxdur...  [onların]  gözəl  yunu 

vardır". 

Mal-qara  yerli  əhalini  ilk  növbədə  ət,  dəri,  yun  ilə,  həmçinin  lazım  olan  digər 

xammalla  təmin  edirdi.  Genağızlı,  ikiqulplu,  orta  ölçülü  küplər  maldarlıq  təsərrüfatında 

tətbiq olunur. Dəfn küpündə tapılmış gil güvəclərin birində ağartı izləri aşkar edilmişdir. 

292 

 

Arxeoloji  qazıntılar  zamanı  Albaniyanın  qədim  əhalisi  tərəfindən  işlədilən  çoxlu  gil 

nehrə  aşkara  çıxarılmışdır.  Məsələn,  Mingəçevir,  Ağcabədi  küp  qəbirlərində  və  başqa 

yerlərdə  nehrələr  tapılmışdır.  Südün  yaxşı  çalxalanması  üçün  bu  nehrələrdən  bəzisinin 

dibində  barmaqvari  iki  və  ya  dörd  çıxıntı  vardır.  Yağın  alınması  prosesini  etnoqrafiya 

materialı əsasında təsəvvürdə canlandırmaq olar. Azərbaycanın kənd əhalisi indi də nehrədə 

yağ  çalxayır.  Etnoqrafik  material  göstərir  ki,  qədim  əhali  yağı  saxlamaq  üçün  genağızlı, 

qulpsuz qablardan, habelə kəsilmiş ev heyvanlarının təmizlənib qurudulmuş mədələrindən 

istifadə  edirdi.  Yazılı  qaynaqların,  arxeoloji  materialın  və  etnoqrafik  məlumatın 

öyrənilməsi güman etməyə əsas verir ki, qədim Albaniyada maldarlıq yarıköçəri, aran-

yaylaq maldarlığı idi. 

Bir çox qaynaqlar albanların balıqçılıqla da məşğul olduqlarını söyləməyə imkan 

verir. Klavdi Elian yazır ki, "Kaspi torpağında nəhəng bir göl var və bu göldə itiburun 

adlanan  iri  balıqlar  üzür...  Kaspilər  onları  tutur,  duzlayır  və  ya  qurudurdular...".  Bu 

məlumat  həm  Albaniyaya,  həm də  Atropatenaya aiddir. Balıqçılığın  inkişafını  arxeoloji 

material da təsdiq edir. 

Sənətkarlıq.  Qazıntılar  nəticəsində  dulus  kürələrinin  və  çoxlu  gil  qabların 

tapılması  sübut  edir  ki,  qədim  Qafqaz  Albaniyasında  keramik  məmulat  istehsalı  geniş 

yayılmışdı.  Dulus  kürələri  ölkənin  bütün  ərazisində  aşkara  çıxarılmışdır.  Mingəçevir 

kürələri  daha  mükəmməl  öyrənilmişdir;  Kür  çayının  sahilində  dulus  kürələrinin  sıx 

yerləşməsi vaxtilə burada iri dulusçuluq mərkəzi olduğuna dəlalət edir. Kürələr Alazan 

çayı  ilə  Əyriçayın  qovuşduğu  yerin  yaxınlığında  -  Torpaqqalada  da  qeydə  alınmışdır. 

Dulusçular qabaqcadan lazımi qədər gil tədarük edirdilər; gil yataqları həm torpaq, həm 

də  küp  qəbirlər  mədəniyyətinin  yayıldığı  ərazidə  vardır.  Əşyalar  hazırlamaq  üçün 

işlədilən  gil  adətən  yaşıla  çalan  açıq  sarı  rəngdə  olur.  Bitki  qatışığı  ilə  bu  cür  gildən 

yapılan qablar bişiriləndə sarımtıl, çəhrayı və qırmızımtıl rəng alır ki, bu da küp qəbirlərdən 

və çiy kərpic qəbirlərindən çıxan keramikanı son tunc dövrünün və ilk orta əsrlərin gil 

məmulatından  fərqləndirir.  Görünüşündən,  xüsusilə  təzə  sınıq  yerindən  məlum  olduğu 

kimi, qablar yaxşı qurudulmuş gildən düzəldilirdi. Müxtəlif gillərin xassələrindən asılı 

olaraq,  məmulat  bişirildikdən  sonra  müxtəlif  rəng  alırdı.  Qədim  əhalinin  sakin  olduğu 

hər bir iri rayona yerli gildən hazırlanan keramikanın spesifik rəng çalarları uyğun gəlirdi. 

Tərkibində cüzi miqdarda xırdadənəli yağsızlaşdırıcı qum olan gildən hazırlanmış açıq və 

tünd rəngli qablar torpaq qəbirlərdən çıxarılmış kiçik ölçülü keramika üçün səciyyəvidir. 

Bu  məmulat  Alazan,  Türyan  və  Pirsaat  çaylarının  sahillərində,  habelə  Muğanın  torpaq 

qəbirlərində intişar tapmışdır. Yaloylutəpə tipli torpaq qəbirlərdə aşkar edilmiş iri ölçülü 

keramika  üçün  əsasən  qurutma  və  bişirmə  zamanı  deformasiyanın  qarşısını  alan  xeyli 

miqdarda iridənəli qum qarışmış açıq rəngli gil səciyyəvidir. Belə keramikaya başlıca 

olaraq  Türyançay  sahillərində  və  qismən  küp  qəbirlərin  intişar  tapdığı  bütün  ərazidə, 

habelə  Kür  çayından  cənubda  təsadüf  edilir;  bu  məmulat  yağsızlaşdırıcının  çox  olması  ilə 

fərqlənir.  Kür  ilə  Alazan  qovşağından  cənubda  yerləşən  rayon  öz  məmulatı  ilə  diqqəti 

293 

 

xüsusilə cəlb edir. Sabirabad yaxınlığında küp qəbirlərdən tapılan keramika qatışığı az 

olan  gildən  hazırlanmışdır.  Həm  qara,  həm  açıq  rəngli    keramikanın  gil    kütləsinin 

keyfiyyəti    eynidir,  hər  ikisinin  tərkibində  silisium,  alüminium,  dəmir,  kalsium, 

maqnezium, oksigen, kükürd və başqa elementlər vardır; qara keramikanın gil kütləsində 

alüminium  daha  çoxdur.  Küp  qəbirlər  keramikasının  yayıldığı  zona  üçün  tərkibində 

xırdadənəli  və  iridənəli  qumdan  ibarət  az  miqdar  yağsızlaşdırıcı  olan  açıq  rəngli  gil 

səciyyəvidir. 

Həm  təsərrüfat,  həm  də  qəbir  küpləri  istehsalında  istifadə  edilən  iri  ölçülü 

məmulat  üçün  çoxlu  yağsızlaşdırıcı  işlədilirdi.  Kiçik  ölçülü  keramika  məmulatına  isə, 

əksinə, yağsızlaşdırıcı az tətbiq edilirdi. Böyük küplər hazırlananda gil kütləsinə yalnız 

iridənəli  qum  deyil,  həm  də  şamot-döyülmüş  saxsı  qatırdılar.  Çiy  kərpic  qəbirlərin 

zonasına gil Gəncəçay vadisindən gətirilirdi. Bu gildən hazırlanan məmulatın rəngi tünd 

boza  çalırdı,  çox  vaxt  qabın  üstü  başdan-başa  tünd  xallarla  örtülürdü.  Keramikanın 

texnoloji  xüsusiyyətlərinin  öyrənilməsi  göstərir  ki,  dəfn  mərasiminin  hər  növü  üçün 

özünəməxsus  hazırlanma  texnikası  olan  gil  qab  səciyyəvidir  ki,  bu  da  qədim  Qafqaz 

Albaniyasının mədəniyyətlərini bir-birindən fərqləndirməyə imkan verir. 

Kirəmitçilik  saxsı  qab  istehsalı  ilə  sıx  bağlıdır.  Çaqqallıda  (Qəbələ  zonası) 

qazıntı  zamanı  çoxlu  bütöv  kirəmit  və  külli  miqdarda  kirəmit  qırıntıları  tapılmışdır. 

Bunlar yastı solenlərdir (təqribən 64/66x40/46x3 santimetr). Habelə ikienişli (təqribən 

70/74x44/42x2 santimetr) və novlu (təqribən 55x26/30x2 santimetr) kalipterdir. İstehsal 

prosesində  hazır  gil  kütləsindən  arzu  olunan  kirəmit  alınır,  qurudulur  və  keramika 

sobasına  qoyulurdu.  Açıq  boz  və  açıq  qırmızı  rəngli  kirəmitlər  yaxşı  duruldulmuş  açıq 

rəngli  gil  ilə  cüzi  miqdarda  yağsızlaşdırıcının  qatışığından  hazırlanırdı.  Dulusçular 

çəkisi  çox  ağır  gələn  (təqribən  12-15  kiloqram),  lakin  əla  dam  örtüyü  olan  kirəmit 

bişirirdilər.  Xınıslıda  kirəmit  qırıqları  aşkar  edilmişdir.  Seyidtala  qədim  şəhər 

xarabalığında  da  bu  cür  kirəmit  (62x43x2,5)  tapılmışdır.  Belə  solenlər  və  novlu 

kalipterlər Mollaisaqlıda və Şıxdərə Kəlləsində də aşkara çıxarılmışdır. 

Bişirmə sobalarında daha kiçik gil əşyalar: iy, qursa, ayin əhəmiyyəti olan kiçik 

gil heykəlciklər də bişirilirdi. Qədim Albaniya qəbiristanlarında və məskənlərində tapılan 

keramika  məmulatının,  habelə  dulus  sobalarının  kütləvi  xarakter  daşıması  qədim 

Qafqaz Albaniyasında keramika istehsalının geniş miqyas aldığını göstərir. 

Mis  filizi  çıxarılan  qədim  mədənlərin  mövcud  olması,  arxeoloji  qazıntılar  zamanı 

çoxlu  metal  məmulat tapılması göstərir ki, qədim  Qafqaz  Albaniyasında  əmək  alətləri, 

silahlar  və  bəzək  şeyləri  istehsalı  yüksək  sənətkarlıq  səviyyəsində  aparılırmış. 

Qəbirlərdə  aşkara  çıxarılan  əşyalar  ölkədə  dəmir,  tunc,  qızıl  və  gümüş  məmulatı 

istehsalının  inkişaf  etdiyini  təsdiqləməyə,  albanların  metalişləmə  üsulları  haqqında 

mühakimə yeritməyə imkan verir. 

Qədim Albaniyada metaldöymə, metalda naxışaçma və qəliblərə metaltökmə geniş 

yayılmışdı.  Metal  iki  üsulla-qızdırılaraq  və  ya  soyuq-soyuq  döyülürdü.  Birinci  üsulla 

294 

 

işləyəndə  metalı  kürədə  qızdırıb  zindanda  bir  və  ya  bir  neçə  çəkiclə  döyürdülər-qədim 

albanlar  və  qonşuları  dəmiri  əsasən  bu  cür  emal  edirdilər.  İstidöymə  üsulu  bir  çox 

əmək  alətləri  və  silahlar  istehsalında  tətbiq  edilirdi.  Albanlar  qəbirə  çox  zaman  ölü  ilə 

birlikdə  oraqlar  və  oraqşəkilli  bıçaqlar,  habelə  xəncərlər, qılınclar,  yabalar, ox,  nizə və 

mizraq ucları da qoyurdular. Albaniya qəbirlərindən tapılmış çoxlu üzüklərdə, sırğalarda, 

qolbaqlarda, toqqalarda, tökmə, döymə və digər proseslərin birgə tətbiqi ilə hazırlanmış 

digər bəzək əşyalarında isti emalın izləri vardır. Bəzək şeylərinin ayrı-ayrı hissələri çivi 

və ya lehim ilə birləşdirilirdi. Bəzək şeylərinin xeyli hissəsi - sırğalar, üzüklər, qolbaqlar, 

boyunbağılar,  zınqırovlar  -  soyuq  emal  üsulu  ilə  hazırlanırdı.  Emalın  başqa  bir  üsulu 

metalda  naxışaçma  idi.  Hazır  metal  məmulatın  naxışlarını  rəsm  əsasında  üst  və  ya  alt 

üzündəki alətə zərbə vura-vura həkk edirdilər. Metalda naxış açmaq texnikası haqqında 

müxtəlif  qəbirlərdə  aşkar  edilmiş  azsaylı  əşyalara  -  sikkələrə,  yüksək  əyarlı  qızıldan 

düzəldilmiş  nazik  lövhəciklərə  görə  mühakimə  yürütmək  olar.  Metal  emalının  ən  çox 

zəhmət  tələb  edən  üsullarından  biri  açıq  və  ya  açılıb-örtülən  qəliblərə  metal 

tökülməsidir. 

Tunc,  gümüş  və  qızıl  əşyalar  qədim  alban  ustalarının  zərgərlik  sənətinin 

texnologiyasını ətraflı izləməyə imkan verir. 

Antik  Albaniyada  sənətlərin  digər  növləri  də  inkişaf  etmişdi.  Arxeoloji  material 

sümükişləmə  və  ağacişləmə  sənətinin  səviyyəsi  haqqında  mühakimə  yürütməyə  imkan 

verir. Daşişləmə sənətinin inkişaf etməsi də şəksizdir. 

Təəssüf  ki,  antik  Albaniyada  toxuculuq  haqqında  məlumatımız  kasaddır.  Şübhə 

yoxdur ki, burada qoyun və dəvə  yunundan  istifadə olunurdu. Qazıntılar zamanı çoxlu 

qırxılıq  tapılmışdır.  Bu  cür  dəmir  qırxılıqlar  Azərbaycanda  indi  də  tətbiq  olunur.  Elian 

Kaspiana ərazisində yun və yun paltar istehsalı haqqında məlumat verir: "[onlarda] dəvə 

olduqca çoxdur... gözəl yunu vardır; dəvə yunu çox zərifdir, belə ki, yumşaqlıq cəhətdən 

hətta Milet yunundan da geri qalmır. [Bu yundan] tikilmiş paltarı hiyerevslər və ən varlı 

kaspilər geyirlər...". Görünür ki, dəvə yunundan olan paltar yüksək qiymətləndirilirdi və 

yəqin ki, alver malı idi. 

İplik istehsalının başqa bir mənbəyi kətan idi. Qabığı o qədər bərk olmayan bu 

biçimli,  elastik,  gövdəsi  kövrək  bitkiyə  insan  çoxdan  diqqət  yetirmişdi.  İstehsal 

prosesində kətanı əvvəlcə əlləri ilə didir, sonra lifindən sap eşir və yalnız bundan sonra 

iyə sarıyırdılar.  

Kətan parçalardan qədim Qafqaz Albaniyasında geniş istifadə olunurdu. Küp və 

çiy  kərpic  qəbirlərdən  tapılmış  əl  və  ayaq  bilərziklərində  oksidləşmə  nəticəsində 

parçanın aydın izləri qalmışdır. Mingəçevirdə qoşa küp qəbirlərin birində sap qalıqları 

ilə  birlikdə  piləklər  aşkar  edilmişdir.  Tədqiqat  göstərmişdir  ki,  Mingəçevirdə  tapılan 

parça qırığı nazik kətan parçanın kəsiyidir. Başqa bir qəbirdə gümüş toqqa üzərində kətan 

parçanın  qalıqları  aşkar  edilmişdir.  Xınıslıda  dəmir  toqqada  parça  qırıqları  qalmışdır. 

Mingəçevir  küp  qəbirlərindən  tapılan  kətan  parça  hər  sırada  arğacı  bir  ərişin  üstündən 

295 

 

aşırıb o biri ərişin altından keçirmək üsulu ilə toxunmuşdur. Xalça ilmələri ilə toxunan 

parçalar da olmuşdur. Küpdə dəfn edilmiş yeniyetmə bir qızın paltarı qədim Albaniyada 

kətan  parçaların  olması  haqqında  fikir  söyləməyə  imkan  verir:  qızın  qırmızı  dəri 

başmaqları  və  eynilə  kəməri,  parçadan  tikilmiş,  hər  balağına  iki  tunc  bilərzik 

keçirilmiş dizliyi vardı. Dizliyin üstündən ətəklik (yubka) geymiş, beldən yuxarıda isə 

əynində kofta və tor ilmələrinin izləri qalmışdı. Qollarına qolbaqlar və sapa düzülmüş 

muncuqlar  taxılmışdı,  boynunda  da  muncuq  çox  idi.  Albanlarda  əl  iyinin  quruluşu  son 

dərəcə  sadə  idi  -  kələfbənd  taxta  ilə  milə  geydirilirdi.  Məlumdur  ki,  əyirmə  zamanı 

kələfbəndi  və  ona  keçirilmiş  taxta  mili  adətən  sağa  hərləyirlər.  Azərbaycanda  bu 

əyirmə üsulundan indi də istifadə edilir. Təmizlənmiş, əl ilə didilmiş yunu hər hansı bir 

əşyaya  bənd  eləyib,  ipi  iyə  sarıyırlar.  Eramızdan  əvvəl  I  minilliyə  aid  edilən  sadə 

toxuculuq  dəzgahlarının  ayrı-ayrı  hissələri  Mingəçevir  və  Babadərvişin  katakomba 

qəbirlərində aşkar edilmişdir. Dəzgahların ayrı-ayrı hissələri ilə yanaşı, sümük çubuqlar 

da  tapılmışdır.  Qəbirlərdən  tapılmış  parça  qırıqları  söyləməyə  irnkan  verir  ki, 

toxuculuq antik Albaniyanın inkişaf etmiş sənətlərindən biri olmuşdur. 

Bir qədər sonralar Albaniyada pambıq və ipək parçalara rast gəlinir. 

Sənət  növləri  bunlarla  bitmir.  Səhih  mənbələrin  olmaması  Qafqaz  Albaniyasında 

dabbağlıq,  dərzilik  haqqında  mühakimə  yürütməyə  imkan  vermir.  Hərçənd  arxeoloji 

material içərisində bəzən bu sənətlərin zəif izlərinə təsadüf edilir.