TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

ATROPATENANIN MADDĠ 

MƏDƏNĠYYƏTĠ VƏ DĠNĠ 

 

Atropatenanın  maddi  mədəniyyəti.  Atropatenanın  maddi  mədəniyyət 

abidələri  indiyədək  çox  az,  kifayət  olmayan  dərəcədə  öyrənilmişdir.  Bu,  birincisi, 

yazılı mənbələrin azsaylı və natamam, yarımçıq, qırıq olması və ikincisi, bu bölgənin 

arxeoloji cəhətdən tədqiqinin azhəcmli olması ilə izah edilir. Lakin buna baxmayaraq, 

artıq  indi  Atropatenanın  yaşayış  məskənlərini  və  onların  tiplərini,  memarlıq 

prinsiplərini,  tikinti  texnikasının  üsullarını,  dəfn  adətlərinin  tipləri,  bu  dövlətin  pul 

dövriyyəsinin  səviyyəsini  və  maddi  mədəniyyətin  bəzi  başqa  cəhətlərini  bu  və  ya 

digər dərəcədə səciyyələndirmək olar. 

YaĢayıĢ  yerləri.  Antik  müəlliflər  (Strabon,  Plutarx,  Ptolemey,  Dion  Kassi) 

Atropatenada  kifayət  dərəcədə  inkişaf  etmiş  şəhər  həyatının  olduğunu  təsdiq  edirlər. 

Fraaspa  (Fraata,  Faraspa),  Qazaka  (Qanzaka),  Fanaspa,  Aqanzana  və  b.  Hellinist-

Parfiya  dövrünün  mühüm  şəhərləri sırasında  xatırlanılır. Lakin tədqiqatçı  üçün çətin 

olan  cəhət  ondan  ibarətdir  ki,  həmin  şəhərlərdən  heç  birinin  yeri  indiyədək  qəti 

şəkildə  müəyyənləşdirilməmişdir.  Fraaspanı  uzun  müddət  ərzində  Urmiya  gölündən 

təxminən 160 kilometr cənub-şərqdə  yerləşmiş  müasir Təxti Süleyman şəhər  yeri ilə 

eyniləşdirirdilər. 

Lakin 

son 

vaxtlarda 

Almaniya 

arxeoloji 

İnstitutunun 

ekspedisiyasının  qədim  şəhərin  yerində  apardığı  qazıntılar  zamanı  hələlik  burada 

Parfiya  dövrünün  təbəqələri  aşkara  çıxarılmamışdır.  Bu  isə  bir  çox  tədqiqatçıları 

Fraaspanın müasir Marağa şəhərinin ətraflarında yerləşdiyini bildirən əvvəlki nöqteyi-

nəzəri müdafiə etməyə (və yaxud ən azı nəzərə almağa) vadar etdi. 

Qazakanı  da  ilk  növbədə  Bizans  mənbələrinə  arxalanaraq  Təxti  Süleyman 

qədim  şəhər  yeri  ilə  eyniləşdirirdilər.  Lakin  bu  lokallaşdırma  da  xüsusilə  son 

zamanlar bir sıra tədqiqatçıların kəskin etirazına səbəb olmuşdur. Onlar digər nöqteyi-

nəzəri,  yəni  vaxtilə  Qazakanın  Miyandob  şəhərindən  şərqdə  olan  Leylan  kəndi 

ərazisində  yerləşdiyini  söyləyən  baxışı  müdafiə  etdilər.  Hazırda  bu  eyniləşdirilmə 

hamı tərəfindən qəbul edilmişdir. 

Atropatenanın  digər  iki  şəhərinin  -  Aqanzanın  və  Fraaspanın  yerinin 

müəyyənləşdirilməsi  tədqiqatçılar  arasında  fikir  ayrılıqları  doğurmur.  Qeyd  etmək 

lazımdır  ki,  indiki  Zəncan  şəhəri  ilə  eyniləşdirilən  Aqanzana  ciddi  arxeoloji 

araşdırmalara  məruz  qalmamışdır.  Fanaspaya  gəldikdə  isə  belə  bir  fərziyyə  irəli 

sürülmüşdür ki, Ptolemeydə [VI, 2] qeydə alınmış bu şəhər müasir Marağa və Miyanə 

şəhərləri  arasındakı  ərazidə,  Miyanəyə  daha  yaxın  olan  bir  mövqedəki    Qaleye-

Zöhhak adlı  qədim şəhər yeri ilə eynidir. Qədim şəhər yerində dəfələrlə səyyahlar və 

arxeoloqlar olmuşlar. Onların arasında Almaniya  Arxeoloji  İnstitutunun bir neçə  il 

258 

 

ərzində kəşfiyyat axtarışları aparmış ekspedisiyalarını qeyd etmək lazımdır. Abidənin 

ətraflı (qazıntılar aparılmasa da) tədqiqi nəticəsində mühüm arxitektura, keramika və 

digər  mədəniyyət  qalıqları  aşkara  çıxarılmışdır  ki,  bu  da  həmin  qədim  şəhər  yerinin 

tədqiqatçılar tərəfindən Ptolemeyin qeyd etdiyi Fanaspa ilə eyniləşdirilməsi üçün əsas 

olmuşdur. 

Mil  düzündə  (Azərbaycan  Respublikasının  Beyləqan  bölgəsi),  iki  təpə 

üzərində yerləşmiş, xəndəklərlə əhatələnmiş və keramikası, sikkələri, digər tapıntıları 

ilə e.ə. IV əsrə - eramızın I əsrinə aid olunan Təzəkənd şəhər yeri eramızın ilk əsrləri 

mənbələrində xatırlanmış qədim Paytakaranla eyniləşdirilir. 

Antik ədəbiyyatda [ S t r a b o n ,  XI, 13, 3] yuxarıda adları çəkilmiş şəhərlərdən 

başqa Vera qalasının mövcud olduğu təsdiqlənməkdədir. Bu qalanın lokalizasiyası da 

tarixçilər arasında xeyli mübahisələr doğurmuşdur. Strabonun mətnində həmin qalaya 

aid olan hissənin naqisliyi bu mübahisələrin başlıca səbəbidir. Oxunuşdan asılı olaraq 

Veranın  lokalizasiyasının  aşağıdakı  variantları  irəli  sürülmüşdür:  1)  Qazakanın 

içqalası;  2)  Fraaspanın  içqalası;  3)  Fraaspanın  özü.  Lakin  bu  yaxınlarda  Veranı 

Marağadan təxminən 16 kilometr yuxarıda Səhənd dağının ətəklərində lokallaşdırmaq 

haqqındakı təklifə yenidən diqqət yetirildi. Daşqala Zöhhak qala tikililəri Marağadan 

şimal-qərbdə, təxminən bu qədər uzaqlıqda (16 km) yerləşir və həmin abidənin islam 

dövrünə  aid  olan  möhtəşəm    tikinti      qalıqlarının    altında    islamaqədərki    zamanın 

tikililərinin  xeyli  qalığı  nəzərə  çarpır.  Fərziyyənin  tərəfdarlarının  fikrincə,  qalanın 

alınmaz  və  müdafiə  üçün  əlverişli  vəziyyətdə  olması  bu  fikrin  mənafeyinə  xidmət 

edən vasitəli təsdiqdir. 

Almaniya Arxeoloji İnstitutunun ekspedisiyasının Astara-Ərdəbil bölgəsindəki 

kəşfiyyat  işləri  Mada-Atropatenada  Parfiya  dövründə  tikilmiş  qalalar  haqqında 

təsəvvür  yaradır.  Bu  işlərin  gedişində  uzun  zaman  ərzində,  o  cümlədən  keramik 

materialın  mühakimə  yürütməyə  imkan  verdiyi  kimi,  Parfiya  dövründə  də  fəaliyyət 

göstərmiş  bir  sıra  qalalar:  Qaleye-Sasan,  Qaleye-Növduz,  Ərdəbildən  30  kilometr 

şimal-qərbdə olan "Qala" qeydə alınmışdır. Onların yerləşməsində və quruluşunda bir 

sıra  ümumi  cəhətləri  görmək  olar.  Bütün  qalalar  uca,  çətinliklə  fəth  oluna  bilən 

təpələrdə  yerləşir,  iri,  yonulmamış  daşlardan  tikilmiş  güclü  divarlarla,  yarımdairəvi 

qüllələrlə  əhatələnmişdir,  zəif  daxili  tikilişə  malikdir,  lakin  bununla  belə  divarların 

daxilində  həmişə  içməli  su  ehtiyatlarını  mühafizə  etmək  üçün  çən  (və  yaxud  çənlər) 

vardı. 

Təəssüf ki, artıq deyildiyi kimi, Atropatenanın yuxarıda adları çəkilmiş yaşayış 

yerlərindən  heç  biri  qəti  surətdə  lokallaşdırılmış  hesab  oluna  bilməz.  Bu,  həm  də 

identifikasiyası  məsələsi  tədqiqatçıların  mübahisəsinə  səbəb  olmuş  qədim  şəhər 

yerlərinə,  həm  də  müasir  yaşayış  məntəqələri  ilə  eyniləşdirilən,  lokalizasiyası 

məsələsi  mübahisə  doğurmayan  qədim  şəhər  yerlərinə  eyni  dərəcədə  aiddir.  Lakin 

belə hesab etmək lazımdır ki, sonrakı arxeoloji işlər bu fərziyyələrin doğruluğunu və 

259 

 

yaxud  səhv  olduğunu  müəyyən  etməyə,  habelə  hazırda  ümumiyyətlə  antik  dövrə  aid 

olunan digər abidələrin (Cənubi Azərbaycandakı Qalaoğlu, Qamçıçay, Qaleye-Zərrin-

Kuh, Gaur Qala və b., Azərbaycan  Respublikası  ərazisində Mil düzündəki Qaratəpə, 

Qalatəpə  və  bir  sıra  başqa  abidələr)  mövcudluğu  müddətini  və  əhəmiyyətini  daha 

dəqiq aydınlaşdırmağa yardım edəcəkdir. 

Memarlıq. Bütün dövrlərdə və xüsusilə qədim zamanlarda inşaat materialının 

seçilməsi  tamamilə  ətraf  landşaftın  şəraitindən  asılı  olmuşdur.  Müxtəlif  vilayətlər 

arasındakı iqtisadi əlaqələrin nisbətən inkişaf etməməsi üzündən inşaat materiallarının 

daşınması  çətin  idi  və  buna  görə  də  yerli  materiallara  üstünlük  verilirdi. 

Atropatenanın  coğrafi  şəraiti  inşaat  materialı  kimi  daşın  geniş  surətdə  tətbiq 

olunmasına  yardım  edirdi.  Düzdür,  emalı  xeyli  zəhmət  tələb  etdiyi  üçün  daş  (əsasən 

yonulmamış)  ilk  növbədə  müdafiə  xarakterli  qurğuların  (şəhər  və  qala  divarları, 

qüllələr, istehkamlar və s.) tikintisində istifadə edilirdi. Gil və yaxud gips məhlulu ilə 

möhkəmləndirilmiş  kiçik  daşlar  və  çaydaşıları  adətən  bişmiş  kərpicdən  ucaldılan 

binaların özülü olurdu. Bişmiş kərpici öz əhəmiyyətinə görə bu vilayətdə ikinci inşaat 

materialı hesab etmək olar (Qaleye-Zöhhakdakı pavilyon). İctimai təyinatlı binaların 

memarlıq baxımından bəzədilməsində daş, xüsusilə əhəngdaşı, qumdaşı geniş surətdə 

tətbiq  edilirdi.  Məsələn,  Qaleye-Zöhhakda  olan  sarayda  xeyli  sayda  bəzək  detalları 

qeydə alınmışdır. Burada qarətçilik məqsədilə aparılmış qazıntılar nəticəsində binanın 

daş kvadratlardan tikilmiş otaqlarından biri qismən açılmışdır. 

Tikintidə ağac çox məhdud surətdə tətbiq edilirdi (damın üstünü örtmək üçün 

tirlər,  qapının  yan  taxtaları  və  üst  tirləri  və  s.)  və  mahiyyətcə  ikinci  dərəcəli  inşaat 

materialı idi. 

Parfiya  dövründə  əsasən  mülki,  memarlıq  üçün  səciyyəvi  olan  hamar  tirli 

damlarla yanaşı, müxtəlif texnikada icra olunmuş tağlı örtüklər geniş yayılmışdı. Özü 

də tağların bəzi tipləri yalnız İran yaylası üçün səciyyəvidir və qədim yerli ənənələrin 

inkişafının  nəticəsidir.  Tağların  texnikası  və  onların  formaları,  bir  qayda  olaraq, 

materialdan asılı olurdu. 

Bişmiş  kərpicdən  tikilmiş  qurğularda  tez  quruyan  əhəng  və  ya  gil  məhlulu 

tətbiq edilirdi. Tağların və arkaların hörülməsi texnikası aşağıdakı kimi idi: kərpiclər 

ya  tağın  mərkəzinə  radial  münasibətdə  yastısına  yerləşdirilir,  ya  da  dikinə  qoyulmuş 

şəkildə  hörülürdü.  Qarışıq  hörgü  üsulu  da  tətbiq  edilirdi  (Qaleye-Zöhhakda  olduğu 

kimi). 

Saray,  məbəd  binalarının,  ictimai  qurğuların  memarlıq  tərtibatının  detalları, 

onların  inşası  zamanı  tətbiq  olunmuş  materiallar  Atropatenanın  kifayət  dərəcədə 

çoxsaylı  abidələrində  aşkara  çıxarılmışdır.  Lakin  onların  əksəriyyəti  ya  başqa 

məqsədlərlə aparılmış işlər zamanı, ya da onların yeni və ən yeni dövrün qurğularında 

yenidən  istifadə  olunması  gedişində  qeydə  alınmışdır.  Bu  hal  isə  onların  dəyərini 

xeyli  azaldır.  Çox  güman  ki,  yalnız  iki  abidə  Mada-Atropatena  ərazisində  mövcud 

260 

 

olmuş  memarlıq  prinsiplərinin  az  və  ya  çox  dərəcədə  tam  mənzərəsini  verir:  mülki 

xarakterli  yaşayış  yerinin  nümunəsi  kimi  Qaleye-Zöhhak  və  məbəd  qurğusu  olduğu  

güman      edilən,      Təkab    yaxınlığında    yerləşən      Kerefto  (Karafto,  Karaftu)  qaya 

kompleksi. 

İki təpədən və onların arasındakı çökəkdən ibarət olan Qaleye-Zöhhak qədim 

şəhər  yeri  şimaldan  cənuba  təqribən  bir  kilometrlik  ümumi  uzunluğa  malikdir  və 

Əhəmənilərə  qədərki  dövrdən  islam  zamanınadək  müxtəlif  vaxtlarda  tikilmiş 

qurğuları  özündə  ehtiva  edir.  Şimaldakı  təpə  qədim  şəhər  yeri  həyatının  Parfiya 

dövrünə  aiddir.  Bu  təpə  e.ə.  II-I  minilliklərə  aid  olan  məskən  izlərini  saxlamış 

çökəkdən  ayrılmışdır.  İkinci  təpədə  Sasanilərin  hakimiyyəti  dövründə  tikilmiş  qala 

qurğuları vardır. Bu qala  qurğuları  yonulmamış daşlardan  bərkidici  məhlul  olmadan 

hörülmüşdür, diizbucaqlı qüllələrə malikdir. Bu divarın qərb qurtaracağında, Keranku 

çayı  tərəfdəki  yerdə  qala  qapılarının  izləri  nəzərə  çarpır.  Görünür  bütün  təpənin 

müdafiəsi  üçün  təqribən  tam  şəkildə  qalmış,  daha  erkən  zamanlarda  tikilmiş  qala 

divarından istifadə edilirdi. Divarın xarici tərəfindən, düz qala qapılarının qarşısında 

yonulmamış  daşlardan  tikilmiş  ayrı-ayrı  binalar  görünməkdədir.  Divarın  daxili 

tərəfindəki  binalar  kompleksi  böyük  ərazidə  yerləşmişdir  ki,  bu  da  tədqiqatçının 

fikrincə, kompleksin saray xarakteri daşıdığını təsdiqləyir.  

Qaleye-Zöhhak  qədim  şəhər  yerinin  daha  mühüm  və  yaxşı  hifz  edilmiş 

qurğusu pavilyondur. Pavilyon saray kompleksindən cənub-qərbdə yerləşir və həmin 

kompleksdən terrasla ayrılmışdır. Plan baxımından kvadrat təşkil edən (daxili ölçüləri 

5,90x5,80  metr)  pavilyon  yonulmamış  daşlardan  olan  özül  üzərində  yanı  üstə 

qoyulmuş  kərpiclərdən  (32x32x6-33x33x6  santimetr)  tikilmişdir.  Tağları  olan  daxili 

binanın  hündürlüyü  9,40  metrə  (çəlləyin  zirvəsinədək),  pavilyonun  ümumi 

hündürlüyü isə 12 metrə, eni 8,90 metrə çatır. Pavilyona girişin eni 2,50 metrdir və bu 

giriş  şimal-şərq  tərəfdə  yerləşir.  Cənub-qərb  və  şimal-qərb  tərəflərdən  pavilyon  4 

metrdən  artıq  eni  olan  yarımdairəvi  tağlarla  çay  vadisinə  açılır.  Cənub-şərq  tərəfdən 

isə  pavilyon  bağlıdır  və  belə  hesab  edirlər  ki,  bu  cəhət  pavilyonun  atəşpərəstlik 

məbədi  və  yaxud  çahartaq  kimi  ibadət  obyekti  olduğu  fikrini  təkzib  edir.  Eyni 

zamanda  pavilyonun  çayın  sıldırımlı  sahilində,  dərin  dərənin  qarşısındakı  uca 

qayalığın  üzərində  yerləşməsi  onun  saray  strukturunda  görkəmli  funksiyaya  malik 

olduğunu göstərir. 

Daxili  və  xarici  tərəflərdən  divarların  üzərində,  divar  oyuqlarında,  habelə 

tağların  daxili  səthində  bəzi  yerlərdə  boya  təsvirlərinin  izləri  olan  suvaq  qalmışdır. 

Həmin  təsvirlər  qadın  başcıqlarının  əks  olunduğu  kesson,  meandr  ornamenti,  relyef 

şəklində  verilmiş  qıvrımşəkilli  bəzək  rəsmlərindən  və  s.  ibarətdir.  Pavilyon  İranın, 

xüsusilə  Əhəmənilər  dövrünün  tikinti  ənənəsinə  uyğun  gələn  üçpilləli  merlonlara 

malik olan dişli məhəccərlə başa çatır. 

261 

 

Pavilyonun  həm  Ön  Asiyanın,  həm  də  Romanın  memarlığı  ilə  bənzərliklərə 

malik olan memarlıq xüsusiyyətləri (Aşşurdakı və Kuhi-Xocadakı saraylar, binaların 

daxilindəki  memarlıq  detallarının  profilləri,  dekor  və  s.),  habelə  keramika 

fraqmentləri  onu  Parfiya  dövrünə,  daha  dəqiqi  eramızın  I  əsrinə  aid  etməyə  imkan 

verir.  

Müasir  İranın  Qərbi  Azərbaycan  və  Kürdüstan  əyalətlərinin  sərhədində, 

Kerefto dağlarında həm özünün memarlığı, həm də otaqlardan birinə girişin üzərində 

həkk  olunmuş  yunan  apotropeik  yazısı  ilə  nəzəri  cəlb  edən  qaya  kompleksi  yerləşir. 

Yazının mətnində deyilir: "Burada Herakl yaşayır, hər cür pislikdən uzaq olsun".  

Qayalıqda  oyulmuş  otaqlar  bir-birilə  birləşən  iki  səviyyədə  yerləşir. 

Kompleksin  hazırda  qayalığın  dibindən  təqribən  9  metr  hündürlükdə  olan  girişi 

ümumi  uzunluğu  18,60  metr  olan,  suvanmış  tağlı  tavanlara  malik  bir  neçə  otaqlı, 

apsidalı otaqla başa çatan aşağı mərtəbəyə aparır. Aşağıdakı ansambl yuxarı mərtəbə 

ilə dəhliz vasitəsilə birləşir. Həmin dəhliz daha sonrakı, islam dövründə inşa edildiyi 

güman olunan 3 aralıq otaqdan keçir. Geniş dəhliz, divar oyuqlarında hər iki tərəfdən 

suflar  əlavə  edilmiş  və  arxasında  bir-birinə  düz  yolu  olan  üç  yanaşı  otaq  birinci 

mərtəbəni  təşkil  edir.  Geniş  dəhlizdən  qapı  ilə  (1,80x1,10  metr)  ayrılmış  otaqlardan 

birinin üzərində yuxarıda adı çəkilmiş yazı vardır. Görünür, bu və ondan sonrakı otaq 

daxildən  ağır  siyirmə  vasitəsilə  bağlanırdı.  Həmin  otaqlarda  qapılardan  solda 

düzbucaqlı  oyuqların  olması  bunu  təsdiq  edir.  Yazının  olduğu  otaqda  yuxarı 

fassiyasında dişciklər və dairələr şəklində olan friz yerləşmiş pəncərələr qalmışdır. 

Kereftodakı bu mağara tipli tikilinin funksional təyinatına dair ədəbiyyatda iki 

nöqteyi-nəzər irəli sürülmüşdür. Tədqiqatçıların bir qismi onun sitayiş təyinatlı tikinti 

olduğunu  iddia  edir.  Digər  tədqiqatçılar  isə  əksinə,  qayalıqlarda  oyulmuş  otaqlar 

kompleksinin  mülki  səciyyə  daşıdığını  söyləyirlər.  Onlar  belə  hesab  edirlər  ki,  bu 

kompleks  yunan  hərbi  hissəsinin  yerləşdiyi  obyekt  olmuşdur  və  Böyük  Madanın 

şimal  sərhədlərinin  onu  əhatə  edən  "barbar"  xalqlardan  müdafiəsi  həmin  hərbi 

hissənin vəzifəsi olmuşdur. 

Kereftonun  yaşayış  kompleksi  olduğunu  iddia  edən  alimlər  qeyd  edirlər  ki, 

Heraklın adı olan apotropeik formul həmişə şəxsi evə girişin üzərində yerləşir və bir 

növ tanrının himayəsi altında olan yaşayış yeri ilə əlaqələndirilmiş xeyir-duadır. 

Bu  nöqteyi-nəzərin  tərəfdarları  habelə  Kerefto  kompleksinin  təcrid  halında 

olduğunu,  kompleksin  böyük  yollardan  kənarda  yerləşdiyini,  yalnız  otlaq  yeri  kimi 

istifadə  oluna  biləcək,  kasıb  bitki  örtüyünə  malik  olan  ərazidə  qərarlaşdığını  qeyd 

etmişlər. 

Deyilənlərdən 

belə 

nəticə 

çıxarılır  ki,  burada  sitayiş  obyektinin 

əsasının qoyulması qeyri-mümkün idi və Kereftodakı tikili mülki xarakter daşıyırdı. 

262 

 

Lakin  göstərmək  lazımdır  ki,  birincisi,  Kerefto  yazıları  kimi  yazılar  yalnız 

yaşayış  binalarında  tətbiq  edilmirdi.  Bu  cür  formullar  məqbərələrdə,  qəbirüstü  daş 

lövhələrdə, ictimai binalarda, habelə dini mahiyyətli memarlıqda da məlumdur. 

İkincisi,  kompleksin  bu  cür  funksional  təyinatlı  halında  sərhəd  məntəqəsini 

"təcrid  olunmuş  yerdə,  böyük  yollardan  kənarda"  yerləşdirmiş  rəhbərliyin  məntiqi 

tamamilə anlaşılmazdır. Çünki düşmən müdaxilələrini yalnız böyük yolların mövcud 

olduğu yerlərdə gözləmək olardı. 

Ətrafda yaşayan əhalinin bayramlar keçirmək və qurban vermək üçün toplaşa 

biləcəyi Kerefto kimi bir yerdə sitayiş obyektinin əsasının qoyulması fikrinin həqiqətə 

daha yaxın olduğunu güman etmək olar. Müxtəlif tanrılara həsr edilmiş mağara tipli, 

sitayiş təyinatlı tikililər nəinki Şərqdə, habelə Yunanıstanda da geniş yayılmışdı. Özü 

də  onların  hamısı  Pavsaninin  təsvirinə  [X,  XXXII,  5]  görə,  şəhərlərdən  və  başqa 

yaşayış  məntəqələrindən  çox  uzaq  məsafədə  (30-dan  150  stadiyə  qədər;  stadi  = 

184,97 metr) yerləşirdi və çox zaman "mağara" tikililəri adlanırdı. 

Kompleksin binalarından birində su mənbəyinin olması həmin yerin müəyyən 

qədər  "müqəddəs"  olduğu  haqqındakı  fikrə  də  sövq  edir.  Artıq  bu  cəhətə  diqqət 

yetirilmişdir.  Həmin  cəhət  belə  fərziyyə  irəli  sürməyə  imkan  verir  ki,  burada  "Şərq 

Heraklı"na  sitayişdən  başqa  "səma  suyu"  ilahəsi  hesab  edilmiş  Anahitə  də  sitayiş 

vardı.  Maraqlıdır  ki,  Strabon  [XI,  7,  5]  Knidli  Evdoksa  istinad  edərək  Hirkaniya 

olmuş  mağaralar  haqqında  məlumat  verir.  Onun  məlumatına  görə,  bu  mağaradakı 

çaylar  birbaşa  dənizə  axır  və  yerli  sakinlər  qurbanlar  verilməsi  üçün  mağaralara 

gəlirlər. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Herakla  bənzər  tanrılara  sitayiş  Şərqdə  geniş 

yayılmışdı.  İran  Veretraqnası,  Babil  Nerqalı,  erməni  Vaxaqnı  və  b.  bu  qəbildəndir. 

Antik Ermənistanda (Taron vilayətindəki Aştaşatda) hətta yüksək təpədəki mağarada 

yerləşmiş Herakl-Vaxaqn məbədi məlumdur. 

Heraklın  özünə  sitayişə  gəldikdə  isə  o,  Makedoniyalı  Aleksandrın 

yürüşlərindən sonra bütün Şərqdə geniş yayılmışdı. 

Biz  bu  qəhrəman  təsvirlərinə  hellinizm  və  Parfiya  dövrünün  sikkələrində  də 

təsadüf edirik. Onun surəti təsviri incəsənətdə və heykəltəraşlıqda geniş yayılmışdı. 

Bəzi  müəlliflər  Kereftodakı  məbədi  Tasitin  xatırlatdığı  [Annallar,  XII,  13] 

Sanbulos  dağında  yerləşən  səcdəgahla  eyniləşdirirlər.  Bu  fikir  şübhə  doğurur. 

Görünür,  Sanbulos  dağı  Behistun  (Bisütun)  dağıdır.  Bu  dağda  "dincələn  Heraklın" 

təsviri, Qotarzın Meherdat  üzərindəki qələbəsini təsvir edən relyef (Tasitdə  məhz bu 

iki rəqibin mübarizəsindən danışılır), Herakl Kallinikə həsr olunmuş yazı vardır. 

Kereftodakı  yazının  mətni,  habelə  qədim  dünyanın  müxtəlif  bölgələrində 

bənzərləri olan memarlıq kompleksinin planı belə bir fikir yaradır ki, burada Herakla 

və  yaxud  Mada  Atropatenada  sinkretik  (Herakl-Veretraqna?)  yunan-İran  tanrısına 

sitayişin kifayət qədər erkən təzahürləri mövcud olmuşdur. 

263 

 

Başlıca  olaraq  yazının  paleoqrafiyası  əsasında,  habelə  memarlıq  üsullarına 

görə kompleksi e.ə. IV əsrin sonuna - III əsrin əvvəlinə aid etmək, yəni onun Mada-

Atropatena  dövlətinin  mövcudluğunun  başlanğıc  dövrünə  aid  olduğunu  göstərmək 

olar. 

Qədim  Atropatena  ərazisində  aşkar  olunmuş  ayrı-ayrı  memarlıq  detalları 

içərisində  sütunların  daş  altlıqları  daha  çoxsaylı  qrupu  təşkil  edir.  Onların  bütöv  bir 

qrupu  (17  ədəd)  Leylan  kəndindəki  3  müasir  məscidin  qurğularında  ikinci  dəfə 

istifadə  olunarkən  qeydə  alınmışdır.  Bütün  bu  sütun  altlıqlarında  (qismən  kobud 

şəkildə  hazırlanmış,  qismən  isə  çox  yaxşı  emal  edilmiş)  tipik  İran  formaları  nəzərə 

çarpır, onların 3-ü isə şübhəsiz, Parfiya dövrünə aiddir. Həmin sütun altlıqları mənşəcə 

Əhəmənilər dövrünün pilləli sütun altlıqlarına gedib çıxır və Sultanabadla Qum arasındakı 

Hürra adlı yerdən aşkar olunmuş sütun altlıqlarına tamamilə oxşayır. 

Sütun  altlıqlarının  tək-tək  nümunələri  Qaleoğlu,  Qaleye-Zöhhak,  Xoy 

yaxınlığındakı Biləvar, Təzəkənd qədim şəhər yerlərində və bir sıra başqa məntəqələrdə 

tapılmışdır. 

Memarlıq  bəzəklərinin  çoxsaylı  parçaları  Qaleye-Zöhhakda  Parfiya  dövrünə  aid 

olan sarayın mövcudluğu güman edilən yerdə qeydə alınmışdır. 

Kirəmit dam örtüyünün (solenin) qırıntısı da burada tapılmışdır. Bu tapıntı Qaleye-

Zöhhakda mövcud olmuş binaların bu cür örtüklərlə örtülməsini güman etməyə imkan verir, 

görünür, kirəmit örtmə üsulu Hellinist inşaat təcrübəsindən əxz edilmişdir. 

Qeyd  olunmuş  memarlıq  qalıqları  və  inşaat  materialları  Qaleye-Zöhhak  şəhər 

yerinin şimal təpəsində  olan arxeoloji kompleksin saray  xarakteri haqqındakı  nöqteyi-

nəzəri təsdiqləyir. 

Keramika.  Tədqiqatçılar  tərəfindən  yaşayış  məskənlərindən  və  qəbirlərdən 

əldə  olunmuş  zəngin  və  rəngarəng  saxsı  materialı  Atropatenada  keramika  istehsalının 

geniş  şəkildə  inkişaf  etdiyini  və  yerli  sənətkarların-dulusçuların  yüksək  səviyyəli 

ustalığını  təsdiq  edir.  Keramika  həm  formaların  müxtəlifliyi  (kuzələr  [çox  hallarda 

burunlu],  güldanlar,  nimçələr,  bardaqlar,  möhtərlər  və  b.),  həm  də  məmulatın  yüksək 

keyfiyyəti ilə seçilir. Qabların əksəriyyəti yaxşı çökdürülmüş gildən hazırlanmış, bərabər 

yandırılmışdır.  Qablar  qırmızı,  sarıya  çalan  açıq-qəhvəyi  və  yaxud  boz-qara  rənglidir. 

Anqob  və  cilalama  geniş  surətdə  tətbiq  edilirdi.  Qırmızı  boya  ilə  zəncir,  həndəsi  fiqur, 

çiçək  motivləri  və  s.  şəklində  naxışlanmış  qabların  (əsasən  kuzələrin)  çoxsaylı  qrupu 

mövcuddur.  Boyalı  keramika  ilə  yanaşı,  ştampla  naxışlanmış  keramik  formalara  da 

təsadüf olunur. Minalanmış qablar ayrıca qrupu təşkil edir. 

Keramika  materialının  artımı  ilə  əlaqədar  olaraq  keramikanın  bu  və  ya  digər 

qrupunun mövcudluğunda müəyyən dövrlərin, mərhələlərin ayrılması imkanı yarandı ki, bu 

da,  şübhəsiz,  sonralar  Atropatenanın  keramika  məktəbinin  yaranmasına  gətirib  çıxarmalı 

idi.  

264 

 

Hazırda Atropatena keramikasının təkamülündə iki mərhələni ayırmaq olar: erkən 

(e.ə. III - II əsrlər) və son (e.ə. I əsr - eramızın II əsri) inkişaf mərhələləri. 

Erkən  mərhələ  Madada  olduğu  kimi,  boyalı  keramikanın  olması  ilə  səciyyəvidir. 

Lakin  Atropatena  keramikası  yerli  xüsusiyyətlərə  malikdir.  Fərqlər  həm  qabların 

naxışlanmasında, həm də onların profillərində müşahidə olunur. 

Madanın  və  Mada-Atropatenanın  keramika  sənətləri  arasındakı  fərqləri  qeyd 

edərkən Atropatenanın özündə də boyalı qabların dekorunda ciddi yeknəsəqliyin olmasını 

da göstərmək lazımdır. 

Tiplərin və formaların daha əhəmiyyətli dərəcədə müxtəlifliyi sonrakı mərhələdə 

müşahidə edilir. 

Təxminən  e.ə.  II  əsrin  ikinci  yarısından  etibarən  hazırda  Parfiya  dövrünün 

arxeoloji obyektlərinin tarixinin müəyyən edilməsində əsas olan keramika tipi yarandı. Bu, 

qırmızımtıl-qəhvəyi rəngli (variantları: oxra rəngli, qonur) keramikadır və ədəbiyyatda 

"clinkyware"  adı  almışdır.  Keramikanın  bu  növü  Parfiya  dövrünün  əvvəlində  meydana 

gələrək  təqribən  həmin  dövrün  sonunadək  mövcudluğunu  davam  etdirmiş,  eramızın  II 

əsrinin  sonlarından  tez  olmayaraq  aradan  çıxmışdır.  Bu  tipli  keramikanın  xüsusilə  çoxlu 

qalıqları Qaleye-Zöhhakda və Ərdəbil yaxınlığındakı "Qala" adlanan möhkəmləndirilmiş 

təpədə qeydə alınmışdır. 

Təxminən  e.ə.  II  əsrin  I  yarısında  İranın  qərbində  meydana  gəlmiş  minalanmış 

keramika  əvvəlcə  yaşılımtıl  və  yaxud  ağımtıl  rənglərə  malik  idi  və  formalarının 

rəngarəngliyi  ilə  seçilmirdi.  Lakin  artıq  e.ə.  I  əsrin  sonuna  doğru  minalanmış  qabların 

formalarının  artımı,  habelə  minanın  rənginin  dəyişməsi  müşahidə  olunurdu.  Artıq 

minalar əsasən mavi (firuzəyi) və yaşıl çalarlara malik idi. Qaleye-Zöhhak şəhər yerində 

tapılmış açıq firuzəyi mina ilə örtülmüş "zəvvar" möhtərəsi abidənin eramızın I əsrinə aid 

olduğuna dəlalət edir. 

Güman etmək olar ki, son mərhələdə məişət keramikası ən çoxsaylı kateqoriya idi 

və  həm  dulus  çarxında  hazırlanmış  qablarla,  həm  də  əllə  yapılmış  formalarla  təmsil 

olunmuşdur. 

E.ə.  I  əsr  -  eramızın  I  əsri  üçün  zoomorf  keramikanın  mövcudluğu  səciyyəvidir. 

Üç-dörd  kiçik  ayaqcıqları  olan,  burun  hissəsi  realist  və  yaxud  stilistik  surətdə  tərtib 

olunmuş  heyvan  başı  şəklində  hazırlanmış  qablar  zoomorf  keramikanı  təmsil  edir. 

Qerminin ətraflarında xeyli bu cür qab aşkara çıxarılmışdır.