TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

E.ə. II MĠNĠLLĠYĠN SONU - 

I MĠNĠLLĠYĠN BAġLANĞICINDA AZƏRBAYCAN 

ƏRAZĠSĠNDƏ ƏHALĠNĠN TƏRKĠBĠ 

 

Avtoxton  əhali.  Azərbaycan  ərazisində  və  həmhüdud  bölgələrdə  yaĢamıĢ 

tayfaların dilləri. E.ə. XIV və XIII əsrlərin qovuşuğunda başlanmış dəmir dövrünün 

əvvəllərində  əski  ictimai,  mədəni  və  müəyyən  qədər  etno-mədəni  və  dini  ənənələr 

keçmişdə  qalmağa  başladı.  Lakin  həmin  ənənələrin  bəzilərinin  izlərini  daha  sonrakı 

zamanlarda  izləmək  mümkündür.  Tayfaların  talelərini  dəfələrlə  dəyişdirmiş  gur 

hadisələrə,  müxtəlif  səciyyəli  dəyişikliklərə  və  sarsıntılara  baxmayaraq,  nəzərdən 

keçirilən  dövrdə  burada  etno-mədəni  və  dil  baxımından  keçmiş  tarixi  mərhələlərin 

nəsilləri - Kavkasion və Aralıq dənizi antropoloji tiplərinə aid olanların, Şimal-Şərqi 

Qafqaz  ailəsinin  dillərində  (şimalda)  və  hurri,  lullubi  və  digər  dillərin  dialektlərində 

(cənubda) danışanların nümayəndələri ilə bağlı olan avtoxton əhali yaşayırdı. 

Arxeoloji  və  antropoloji  materiallar,  habelə  yazılı  mənbələr  əsasında  demək 

olar ki,  bölgənin avtoxton  əhalisi  müəyyən  müddət  ərzində  nisbətən sabit qalmışdır. 

Lakin  prinsipial  baxımdan  əhalinin  bu  cür  müəyyənləşdirilməsi,  "avtoxton  əhali" 

anlayışı  şərtidir.  Çünki  tayfalar  ayrılır,  özlərinin  ilkin  yaşayış  yerlərini  tərk  edərək 

uzaqlara  gedir,  uzaq  bölgələrin  sakinləri  ilə  qaynayıb-qarışır,  yeni  məskənlərdə 

"aborigenlərə" çevrilirdilər. 

Bu  dövrdə  Cənubi  Azərbaycan  vilayətlərinin  maddi  mədəniyyətində  nəinki 

Kiçik Asiya təsiri, habelə Kiçik Asiyadan, bəlkə də başqa bölgələrdən müəyyən əhali 

qruplarının  bu  əraziyə  bilavasitə  daxil  olması  müşahidə  edilir.  Məsələn,  Əlişar 

keramikası  bunu  təsdiqləyir.  Lakin  bu  ərazidə  yerli  tayfalar  başlıca,  üstün  etnik 

massiv olaraq qalmaqda idilər. 

Bölgənin  əsrlər  boyunca  bura  gəlmiş  etnik  qruplarla  qaynayıb-qarışmış 

avtoxton  əhalisi  Dəmir  dövrünün  başlanğıc  mərhələsində  əsasən  e.ə.  III  minillikdə, 

bəlkə  də  daha  erkən  zamanlarda  burada  yaşamış  etnik  elementlərdən  ibarət  idi.  Bu 

halda  iri  tayfa  birlikləri  arasında  yalnız  kutiləri  istisna  etmək  lazımdır.  Kutilər  artıq 

e.ə. II minilliyə doğru əski qüdrətlərini itirmişdilər. E.ə. I minillikdə isə onların tarix 

səhnəsini qəti surətdə tərk etdikləri güman olunur. 

E.ə.  II  minillikdə  də  hurrilər  Urmiyaətrafı  ərazidə  yaşayırdılar.  Sulduz 

vadisində aşkar olunmuş "Xabur keramikası" və e.ə. II minilliyin sonuna - I minilliyin 

başlanğıcına  aid  olan  Həsənli  materialları,  habelə  e.ə.  XVII-XVI  əsrlərdə  Cənubi 

Azərbaycan  ərazisində  mövcud  olmuş  hurri-ari  kontaktı  faktı  bunu  təsdiq  edir. 

Nəhayət,  hurrilərin  Xəzər  dənizindən  cənub-qərbdə  yerləşmiş  vilayətlərdəki  təsirinin 

gücünü həm arxeoloji materiallar, həm də onomastik dəlillər təsdiqləyir. 

140 

 

Bölgənin  cənub  hissəsində  lullubilər  yaşamaqda  idilər.  Maraqlıdır  ki,  bizim 

hətta e.ə. I minilliyin başlanğıcına aid olan mənbələrimiz Lullume, Zamua və Manna 

anlayışları  arasındakı  varisliyi  izləməyə  imkan  verir.  Aşşur  hökmdarı  II  Sarqonun 

Aşşur  allahına  məlum  "məktubu"nda  deyilir:  "Zamua  adlanan  Lullume  ölkəsi". 

Məlumdur ki, Zamua ölkəsi Manna çarlığının meydana gəldiyi vilayət idi. 

Güman  etmək  olar  ki,  lullubi  elementi  Urmiyaətrafı  vilayətlərdə  hələ  uzun 

müddət ərzində qalsa da və  Mannanın etnik tarixində  mühüm rol oynasa da, Manna 

çarlığı dövründə hurri qrupları bu zonada üstün etnik element olmuşdur. Antik dövrdə 

də hurrilərin burada yaşamaqda davam etdiklərini güman etmək olar. 

Erkən  dəmir  dövründə  bölgənin  cənub  hissələrində  başqa  tayfalar  və  tayfa 

qrupları damehranlılar, nikimxilər, turukkilər, uruatrilər və başqaları yaşayırdılar. Biz 

onların etnik-dil mənsubiyyəti haqqında heç nə bilmirik. 

Məhz  avtoxton  etnik  elementlər  bölgənin  tarixi  mədəniyyətinin  yaradıcıları 

idilər.  Həmin  mədəniyyət  modifikasiyalarla  İrandilli  tayfaların  gəlişinədək  mühafizə 

edilmişdir. İrandilli tayfalar xeyli dərəcədə bu mədəniyyəti mənimsəyərək, müəyyən 

mənada qədim mədəni ənənələrin davamçıları oldular. 

Ġrandilli  tayfaların  Azərbaycan  ərazisinə  soxulması.  Bölgənin  etnik 

görkəminin  dəyiĢməsinin  baĢlanğıcı.  E.ə.  II  minilliyin  sonu  -  I  minilliyin  ilk 

yüzilliklərində  Cənubi  Qafqazın  cənub-şərq  vilayətlərində  və  İran  yaylasının  şimal-

qərb  hissəsində  (Cənubi  Azərbaycanda  da)  etnik-dil  şəraiti  təxminən  bu  cür  idi. 

Güman etmək olar ki, kutilər başqa tayfalarla qaynayıb-qarışaraq tarix səhnəsini artıq 

tərk  etmişdilər.  Mənbələrdə  bizə  məlum  olmayan  mehran  dilinin  adı  çəkilir. 

Mənbələrdə "Sipirmena ölkəsi"nin də adı çəkilir. Qədim mətnlərdən birində məlumat 

verilir ki, bu ölkədə yaşayanlar "qadınlar kimi mırtıldayırlar" (yəni güman etmək olar 

ki,  anlaşılmayan,  fonetik  baxımdan  yad  dildə  danışırdılar).  Urmiyaətrafı  hövzənin 

qeyri-irandilli, daha çox hurri-lullubi zonası fövqəladə dərəcədə mühüm rol oynayırdı. 

Burada bir neçə iri və xeyli sayda xırda birliklər vardı. Bu zona tezliklə təqribən bütün 

istiqamətlərdən  yeni  gəlmələrlə  əhatə  edildi.  Gəlmə  əhali  kütlələri  ayrı-ayrı  hallarda 

tədricən  yerli  etnik  mühitə  daxil  olurdular.  Hələ  Manna  çarlığı  dövründə  də  belə 

olmuşdur. 

Bölgənin  şimal  hissələrinə  gəldikdə  isə,  orada  da  avtoxton  əhalinin  -  Şimal-

Şərqi  Qafqaz  dil  ailəsinin  dillərində  danışan  tayfaların  və  tayfa  qruplarının  yaşadığı 

şübhəsizdir.  Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  həmin  dil  ailəsinə  Nax-Dağıstan  dilləri 

qrupu,  Qafqaz  Albaniyasının  dili,  habelə  hurri,  Urartu  dilləri,  Kiçik  Asiyanın,  Kipr, 

Lemnos adalarının bir neçə dili, etrusk və güman ki, kuti dilləri daxildir. 

Demək  lazımdır  ki,  Azərbaycanın  cənub  bölgələrində  və  onunla  həmhüdud 

olan ərazilərdə lap e.ə. I minilliyin başlanğıcınadək, bəzən isə bir qədər sonra da yerli 

etnoslar  hakim  etno-mədəni,  iqtisadi  və  hətta  siyasi  qüvvə  idilər.  Azərbaycan 

vilayətlərinin tarixi sivilizasiyası  ən qədim zamanlardan etibarən bu diyarda  yaşamış 

141 

 

tayfalar  tərəfindən  yaradılmışdır.  E.ə.  I  minilliyin  başlanğıcında  Azərbaycanın 

aborigenləri ilk sinfi cəmiyyətlərin və dövlətlərin yaradıcıları oldular. Lakin artıq e.ə. 

I minilliyin ilk yüzilliklərində təxminən e.ə. II və I minilliklərin qovuşuğunda nəhəng 

kütlə  halında  bizi  maraqlandıran  bölgənin  torpaqlarına  axışıb  gəlmiş  yeni  tayfa 

qrupları  ölkənin  həyatında  mühüm  rol  oynamağa  başladılar.  Cənubi  Azərbaycanın 

etnik-dil mənzərəsi, məhz, bu zamandan etibarən tədricən dəyişməyə başladı. 

E.ə.  II  minilliyin  lap  sonunda,  xüsusilə  I  minilliyin  başlanğıcında  Araz 

çayından  cənubda  olan  vilayətlərdə  mədəniyyətin  yeni  elementlərinin  meydana 

gəldiyini arxeoloji dəlillər tamamilə təsdiqləyir.  

"II dəmir əsri" dövründə (e.ə. 1000-800-cü illər) özləri ilə at dəfni təcrübəsini, 

ata  sitayişi  və  bir  çox  başqa  cəhətləri  gətirmiş,  atçılıqla  məşğul  olmuş  süvari  gəlmə 

qrupların  bu  ərazilərdə  mövcudluğunu  Xürvin,  Əmlaş,  Marlik,  Kəluraz,  Dingətəpə, 

Həsənli, Luristan, Sialk və başqa yerlərin kompleksləri təsdiq edir. 

Süvariliyin,  yeni  ideoloji  təsəvvürlərin,  dəfn  adətləri  və  abidələrinin, 

heyvanlara sitayişin, incəsənətdə heyvan obrazlarının təsvirlənməsinin və diyarın yerli 

mədəniyyətlərində  kökləri  olmayan  başqa  cəhətlərin  yayılması  şübhəsiz  olaraq  yeni 

məskənə öz məişətini və mədəniyyətini gətirmiş gəlmələrin qarşımızda olduqlarından 

xəbər verir. 

Aşşur  mənbələrindən  və  bəzi  başqa  materiallardan  məlum  olan  onomastik 

dəlillər  bölgə  üçün  yeni  olan  bütün  bu  elementlərin  İrandilli  tayfaların  buraya  gəlişi 

ilə bağlı olduğunu təsdiq edir. Artıq e.ə. I minilliyin başlanğıc əsrlərində İranın şimal-

qərb  vilayətlərində  xeyli  İrandilli  əhali  qruplarının  məskunlaşdığını  onomastik 

materiallar tam aşkarlıqla təsdiqləyir. Mixi yazılarda aydın İran etimologiyasına malik 

olan onlarla antroponimə və toponimə təsadüf edilir. Bizi maraqlandıran ərazidə açıq 

şəkildə  ifadə  olunmuş  bir  çox  İrandilli  ictimai,  dini,  mədəni-tarixi  anlayışlar  və  s. 

məlumdur. 

Bu  tayfaların  bir  qismi  artıq  e.ə.  II  minilliyin  lap  sonunda  -  I  minilliyin 

başlanğıcında İran yaylasını və onunla həmhüdud olan bölgələri məskunlaşdırmağa və 

orada öz tarixi mədəniyyətlərini yaratmağa başladı. 

Cənubi  Azərbaycan  vilayətlərində  və  onunla  həmhüdud  olan  ərazilərdə  bu 

dövrdə  həmin  tayfaların  xüsusi  çəkisi  kifayət  qədər  idi.  İrandilli  tayfalar  artıq 

özlərinin burada mövcudluğunun ilk onilliklərindən etibarən həyat və fəaliyyətlərinin 

cərəyan  etdiyi  bölgələrin  siyasi,  ictimai-iqtisadi  və  mədəni  həyatında  xeyli  rol 

oynamağa  başladılar.  Bir  qədər  sonra  onların  təsir  gücü  qədim  Azərbaycan  (Mada-

Atropatena) xalqının etnogenezində də öz əksini tapdı. 

İran yaylasının ərazisinə daxil olmuş bu tayfalar Cənubi Rusiya vilayətlərindən 

çıxmışdılar. İrandilli etnik ümumilik məhz orada təşəkkül tapmış və bu birliyin erkən 

tarixi  həmin  ərazilərdə  baş  vermişdir.  Bu  tayfaların  xeyli  qismi  özünün  ilkin 

142 

 

vətənində  qalmaqda  idi  və  yalnız  sonralar  qohumlarının  ardınca  hərəkət  etdi.  Bunlar 

kimmerlər, skif, sak tayfaları və başqaları idilər. 

İran dil ailəsi bir çox ölü və canlı dilləri birləşdirir. Mada, qədim fars, bir çox 

skif, sarmat, sak tayfa dilləri, avesta dili, orta fars, Parfiya, Soqd, Xarəzm, alan dilləri 

və  başqaları  ölü  İran  dilləri  sırasına,  fars,  tacik,  kürd,  talış,  tat,  paşto  (əfqan),  osetin 

dilləri və s. canlı İran dilləri sırasına aiddir. Dillərin bu ailəsi hind dilləri ilə yaxın və 

qohumdur. 

İrandilli  tayfaların  Cənubi  Qafqazın  cənub-şərq  ərazilərinə  -  İran  yaylasına 

hansı  yollarla  daxil  olduqlarına  dair  məsələdə  vahid  fikir  yoxdur.  Etnik  qrupların 

hərəkəti haqqında məsələlərin həll olunmasına arxeoloji dəlillər heç də həmişə yardım 

etmir. Yalnız maddi mədəniyyətin həyat tərzi və yaxud ideologiya ilə bağlı olan ayrı-

ayrı,  daha  sabit  elementləri  müəyyən  yardım  göstərir.  Məlumdur  ki,  atçılıq,  ata 

sitayiş,  habelə  incəsənətdə  təmsil  olunmuş  sözsüz  İran  xarakterli  motivlər  bu  cür 

elementlər sırasına aid edilir. 

Bununla 

əlaqədar  olaraq  Gəncə-Xanlar-Mingəçevir  zonasının,  step 

kurqanlarının  materialları  (e.ə.  II  minilliyin  sonu  -  I  minilliyin  başlanğıcı) 

diqqətəlayiqdir.  Həmin  materiallar  adları  çəkilmiş  və  onlarla  həmhüdud  olan 

ərazilərin  digər  sinxron  qəbir  abidələrindən  kəskin  surətdə  fərqlənir.  Bu  materiallar 

burada  yeni  etnik  elementin  meydana  çıxdığını  təsdiq  edir.  Artıq  e.ə.  II  minilliyin 

sonlarında  Cənubi  Qafqazın  şərq  qismindəki  vilayətlərdə  iki  -  yerli  və  gəlmə  etnik 

elementin qaynayıb-qarışmasını izləmək mümkündür. 

Müxtəlif  taxta  qurğular,  od  izləri  və  xüsusilə  atların  dəfn  olunması  

Azərbaycanın  step kurqanlarının  səciyyəvi  cəhətləridir. Cənubi Qafqazın və İranın 

daha erkən dövrlərinin mədəniyyətlərində kökləri olmayan bu adət tam müəyyənliklə 

Cənubi Rus çöllərinin mənəvi dünyası ilə bağlıdır.  Cənubi Rusiya çöllərindən çıxmış, 

atların dəfn olunması adətini yaşadan gəlmələrin adı çəkilmiş ərazinin hüdudlarından 

kənarda  İran  nitqinin  yayıcıları  olduğunu  arxeoloji  dəlillərlə  yaxşı  uzlaşan  linqvistik 

dəlillər də təsdiq edir.  

Şimali  Qafqazda,  Cənubi  Qafqazda,  eləcə  də  Azərbaycanda,  habelə  İran 

yaylasının şimal-qərb qismində aşkar olunmuş, e.ə. II minilliyin sonuna - I minilliyin 

başlanğıcına aid olan at qəbirləri Cənubi Rus çöllərindən Orta Asiyaya, Dağıstan və 

Şimali  Azərbaycan  vasitəsilə  cənuba  hərəkət  etmiş  ilk  irandilli  miqrantların  yolunu 

aşkarlayır. 

Biz  Cənubi  Qafqazın  İrandilli  tayfalarının  sonrakı  taleyi  haqqında  heç  nə 

bilmirik. Güman etmək olar ki, onların bir qismi bu ərazidə yaşamaqda davam etmiş, 

sonralar isə etnik simasını itirmişdir. 

Güman ki, erkən irandilli gəlmələrin bir qrupunun Qafqaz yolu ilə bütövlükdə 

bir  neçə  yüzillik  ərzində  davam  etmiş  və  arxeoloji  cəhətdən  aşkarlanan  hərəkəti  bu 

cür  yerdəyişmələrin  nə  formalarını,  nə  də  marşrutlarını  məhdudlaşdırmır.  Lakin 

143 

 

şübhəsizdir ki, bu yol Cənubi Rus çöllərinin İrandilli sakinləri tərəfindən hələ e.ə. II 

minilliyin  sonlarında  -  I  minilliyin  başlanğıcında,  bəlkə  də  daha  əvvəlki  dövrdə 

istifadə edilmişdir. 

İran yaylası ərazisinin yuxarıda adları çəkilmiş arxeoloji kompleksləri onların 

Cənubi Qafqazın və Ermənistan yaylasının mədəniyyətləri, habelə Şimali Qafqazın və 

Cənubi  Rusiyanın  çöl  mədəniyyətləri  ilə  əlaqələndirilməsi  üçün  imkan  verən 

səciyyəvi  xüsusiyyətlərə  malikdir.  Bu  baxımdan  o  da  çox  əhəmiyyətlidir  ki,  nəinki 

İran yaylasının şimal-qərb vilayətlərindən, habelə Sialkdan əldə olunmuş materialların 

Qafqaz  materialları  ilə  yaxınlığı  arxeoloji  cəhətdən  sənədləşdirilmişdir.  Bu 

komplekslər  Şimali  Azərbaycan  materialları  ilə  bilavasitə  əlaqədardır.  Məhz 

Azərbaycan ərazisində Son Tunc dövrünün böyük kurqanlar qrupunun materiallarında 

onların  aşkar  uyğunluğu  daha  çox  nəzərə  çarpır.  Əlbəttə,  ola  bilər  ki,  irandilli  tayfa 

qrupları  Cənubi  Rusiya  çöllərindən  İrana  Xəzər  dənizinin  həm  şərq,  həm  də  qərb 

sahilləri boyunca, sahilboyu torpaqlarda məskunlaşaraq, təxminən eyni zamanda - e.ə. 

II minilliyin II yarısının hüdudlarında irəliləmişlər. 

Beləliklə, arxeoloji materiallar və mixi yazılardan məlum olmuş dəlillər e.ə. II 

minilliyin  sonunda  -  I  minilliyin  ilk  əsrlərində  Araz  çayından  cənubda  olan 

vilayətlərdə də mədəniyyətin yeni elementlərinin və onların daşıyıcıları olan İrandilli 

tayfaların meydana gəldiyini göstərir. 

İran  yaylasındakı  vilayətlərdə  yeni  gəlmələrin  meydana  gəlməsi  məişətdə, 

təsərrüfat  həyatında,  xüsusilə  dəfn  adətlərində,  ayinlərdə  nəzərə  çarpır.  Məhz  bu 

tayfalar  Cənubi  Azərbaycan  vilayətlərinə  sonralar  zərdüştilikdə  ("Avesta"  onun 

müqəddəs kitabı idi), habelə müxtəlif "bidətçi" təlimlərdə öz əksini tapmış yeni dini 

təlimlər  gətirmişdilər.  Atəşpərəstlik,  mazdaizm,  dualizm  həmin  dini  təlimlərin 

elementləri  idi.  Çevik  süvari  tayfalar  olan  gəlmələr  özlərinin  yeni  yaşayış  yerlərinə 

qərarlaşmış, spesifik yerlilərdən fərqlənən məişət vərdişləri, yeni silah, geyim, atçılıq 

ləvazimatı  və  yalnız  özlərinə  xas  olan  dəfn  adətləri  gətirmişdilər.  Maddi 

mədəniyyətdə,  dulusçuluqda  və  metal  emalı  texnikasında  yeni  cəhətlər  aşkara 

çıxmışdı. İncəsənət abidələrində bu cəhətlər yaxşı müşahidə olunur. Təsərrüfatçılığın 

yeni formaları yaranır, hərbi işdəki dəyişikliklər diqqəti xüsusilə cəlb edir. Hərbi işdə 

atminmə, silahların yeni kompleksi geniş şəkildə tətbiq olunmağa başlandı. 

İrandilli tayfaların gəlişi ilə İran yaylasının vilayətlərində, xüsusilə Azərbaycan 

ərazisində tədricən təsərrüfatçılığın yeni formaları meydana gəlməyə başladı. İrandilli 

tayfalar  əsasən  atçı  və  süvari  idilər.  Onlar  yerli  əhali  ilə  müxtəlif  cür  münasibətlər 

yaradırdılar.  Bu  münasibətlər  bəzən  düşmənçiliklə,  bəzən  isə  sülhpərvərliklə 

səciyyələnirdi.  Lakin  şübhəsizdir  ki,  aborigenlərlə  gəlmələr  bir-birinə  təsir  edir,  bir-

birindən öyrənir, qarşılıqlı surətdə zənginləşirdilər. 

E.ə.  I  minilliyin  başlanğıcında  İran  yaylasının  şimal-qərb  vilayətlərində  İran 

nitqinin  yayılması  bu  bölgə  əhalisinin  mədəniyyətinin  başlıca  cəhətlərinin  əsaslı 

144 

 

dəyişiklərlə müşayiət olunduğunu iddia etməyə əsas verir. Bu dəyişikliklər məişətdə, 

təsərrüfat  həyatında,  hərbi  işdə,  dində,  sosial  strukturda,  siyasi  institutlarda  nəzərə 

çarpırdı. Yerli və gəlmə etnik elementlərin uzunmüddətli birgə yaşayışı ümumiyyətlə 

və  bütövlükdə  avtoxton  qrupların  irandilli  əhali  tərəfindən  assimilyasiyaya 

uğradılması ilə müşayiət edilirdi. 

İran  yaylasının  şimal-qərb  hissələrinin  sakinləri  vahid  dil  birliyi  təşkil 

etmirdilər. Onlar iqtisadi, siyasi, mədəni cəhətdən bir-birilə az əlaqədar olan ayrı-ayrı 

tayfalardan  və  tayfa  qruplarından  ibarət  idilər.  Onlar  bir-biri  üçün  az  anlaşılan  və 

yaxud  anlaşılmayan  müxtəlif  dillərdə  danışırdılar.  Yalnız  Urmiyaətrafı  hövzənin 

Manna dövlətinə daxil olmuş ərazisinin əhalisi arasında müəyyən etnik konsolidasiya 

əlamətləri nəzərə çarpırdı. 

Güman  etmək  olar  ki,  Araz  çayından  cənubda  yerləşmiş  torpaqların 

aborigenlərinin  ictimai  və  mədəni  səviyyəsinin  ümumi  artımı,  artıq  qeyd  olunduğu 

kimi,  əvvəllər  orada  olmamış,  hamı  tərəfindən  anlaşılan  dilin  qəbul  olunması 

zərurətinə aparıb çıxarırdı. Məhz gəlmə tayfalar bu və ya digər ərazini mənimsəyərək, 

bu  və  ya  başqa  şəkildə  orada  öz  dillərini  yayırdılar.  Bütün  dəlillər  əsasında  demək 

olar ki, yerli dillər geniş məkanda az və ya çox dərəcədə bir-birinə bənzər formalarda 

yayılmış maldarların dilləri (dialektləri) ilə rəqabət apara bilmirdi. 

Ayrı-ayrı aborigen qrupların dil baxımından, sonra isə mədəni cəhətdən tədrici 

assimilyasiyası onları son nəticədə etnik assimilyasiyaya aparıb çıxarırdı. 

Belə  zənn  edilir  ki,  dil  insan  davranışının  ən  mühüm  formalarından  biridir. 

Dilin dəyişməsinin  nisbətən tez bir zamanda (bəzən ikinci  və  yaxud üçüncü  nəsildə) 

insan  qruplarının  etnik  mənsubiyyətinin  dəyişməsinə,  yəni  assimilyasiyaya  səbəb 

olması  halları  çox  təsadüf  olunan  hadisələrdir.  Məsələn,  Hindistanda,  Orta  Asiyada, 

Əfqanıstanda  və  b.  yerlərdə  bu  cür  olmuşdur.  Son  antik  dövr  Avropasının  bir  çox 

ərazilərinin  (İspaniyanın,  Portuqaliyanın,  Qalliyanın,  Mezo-Dakiya  vilayətlərinin) 

qədim  əhalisi  romanlaşmaya  məruz  qalmışdır.  Erkən  orta  əsrlər  dövründə 

Britaniyanın  əhalisi  əsasən  germanlaşmışdır.  Biz  yazılı  mənbələr  üzrə  məlum  olan 

dövrlər ərzində bu və ya digər, bəzən isə geniş vilayətlərin əhalisinin öz dilini bir neçə 

dəfə dəyişməsinə dair nümunələrlə tanışıq. Kiçik Asiyanın etnik-dil görkəmi son 4-5 

min il ərzində ən azı 3 dəfə dəyişmişdir. Kiçik Asiyanın əhalisi orta əsrlərdən etibarən 

artıq  yeni,  türklərin  gətirdiyi  dildə  danışmağa  başladı.  Keçmiş  Sovet  İttifaqının, 

Amerika  qitəsinin  geniş  ərazilərinin  və  s.  yerlərin  sakinləri  özlərinin  etnik-dil 

görkəmlərini  dəyişmişlər.  Planetin  ən  qədim  mədəniyyətlərindən  birinin 

qurucularından  olmuş  qədim  Misir  əhalisi  də  bu  cür  dəyişmələrə  məruz  qalmışdır. 

Xeyli sayda belə nümunələr göstərmək olar. 

Araz çayından və Urmiya gölündən başlamış müasir Türkmənistanadək az və 

ya  çox  dərəcədə  oxşar  formalarda  geniş  məkanda  yayılmış  maldarların  İran  dilləri 

icmalararası,  tayfalararası ünsiyyət vasitəsinə  çevrilirdi.  Beləliklə, bu dilin o dövrün 

145 

 

ictimai-siyasi  və  mədəni  şəraitində  nisbətən  çoxsaylı,  güman  ki,  qarşılıqlı 

münasibətlərdə  anlaşılmayan  yerli  dillərə  nisbətən  ictimai  baxımdan  daha  mühüm 

olduğu  aşkarlanır.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  gəlmələrin  gətirdiyi  təsərrüfatçılıq 

formaları, ictimai, siyasi və digər institutlar bəzi hallarda aborigenlər arasında hakim 

olmuş  cəhətlərə  nisbətən  daha  mütərəqqi  idi.  Şübhəsizdir  ki,  başqa  hallarda  qədim 

əkinçi əhalinin ictimai formaları daha çox inkişaf etmişdi. Lakin həmin əhalinin hamı 

tərəfindən  anlaşılan  ümumi  dili  yox  idi  və  o,  icmalararası,  tayfalararası 

münasibətlərdə irandilli tayfaların ləhcələrindən istifadə etməli olurdu. 

Beləliklə,  e.e.  II  minilliyin  sonunda  -  I  minilliyin  başlanğıcında  Şimal-Qərbi 

İranın  ərazisinə  irandilli  əhalinin  gəlişi  sayəsində  artıq  e.ə.  I  minilliyin  II  rübündə 

Qərbi  İran  yaylası  vilayətlərinin  xeyli  qismi,  xüsusilə  Cənubi  Azərbaycan  əhalisinin 

dilləri  iranlaşmaya  məruz  qalmağa,  İran  yaylası  isə  irandilli  tayfaların  yeni,  ikinci 

metropoliyasına  çevrilməyə  başladı.  Həmin  dövrdə  təşəkkül  tapmaqda  olan  irandilli 

xalqlar  əsasən  assimilyasiyaya  uğramış  avtoxton  əhalinin  nəsillərindən  ibarət  idi. 

Onlar  aborigenlərin  nəinki  maddi  mədəniyyətini  və  təsərrüfat  nailiyyətlərini 

mənimsədilər,  habelə  müəyyən  dərəcədə  yerli  əhalinin  antoropoloji  tiplərinin  də 

varisləri oldular. 

Yuxarıda  deyilənlərdən  aydın  olur  ki,  bizi  maraqlandıran  bölgənin  əhalisinin 

irandilliləşməsi  hələ  Mannanın  madalılar  tərəfindən  işğalına  qədərki  dövrdə 

başlanmışdı. 

Mannanın  madalılar  tərəfindən  işğalından  sonra  Cənubi  Azərbaycanın  yerli 

əhalisinin İran dilini qəbul etməsi prosesi kəskin surətdə gücləndi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ÜÇÜNCÜ BÖLMƏ 

 

146 

 

 

 

AZƏRBAYCAN ƏRAZĠSĠNDƏ ĠLK 

DÖVLƏTLƏR 

 

VIII   F Ə S İ L 

 

AZƏRBAYCAN ƏRAZĠSĠNDƏ ĠLKĠN SĠYASĠ 

QURUMLAR. MANNA DÖVLƏTĠ 

 

Urmiya  gölü  hövzəsində  ilk  siyasi  qurumlar.  E.ə. II minilliyin sonunda  - I 

minilliyin  əvvəlində  Cənubi  Azərbaycanda  və  qonşu  vilayətlərdə  yaşamış  tayfaların 

tarixi haqqında başlıca olaraq mixi yazılara  əsaslanan biliyimiz burada aşkar edilmiş 

çoxlu arxeoloji  material sayəsində  zənginləşmişdir. Bu, İlk Dəmir dövrü,  yaxud son 

boz  keramika  dövrüdür.  O  vaxtın  əsas  abidələri  Həsənli  IV,  Dingətəpə  II,  Göytəpə, 

Amlaş, Naxçıvan zonasının abidələri və başqalarıdır. 

Bu zaman dəmir istehsalatda böyük yer tutur. Dəmir silahın miqdarı artır, lakin 

bimetal  və  xalis  tunc  silahdan  da  istifadə  edilir.  Təsərrüfat  həyatında,  xüsusən  hərbi 

işdə at getdikcə daha böyük rol oynayır ki, bu da mifologiyada və mərasimlərdə çox 

aydın bir şəkildə öz əksini tapır. 

İçqalaları  və  mürəkkəb  daxili  tikililər  sistemi  olan  yaxşı  möhkəmləndirilmiş 

yaşayış  məntəqələri  aşkarlanmışdır.  Həsənlitəpədə  tapılmış,  e.ə.  1000-800-cü  illərə 

aid  olan  şəhərqala  məhz  belə  məntəqələrdən  idi.  Yəni  ki,  bu  şəhər-qalalar  mixi 

yazılarda  adı  çəkilən  "ölkələrin"  mərkəzləri  imiş.  Çoxlu  qədim  qəbiristan  aşkara 

çıxarılmışdır. 

Bu  dövrdə  sosial  təbəqələşmə  və  əmlak  təbəqələşməsi  prosesi  xeyli 

dərinləşmişdi. Sıravi qəbirlər arasında varlıların məzarları aydın seçilir. 

Şimali  və  Cənubi  Azərbaycan  vilayətlərinin  sosial  və  iqtisadi  mənzərəsində 

böyük fərq yox idi. 

E.ə.  II  minilliyin  ikinci  yarısı  ibtidai  icma  quruluşunun  intensiv  surətdə 

dağılması və ilkin sinfi qurumların yaranması ilə səciyyələnir. 

E.ə.  I  minilliyin  əvvəlində  Urmiyaboyu  rayonda  fərqləndirici  əlamət  daha 

qəbilə-tayfa  bölgüsü  deyil,  ərazi  bölgüsündən  ibarət  olan  mövcud  xırda  vahidlərlə 

bərabər, nisbətən iri siyasi qurumların da yaranması idi. 

Aşşurlular  Urmiyaboyu  rayonun  bəzi  vilayətlərinin  hökmdarlarını  bel  älänu-

dan  ("məskən  hakimləri"ndən)  fərqli  olaraq  sarrani,  yəni  "çarlar"  adlandırırlar. 

Urmiyaboyu hövzə zonasında janzu titulu da qeydə alınmışdır ki, bu da kaşşu (kassit) 

dilində 

"çar" 

deməkdir. 

' 

147 

 

Mixi  yazılardan  bəlli  olduğu  kimi,  e.ə.  I  minilliyin  əvvəlində  Cənubi 

Azərbaycan  ərazisinin  özündə  aşşurlularla  mübarizə  aparan  bir  neçə "çarlıq"  var  idi, 

burada ayrı-ayrı "çarlıq"ların birləşmə prosesi gedirdi və bunun sayəsində onlar uzun 

müddət Aşşur işğalçılarına müqavimət göstərə bilirdilər. 

Həmin  birləşmələrin  meydana  gəlməsi  müəyyən  dərəcədə  xarici  təhlükə  ilə 

bağlı idi. 

Aşşur  dövlətinin  güclənməsinin  yeni  dövrü  e.ə.  X  əsrin  sonundan  -  IX  əsrin 

əvvəlindən başlanır.  E.ə. IX-VIII  əsrlərdən etibarən  aşşurlular şimala  və  şimal-şərqə 

xüsusilə tez-tez yürüşlər edir, bu torpaqları tutmaq və onların sakinlərini əsarət altına 

almaq üçün cəhdlər göstərirlər. II Adadnerarinin (e.ə. 911-890-cı illər) və II Tukulti-

Ninurtanın  (e.ə.    890-884-cü  illər)  ardınca  II  Aşşurnasirapal  (e.ə.  883-859-cu  illər) 

Urmiyaboyu  vilayətlərə  yürüş  edir.  II  Aşşurnasirapal  ilk  Aşşur  çarı  idi  ki,  öz 

sələflərindən xeyli uzaqlara - Urmiyaboyu rayonun içərilərinə gedib çatmışdı. E.ə. IX 

əsrin  80-ci    illərindən    aşşurlular  bu    vilayətlərə    müntəzəm    olaraq  qarətçilik 

basqınları və uzunmüddətli yürüşlər etməyə başlayırlar.  

Aşşur  qaynaqlarında  adına  hələ  e.ə.  X  əsrin  sonunda  təsadüf  edilən  Zamua 

ölkəsi  Urmiyaboyu  rayonda  ən  iri  siyasi  birləşmə  idi.  Artıq  e.ə.  IX  əsrin  əvvəlində 

burada  bütün  Zamuanı,  yaxud  hər  halda  onun  xeyli  hissəsini  əhatə  edən  birləşmə 

vardı ki, onun başında Daqara vilayətinin tayfa başçısı, Akkad adı daşıyan Nur-Adad 

dururdu. Daqara vilayəti Şimal-Şərq və Şərq ölkələrinin bir növ qapısı idi, buna görə 

də aşşurlular onu işğal etməyə xüsusi maraq göstərirdilər. 

881-ci  ildə  Zamua  üzərinə  yeriyən  II  Aşşurnasirapal  məlumat  verir  ki, 

zamualılar  istilaçıların  yolunu  kəsmək  üçün  Babite  aşırımında  (indiki  Dərbənd-i 

Bazian) müdafiə divarı hörmüşlər. Lakin onlar basqının qabağını ala bilmədilər və II 

Aşşurnasirapal  Daqara  "ölkəsinin"  Birutu,  Uze  və  Laqalaqa  qalalarını  ətraf 

məskənlərlə  birlikdə  işğal  etmiş,  çoxlu  qənimət  ələ  keçirmiş  və  əsirlər  tutub 

aparmışdı. Aşşurlular Daqaraya tərəfdar olan qonşu vilayətlərə də hücum edib, Bara, 

Bunasi  və  Larbusa  şəhərlərini  tuturlar.  Fürsətdən  istifadə  edən  Nur-Adad  öz 

mövqelərini  möhkəmləndirir.  Lakin  asşurlular  yenidən  qalib  gəlib,  bu  dəfə  Birutu 

qalasını yandırırlar. 

Aşşurlular Zamua rayonlarını çapıb-talayandan sonra bu vilayətdən bac olaraq 

qaramal,  davar,  at,  arpa,  şərab,  mis  və  misdən  hazırlanmış  məmulat,  gümüş  və  qızıl 

tələb etməklə kifayətlənməyib, ertəsi il (e.ə. 880-ci ildə) Zamua üzərinə yenidən yürüş 

edirlər.  Bu  zaman  Zamuanın  başında  artıq  çar  Ameka  dururdu.  Basqın  nəticəsində 

yalnız  Amekanın çarlığı deyil, habelə  hakimlərdən  Araştua, Kirtiara  və  başqalarının 

vilayətləri  də  darmadağın  edildi.  Məğlubiyyətə  uğradığına  və  paytaxtı  "çar  şəhəri" 

Zamrinin  işğal  edildiyinə  baxmayaraq,  Ameka  istilaçılara  inadlı  müqavimət 

göstərirdi.  O,  paytaxtı  tərk  edib  qoşunla  birlikdə  Etini  dağlarına  çəkildi.  II 

Aşşurnasirapal təqibi davam etdirərək ölkəni viran qoydusa da, çarın özünü ələ keçirə 

148 

 

bilmədi.  Kitabədən  bəlli  olur  ki,  Ameka  imkan  tapıb  Sabua  dağında  yerini 

möhkəmləndirmişdi.  Görünür,  Amekanın  ərazisi  kifayət  qədər  geniş  idi.  Etini  və 

Sabua  dağları  bir-birindən  uzaqda  yerləşirdi,  çünki  Aşşurnasirapal  Lallu  və  Edir 

çaylarından,  Su  və  Elaniu  dağlarından  keçməli  olmuşdu.  Aşşurlular  nəticə  etibarilə 

Amekanı  ram  edə  bilmədilər.  Kitabədə  Zamuanın  paytaxtı  Zamrinin,  Arazitku, 

Ammaru, Parsindu, İritu, Suritu qalalarının 150 ətraf məskənlə birlikdə tutulmasından 

danışılırsa  da,  Ameka  üzərində  qəti  qələbə  çalındığı  haqqında  məlumat  verilmir. 

Əhali  Aziru  və  Simaki  dağlarına  çəkilir,  Mesu  şəhərində  yerini  möhkəmlədir. 

Möhkəmləndirilmiş Ammali şəhərinin başında duran Araştua aşşurlulara qarşı Ameka 

ilə birgə çıxış edir. 

Kitabədə  verilən  məlumata  görə,  adları  çəkilən  şəhər-qalalardan  başqa,  daha 

bir neçə şəhər-qala da işğal olunmuşdu. Bunlar Sabininin idarə etdiyi Kisirtu şəhəri və 

onu  əhatə edən on  məskən, habelə Kirtiaranın idarə etdiyi  bareanlıların  şəhərləri idi. 

Ehtimal ki,

 

onlar da Araştuaya tabe idilər, çünki kitabədə bu şəhərlərin qarət edildiyi 

bildirildikdən  sonra  deyilir  ki,  Aşşurnasirapal  Araştuanın  şəhərlərindən  çıxıb 

getmişdi.  Lakin,  görünür,  Araştua  özü  ondan  xeyli  güclü  olan  Amekadan  asılı  idi, 

aşşurlular  yalnız  Amekanı  "çar"  adlandırırdılar.  Amekanın  çar  şəhərlərində  ələ 

keçirilmiş  qənimət  başqa  şəhərlərdə  ələ  keçirilən  qənimətə  nisbətən  daha  zəngin  və 

daha rəngarəng idi. 

 

Aşşurlular dəfələrlə məlumat verirlər ki, Zamridə "onun (Amekanın) əmlakı və 

mülkiyyəti",  çoxlu  "mis  əşyalar,  mis  vazalar,  camlar,  mis  məcməyilər,  qızıl  suyuna 

çəkilmiş  sinilər,  onun  sarayının  sərvətləri,  onun  topladığı  xəzinə"  ələ  keçirilmişdir. 

Zamualılar hər il bac verməli idilər. 

Aşşurnasirapalın  salnamələrindən  görünür  ki,  Zamua  cəmiyyəti  artıq  sinfi 

cəmiyyətdir; Ameka çarlığında şəhər-qalalardan əlavə, mərkəzi "çar" şəhəri Zamri də 

var  idi.  Ələ  keçirilmiş  qənimətin  təsvirindən  və  siyahısından  görünür  ki,  Zamua 

vilayətlərində yüksək dərəcədə inkişaf etmiş professional sənətkarlar varmış. 

II  Aşşurnasirapal  Zamua  zonasında  uzun  müddət  qaldığına  görə  burada 

düşərgə  salır  və  Zamua  ərazisinin  ayrı-ayrı  şəhərlərinə  vaxtaşırı  basqınlar  edir. 

Aşşurlular  Zamuanın  zəbt  olunmuş  hissəsində  əyalət  yaradır  və  daimi  nəzarət  üçün 

Dur-Aşşur  qalasını  tikirlər.  Onlar  ölkənin  bu  hissəsini  sonralar  Zamua  və  ya 

Mazamua adlandırırdılar; vilayətin qalan hissəsinə isə Daxili Zamua deyilirdi. 

 [Xarici]  Zamua  rayonlarını  işğal  etməyin  və  orada  əyalət  yaratmağın 

aşşurlular  üçün  çox  böyük  əhəmiyyəti  vardı.  Məhz  bu  dayaq  nöqtəsindən  aşşurlular 

Şərqə yürüşlər etməyə başladılar. 

II  Aşşurnasirapal  Zamua  yürüşündən  danışarkən  Ata  çarlığını  darmadağın 

etdiyini və Sipirmena ölkəsindən hədiyyələr aldığını bildirir. 

Daxili  Zamuada  ən  iri  siyasi  vahidlər  Nikdimanın  və  Nikdaranın  (və  ya 

Mekdiaranın) torpaqları idi. Nikdiaranın ölkəsində hakimiyyət irsi çar hakimiyyəti idi. 

149 

 

E.ə.  855-ci  ildə,  Nikdiaranın  hökmranlığı  dövründə,  Urmiya  gölündə  onun 

döyüşçüləri  ilə  aşşurlular  arasında  döyüş  olmuşdu.  Nikdiara  hələ  IX  əsrin  20-ci 

illərində  də  ölkəni  idarə  edirdi.  Sonra  hakimiyyət  başına  Nikdiaranın  oğlu  Şarsina 

keçdi. Aşşurlular onun 300 məskənini tutmuşdular. 

Urmiya  gölü  hövzəsində  Allabria  çarlığının  böyük  əhəmiyyəti  var  idi.  Ölkə 

hökmdarlarının  adları  Akkad  və  kaşşu  adları  idi.  Bu,  çox  güman,  həmin  rayonda 

Akkad və kassit mədəni ənənələrinin mövcud olduğunu göstərir. 

Allabrianın  adı  ilk  dəfə  IX  əsrin  ortalarında  III  Salmanasarın  kitabələrində 

çəkilir.  Bu  çarın  salnamələrində  hökmdar  Yanziburiaş  dövründə  Allabria  cəmiyyəti 

haqqında  müəyyən  fikir  söyləməyə  imkan  verən  maraqlı  məlumat  vardır.  Aşşur 

dövləti  Allabrianı  sonralar  özünə  tabe  etmişdi.  Hərçənd  məlum  olduğuna  görə,  II 

Sarqon  zamanında  mannalı  Ullusunu  ölkənin  hökmdarı  İttini  dilə  tutub  "Urartuya 

xidmət  etməyə"  razı  salmış  və  İtti  onun  fitvası  ilə  Asşura  qarşı  üsyan  qaldırmışdı. 

Lakin  Aşşur  dövləti  əleyhinə  koalisiya  darmadağın  edilmiş,  çar  İtti  isə  Suriyadakı 

Amatu  şəhərinə  sürgün  edilmişdi.  Allabrianın  başına  Aşşurun  əlaltısı  Belapaliddina 

qoyulmuşdu.  Sonralar  Aşşurbanipalın  zamanında  və  ya  hətta  bir  az  əvvəl  Allabria 

Mannaya qatılmış, lakin tezliklə yenə də Aşşur tərəfindən istila edilmişdi. 

Adətən qaynaqlarda Allabria ilə Karalla ölkəsi yan-yana qoyulur. Aşşur çarı II 

Sarqonun  zamanında  Karalla  ölkəsi  Aşşur  əleyhinə  koalisiyada  xüsusi  fəallıq 

göstərmişdi.  Elə  Aşşur  çarının  özü  belə  bir  məlumat  da  verir  ki,  "Karalla  ölkəsinin 

sakinləri  mənim  adamımı  qovub  yerinə  Amitaşşini  qoymuşlar".  II  Sarqon  itaətsizlik 

üstündə  Karalla  çarı  Aşşurlenin  dərisini  diri-diri  soydurmuş,  torpaqlarını  isə  Aşşur 

ərazisinə qatmışdı. 

Allabriadan  və  Karalladan  qərbdə  yerləşən,  adı  ilk  dəfə  hələ  e.ə.  X  əsrin 

əvvəlində  II  Aşurnasirapalın  salnaməsində  çəkilən  Kirruri  çarlığı  var  idi.  Onun 

haqqında  son  dəfə  e.ə.  IX  əsrin  ortalarında  III  Salmanasarın  kitabəsində  məlumat 

verilir. 

Aşşurlular  Kirruridən  və  ona  qonşu  olan  digər  vilayətlərdən  bac  olaraq  "at, 

qatır, şərab, tunc qablar" alır və onların başı üstündə "bac toplayanlar" qoyurlar. 

E.ə.  IX  əsrdə  Urmiyaboyu  rayonda  mühüm  bir  siyasi  qurum  çar  II  Tulukti-

Ninurtanın  salnamələrində  adı  ilk  dəfə  çəkilən  Gilzan  dövləti  idi.  O,  Kirruri  və 

Xubuşkia  ilə  qonşu  idi.  Aşşur  hökmdarlarının  Gilzan  üzərinə  çox  tez-tez  yürüş 

etmələri bu ölkənin onlar üçün necə böyük əhəmiyyətə malik olduğunu göstərir. 

Ölkəni  çarlar  idarə  edirdilər.  Burada  e.ə.  IX  əsrin  birinci  yarısında  və 

ortalarında Asu, sonra isə Upu hökmdar idi. Uzun müddət hökmdarlıq etmiş Asu III 

Salmanasarın pişvazına "öz qardaşları və oğulları ilə birlikdə" çıxır. Bu, sübut edir ki, 

Asu  artıq  tayfa  başçısı  deyil,  suveren  irsi  hökmdar  idi,  elə  bir  hökmdar  ki,  onu 

aşşurlular da "çar" adlandırırdılar. 

150 

 

Gilzanlılar  öz  müstəqilliyini  qoruyub  saxlayaraq  aşşurlulara  yalnız  bəzi 

hallarda  bac  verirdilər  və  beləliklə,  Gilzan  çarları  bac  verərək  qarətlərin,  dağıntının, 

kütləvi  qırğının  qarşısını  alırdılar.  Bu  ölkə  aşşurlular  tərəfindən  bir  dəfə  də 

dağıdılmamışdı.  Mənbələrdə  yalnız  bir  dəfə  III  Salmanasarın  Gilzandakı  məbədə 

qoyulmuş  zəfər  stelası  haqqında  məlumat  verilir.  Lakin  aşşurlular  elə  bu  dəfə  də 

ölkəni qarət etməmiş, bac olaraq davar, qaramal, at, ikihürgüclü  dəvələr, şərab və s. 

almaqla kifayətlənmişdilər. 

Güclənmiş  Urartu  dövləti  IX  əsrin  axırlarında  Gilzanı  işğal  edib  öz  ərazisinə 

qatdı. 

Bir çox onilliklər  ərzində  Aşşur və  Urartu qaynaqlarında  Parsua  ölkəsinin də 

adına  rast  gəlinir.  Aşşur  mətnlərində  adı  çəkilən  Parsua  tam  üst-üstə  düşməyən  üç 

vahidə - e.ə. IX əsr Parsua ölkəsi, e.ə. VIII əsrin ortalarınadək mövcud olmuş Parsua 

"çarlığı"  və  Aşşurun  Parsua  əyaləti  -  uyğun  gəlib  əsas  özək  kimi  eyni  bir  ərazini 

tuturdu. Qaynaqlara görə, vilayət yuxarıda adını çəkdiyimiz Allabria ilə yan-yana və 

Misi  ilə  qonşu  idi,  deməli,  belə  hesab  etmək  lazımdır  ki,  o,  Zamuadan  şərqdə, 

Mannadan cənubda və cənub-qərbdə, Bit-Xambandan şimalda yerləşirmiş. 

Parsuanın adı ilk dəfə e.ə. 843-cü ildə III Salmanasarın salnamələrində çəkilir. 

834-cü  ildə  bu  çarın  kitabələrində  Parsua  ölkəsinin  27  "çarından"  bac  alınmasından 

bəhs  olunur.  Aşşurluların  bu  vilayətə  yürüşlər  etməsi  və  ondan  bac  alması  haqqında 

sonralar da məlumat verilir. Buraya urartulular da yürüşlər edirdilər. 

E.ə.  VIII  əsrin  ortalarına  yaxın  Parsua  bəzi  qonşu  rayonları,  o  cümlədən  Bit-

Abdadananın və Gizilbundanın bir sıra rayonlarını da işğal etmiş hökmdar Tunakinin 

vahid  mülkü  idi.  Lakin  bu  çarlıq  tezliklə  III  Tiqlatpalasar  tərəfindən  darmadağın 

edilmiş və Aşşurun əyalətinə çevrilmişdi. 

Atçılıq  və  dəvəçiliklə  məşğul  olan,  qaramal  və  davar  saxlayan  cəngavər 

tayfanın  (və  ya  tayfaların)  yaşadığı  Mes[s]i  (Misi,  Misu)  "ölkəsi"nin  böyük 

əhəmiyyəti var idi. Messinin adı Zamua, Maday, Gizilbunda və Parsua ilə bir çəkilir. 

Daha sonrakı mənbələrdən məlum olur ki, bu vilayət Mannanın cənub qurtaracağında 

idi və Manna sonralar onu işğal edib öz ərazisinə qatmışdı. Lakin Messi hökmdarları 

onda da özlərini müstəqil aparmağa cəhd etmişdilər.  

Messi  vilayətinin  boyun  əyməyən  əhalisinin  gizləndiyi  dağ  qalası  Mesunun 

adını  II  Aşşurnasirapal  e.ə.  IX  əsrin  80-ci  illərində  çəkir.  Bu  ölkəyə  sonra  III 

Salmanasar,  V  Şamşi-Adad,  III  Adadnerari  yürüşlər  etmişlər.  Aşşurluların  verdiyi 

məlumata  görə,  vilayətin  ərazisi  olduqca  geniş  idi.  Messinin  çarlar  və  ya  tayfa 

başçıları  tərəfindən  idarə  edildiyi  haqqında  bizim  qaynaqlarda  heç  bir  məlumat 

yoxdur. 

Aşşurlular  adətən  Messini  işğal  edir  və  talayır,  ondan  bac  alınması  haqqında 

isə  heç  bir  məlumat  vermirlər.  Onların  bu  ölkədə  qarət  etdikləri  əmlak  içərisində 

əkinçilik  məhsullarının  adı  bir  dəfə  də  çəkilmir,  lakin  "saysız-hesabsız"  davar  və 

151 

 

qaramal,  qatır,  ikihürgüclü  dəvə  və  at  ələ  keçirildiyi  bildirilir.  Demək  lazımdır  ki, 

Messi atları sonralar da tez-tez xatırlanır. 

Messi,  Parsua,  Maday  və  Zikertu  ilə  həmsərhəd  olan  Gizilbunda  vilayətinin 

əhalisi  Aşşur  kitabələrinin  birində  "başının  üstündə  hökmdarlıq  tanımayan  və  öz 

qüvvəsinə  güvənən"  bir  əhali  kimi  səciyyələndirilirdi.  Etnik  mənzərəsi  lazımınca 

aydın olmayan bu dağlıq diyar - Kafelan-kuh rayonu - əkinçilik-sənətkarlıq ölkəsi idi. 

E.ə.  IX-VIII  əsrlərdə  bu  ölkənin  əhalisi  ola  bilsin,  iri  tayfa  ittifaqından  ibarət  idi  və 

aşşurlular onun başçısı Pirişatini "çar" adlandırırdılar. 

Artıq  e.ə.  IX  əsrin  son  rübündə  aşşurlular  bu  ölkədə  olmuşdular.  Gizilbunda 

hakimləri arasında birlik yox idi. Ölkənin ayrı-ayrı rayonlarının hakimləri bac verərək 

Şamşi-Adadı rəhmə gətirməyə çalışdıqları halda, çar Pirişati müqavimət göstərməkdə 

davam  edirdi.  Aşşur  hökmdarı  bunun  üstündə  ölkəni  dağıdıb  viran  qoydu.  O,  ətraf 

məskənlərin  əhalisinin  daldalandığı  "möhkəmləndirilmiş  şəhər"  Uraşı  işğal  etdi, 

"şəhərin  küçələrini  onun  döyüşçülərinin  qanına  boyadı...  6000  döyüşçünü  qırdı,  çar 

Pirişatini 1200 döyüşçusü ilə birlikdə diri-diri tutdu. Əsirlər apardı, onların əmlakını, 

var-dövlətini,  qaramalını,  davarını,  atlarını,  gümüşdən,  saf  qızıldan  və  tuncdan 

qayrılmış  saysız-hesabsız  əşyalarını  qarət  etdi,  dağıtdı,  viran  qoydu,  od  vurub 

yandırdı...". 

III  Adadnerarinin  kitabələrindən  birində  onun  başqa  ölkələrlə  bərabər, 

"Gizilbundanı  ta  hüdudlarınadək"  istila  etdiyi  haqqında  məlumat  verildiyinə 

baxmayaraq,  Gizilbunda öz  suverenliyini qoruyub saxlamışdı. 

Ön  Asiyamn  qədim  tarixində  sonralar  çox  böyük  rol  oynayacaq  Amaday 

vilayətinin  adı  ilk  dəfə  elə  bu  vaxt  (e.ə.  834-cü  ildə)  çəkilir.  Amaday  vilayəti 

Gizilbundadan  şərqdə və Zikertudan cənub-şərqdə Qızılüzən çayının vadisində (çayın 

cənubdan şimala axan hissəsində) yerləşib, cənuba və şərqə tərəf uzanırdı. 

Amaday  (Maday)  tayfa  ittifaqı  Mada  xalqının  əsası,  ölkə  isə  gələcək  Mada 

çarlığının  özəyi  oldu.  Mada  çarlığı  tayfa  ittifaqının  yaşadığı  ərazidə  və  ya  sərhəd 

rayonlarında  yerləşən Kiyandan,  Xurvindən, Mərlikdən, Sialkdan və başqa yerlərdən 

əldə  edilmiş  arxeoloji  materiallar  həmin  vilayətin  əhalisinin  təsərrüfat  və 

mədəniyyətinin nisbətən yüksək inkişaf səviyyəsindən xəbər verir. Əhali maldarlıqla, 

əkinçiliklə və müxtəlif sənətlərlə məşğul olurdu. 

E.ə.  IX  əsrin  20-ci  illərində  aşşurlular  Maday  tayfa  ittifaqının  ərazisinə 

yenidən  soxuldular,  "paytaxtı"  Saqbitu  olan  "çar"  Xanaziruka  ilə  toqquşdular.  Ağır 

vuruşmalarda  2300  döyüşçü  öldürüldü,  140  süvari  döyüşçü  əsir  tutuldu.  Neynəva 

hökmdarı bu ölkədə 1200 məskəni viran qoydu. 

Gizilbundadan şimalda  Andia  ölkəsi yerləşirdi. O, müasir Boqrovdağ silsiləsi 

rayonunu,  Qızılüzən  (Səfidrud)  çayının  vadisini  əhatə  edirdi.  Bu  ölkənin  adı  III 

Salmanasarın,  III  Adadnerarinin,  II  Sarqonun  salnamələrində  çəkilir.  Tədqiqatçılar 

güman  edirlər  ki,  Andialılar  hurridilli  və  ya  Qafqazdilli  tayfadır.  E.ə.  VIII  əsrin 

152 

 

sonunda  Andia  artıq  Mannaya  tabe  idi,  amma  özünü  separatistcəsinə  aparır, 

Mannanın düşmənləri ilə ittifaq bağlayırdı. 

Cənubi Azərbaycan vilayətlərinin həyatında uzun müddət mühüm rol oynamış 

çox böyük bir tayfa ittifaqı Zikertu idi. E.ə. VIII əsrin son rübündə  Zikertu təqribən 

indiki  Marağa  ilə  Ərdəbil  arasındakı  ərazini  tuturdu.  Zikertunu  və  zikertuluları 

Əhəməni (Haxamanişi) və antik qaynaqlardan məlum olan Saqartiya və saqartiyalılar 

ilə  eyniləşdirirlər.  Əhəmənilər  dövründə  zikertuluların  sakin  olduqları  ərazi  təqribən 

gələcək  Atropatenaya  uyğun  gəlirdi.  E.ə.  VIII  əsrdə  zikertulular  həm  Manna 

hökmdarlarını, həm də Aşşur fatehlərini az narahat etməmişdilər. 

Cənubi 

Azərbaycan 

ərazisində  yuxarıda  adlarını  çəkdiyimiz  tayfa 

ittifaqlarından  və  ölkələrdən  başqa,  bir  çox  daha  xırda  siyasi  vahidlər  də  var  idi. 

Bunların  sırasına  Ninni  "çarlığını"  aid  etmək  olar.  Onun  mərkəzi  olan 

möhkəmləndirilmiş  Aridu  şəhərində  aşşurlular  hələ  III  Salmanasar  zamanı  insan 

kəlləsindən  qüllə  qurmuş,  cavan  oğlan  və  qızları  tonqallarda  yandırmışdılar.  Daha 

sonra  yenə  də  III  Salmanasar  zamanında  bac  olaraq  qoşqu  atları  verməyə  məcbur 

edilən  Haruna  "çarlığı",  bac  olaraq  at,  qatır,  mal-qara,  şərab,  tunc  qab-qacaq  və  i.a. 

verən  Şurdira,  Simesi,  Ulmania,  Adauş,  Xarmasa  və  başqaları,  Urartu  mənbələrində 

adları çəkilən Sanqibuti, Puluadi və bir çox başqaları da bu qəbilədəndir. 

Bu  vaxt,  eləcə  də  bir  qədər  sonra  Aşşur  ilə  Urartu  arasında  mübarizə  əsasən 

Urmiyaboyu  vilayətlərə  yiyələnmək  uğrunda  gedirdi.  Çox  güman  ki,  artıq  e.ə.  IX 

əsrin sonuna yaxın urartulular Urmiyaboyu rayona ilk yürüşlər edirlər. 

Beləliklə,  e.ə.  IX  əsrin  ilk  onilliklərində  Urmiyaboyu  -  Zaqros  zonasında 

müxtəlif  birləşmələr  yaranmağa  başlayır  və  onlar  burada  ilk  iri  siyasi  birləşmənin  - 

Manna çarlığının meydana gəlməsi üçün zəmin hazırlayırlar.