TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Abidələrin 

icmalı. 

Azərbaycan 

ərazisində 

ötən 

dövrə 

nisbətən 

Son tunc və İlk Dəmir dövrü abidələri daha çoxsaylıdır. Onlar yaşayış yerləri, qalaça 

və çoxlu miqdarda müxtəlif tipli qəbirlərdən ibarətdir. 

 

Bəzi  hallarda  dövrün  yaşayış  yerləri,  xüsusən  dağlıq  rayonlarda  və  dağla 

düzənin qovuşuğunda müdafiə hasarına alınmışdır. Müxtəlif miqyaslı təpələr şəklində 

qalmış yaşayış yerlərinə daha çox düzənlərdə rast gəlinir. Bir çox hallarda bu dövrün 

yaşayış yerləri ötən dövrlərə  aid abidə qalıqları və  yaxud təbii təpələr üzərində bina 

olunmuşdur. 

Bu  dövrün  yaşayış  yerləri  Gəncə-Qazax  düzənliyində  nisbətən  çoxdur. 

Onlardan  Qazax  rayonunda  Sarıtəpə,  Babadərviş,  Nadirbəytəpəsi,  Arançıtəpələri, 

Yastıtəpə, Yuxarı Göycəli kəndində təpələr, Şomutəpə və Töyrətəpənin üst təbəqələri, 

Şamxor rayonunda Seyfəli və Bitdili yaşayış yerləri, Xanlar rayonunda 1 və 2 nömrəli 

yaşayış yerlərini və bir çox başqalarını göstərmək olar. Son tunc və ilk dəmir dövrü 

yaşayış  yerləri  Mingəçevirdə,  Ağcabədi  rayonunda  Üçtəpədə,  Naxçıvan  ərazisində 

I—II  Kültəpələrdə,  Qızılvəngdə,  Daşkəsən  və  Gədəbəy  rayonlarında  isə  siklop 

yaşayış  yerləri  öyrənilmişdir.  Kiçik  Qafqaz  rayonlarının  siklop  tikintilərindən  fərqli 

olaraq,  Naxçıvan  ərazisindəki  bəzi  qalaçaların  müdafiə  divarları  yonulmuş  nəhəng 

daşlardan hörülmüşdür. Bunlardan ilk dəmir dövrünə aid Oğlanqala özünün miqyası 

və möhtəşəmliyi ilə seçilir. Dövrün abidələrindən biri də Ağdam rayonunun Şıxbabalı 

kəndi ərazisindəki Qaratəpədir. Onun çox geniş - təqribən 6 ha ərazisi və daş bünövrə 

üzərində iri kərpiclərdən hörülmüş qala divarı vardır. 

Dəfn abidələri daha yaxşı məlumdur. Kurqanlar, daş qutular və torpaq qəbirlər 

daha  xarakterikdir.  Kurqanlara  düzən  rayonlarda  çoxlu  miqdarda  rast  gəlinir.  Onlar 

alp çəmənləri olan yüksək dağ yaylalarında da az deyil. Belə ki, Daşkəsən rayonunun 

Xaçbulaq  yaylasında  böyük  kurqan  yığımı  vardır.  Düzən  və  dağətəyi  qurşaqda 

kurqanlar  geniş  ərazini  əhatə  edir.  Bir  çox  hallarda,  məsələn,  Şamxor  rayonunun 

Şiştəpə kəndi yaxınlığında və Xocalıda kurqanlar böyük qəbiristanlıq təşkil edir və s. 

Kurqan  torpağı  altında  üzərlərinə  ağac  və  daş  lövhələrlə  örtülmüş  bir  və  bir 

neçə  torpaq  qəbrinə  təsadüf  edilir.  Bir  çox  hallarda  dağlarda  yerləşən  kurqanlarda 

qəbirlər daş qutu formasında düzəldilirdi. Çox qəbirli kurqanlar ola bilsin ki, ayrı-ayrı 

ailələrə  mənsub  imiş.  Ölülər  bir-birinə  yaxın  qəbirlərdə  tək-tək  basdırılır:  əvvəl 

qəbirlər ayrı-ayrılıqda torpaqlanır, sonra kurqanın ümumi torpağı tökülürdü. 

Qarabağın dağlıq hissəsində kurqanların olmasına baxmayaraq, orada siklopik 

qalaçalara rast gəlinmir. Çoxlu daşqutu qəbiristanlıqlarına malik, bəzi hallarda kurqan 

tökməsi altında daşqutu qəbirləri olan Talış dağlarında da siklopik qalaçalar yoxdur. 

Talış dağları ilə eyni mədəniyyətə mənsub olan Lənkəran və Muğan düzənliklərində 

qəbirlər torpaqda qazılmışdır. 

124 

 

YaĢayıĢ  yerləri  və  qalaçalar. Adətən Son Tunc  və  İlk Dəmir dövrü  yaşayış 

yerləri  1-1,5  ha  sahəni  tutur.  Bəzi  rayonlarda,  o  cümlədən  Qazax  rayonunda  onlar 

qrup şəklində bir-birinə yaxın yerləşirlər. 

Son  Tunc  və  Dəmir  dövrü  yaşayış  yerlərində  həyat  hərbi  toqquşmalar 

nəticəsində  tez-tez  kəsilirdi,  sakinlər  onları  tərk  etməyə  məcbur  olurdu.  Bir  çox 

yaşayış  yerlərində  -  Qazax  rayonunda  -  Sarıtəpə,  Töyrətəpə,  IV  Babadərviş,  Xanlar 

rayonunda  1  nömrəli  yaşayış  yeri  və  s.  yanğın  və  köklü  dağıntıların  qalıqları 

qalmışdır. 

Bu dövrün memarlığında əsas yeri palçıqdan istifadə etməklə daşdan hörülmüş 

düzbucaqlı evlər tutur. Bağdatı və yarımqazma tipli evlər də vardır, ancaq onlara hər 

yerdə rast gəlinmir. 

Cənubi  Azərbaycanda  inşaatda  çiy  kərpicdən  geniş  istifadə  olunurdu.  Urmiya 

gölünün cənub-qərbində qədim Həsənli qalasında bütün tikintilər kərpicdən hörülmüş 

və yaxşı suvanmışdır. Möhtəşəm qala divarlarının bünövrəsi iri sal daşlardan, üstü çiy 

kərpiclərdən hörülmüşdür. 

Son  Tunc  və  İlk  Dəmir  dövrü  mədəniyyət  abidələrindən  Xanlar  yaxınlığında 

Gəncəçay  sahilində  1  nömrəli  yaşayış  yeri  3  ha  sahə  tutur  və  üç  tərəfdən  daşdan 

hörülmüş  müdafiə  hasarı  ilə  əhatə  edilmişdir.  Şərq  tərəfdən  qumsal  torpaqdan  6  m 

enində sədd vurulmuşdur. 

Yaşayış yerində evlər daşdan, düzplanlı tikilirdi, bəzisinin uzunluğu 17 m-dən 

artıq, eni isə  7  m idi.  Mərkəzində  bütün ev boyu,  böyük divarın dibi boyu isə  kiçik 

dirəklər  yerləşirdi.  Evin  otaqlarından  birində  sadə  tağlı  və  bacası  olan  ocaq  qurğusu 

vardı. Buradakı çardağı qoşaçatlı iri evlər dövrün mürəkkəb, əsil memarlıq tikintisidir. 

Yaşayış  yerində  həyat  uzun  müddət  davam  etmişdir.  Əvvəl  o,  çay  sahilini  tutmuş, 

sonra yamaca doğru genişlənmişdir. Burada sonrakı evlər çox kiçikdir. Hər belə evin 

qarşısında daş çəpərlənmiş həyətyanı sahə var. 

Qazax şəhəri kənarında Sarıtəpə yaşayış yeri Ağstafaçayın sağ sahilində təbii 

təpələrdən  birində  yerləşir.  Bir  hektarlıq  sahəsi  olan  bu  təpə  Tunc  dövrünün 

sonlarında  məskunlaşır.  Evlər  burada  düzbucaqlıdır,  palçıqdan  istifadə  etməklə 

daşdan  hörülmüşdür.  Yaşayış  yerinin  mərkəzində  məbəd  xidməti  görmüş  tikinti 

qalıqları  qalmışdır.  Məbədin  divarları  dirəklərlə  bərkidilən  ağac  çubuqlardan 

hörülmüş və samanlı palçıqla suvanmışdır. Məbədi başqa tikililər əhatə edir. Yaşayış 

evləri nisbətən iridir. Uzunluğu 7,5 m, eni 5 m olan bir ev 2 metrlik möhrə divarla iki 

qeyri-bərabər hissəyə bölünmüşdür. Möhrə divarın ön tərəfində ortasında dairəvi ocaq 

olan  səki  düzəldilmişdir.  Möhrə  divarın  bir  ucu  ilə  evin  divarı  arasında  iri  təsərrüfat 

küpü  yerləşirdi.  O,  buradan  otağın  arxa  hissəsinə  keçidi  bağlamışdır.  Arxa  hissə 

mətbəx  xidmətini  görürdü,  orada  döşəmədə  gildən  dairəvi  ocaq  və  çoxlu  qab-qacaq 

var idi. 

125 

 

Qonşuluqda yerləşən Babadərvişdə yaşayış binaları forma və materialına görə 

Sarıtəpə  evlərindən  fərqlənmir.  Ocaqlar  da  eynidir.  Evlərdən  birində,  ocağın 

arxasında  gildən  adam  büstü  düzəldilmişdir.  Bu,  yəqin  ki,  sakinlərdə  oda  sitayişin 

mövcud olduğunu göstərir. 

Ağstafa  rayonu Töyrətəpə  yaşayış  yerində  evlərin divarları çubuqdan  hörülür 

və palçıqla suvanırdı. Eyni üsulla inşa olunmuş evlər Mingəçevir  yaşayış  yerində də 

vardır. Mingəçevir yaşayış yeri Son Tunc və İlk Dəmir dövründə mövcud olan böyük 

yaşayış məntəqəsi olmuşdur. 

Naxçıvan  ərazisində  bu  dövrün  yaşayış  məskənlərində  düzbucaqlı  evlər 

palçıqla bərkidilmiş daşdan hörülürdü. Buradakı qalalar öz miqyası və möhtəşəmliyi 

ilə yaxşı məlumdur.  

Ədəbiyyatda  siklop  tikintiləri  adlanan  qala  tipli  abidələrə  azərbaycanlılar 

"qalaça", "qala" deyirlər. Qalalar bərkidici material işlətmədən, xüsusən alt cərgələrdə 

iri  nəhəng  daşlardan  qurulurdu.  Daşkəsən    rayonu  Xaçbulaq  yaylağında  Nağaradağ,  

Çobandaşı  siklop  tikintiləri,  Gədəbəy  rayonunda  Pirqalaqapısı  belə  abidələrdəndir. 

Bəzən qalaçalar bir-birindən 5 m aralı duran paralel qoşa divarlarla əhatə olunmuşdur. 

Məsələn,  Gədəbəy  rayonunda  Başqalaçanı  göstərmək  olar.  Yerləşdiyi  ərazinin 

xarakterindən  asılı  olaraq  siklop  qalalarının  planları  müxtəlifdir.  Nağaradağda 

Pirqalaçası iki cərgə daşdan hörülmüş, düzgün olmayan dördbucaq formalı 4000 kv.m 

sahəni əhatə edir. Gədəbəy rayonunda Söyüdlü  yaxınlığında ovalşəkilli  Azərqalaçası 

da  təxminən  eyni  sahəyə  malikdir.  O,  üç  tərəfdən  dik  yoxuşlu  dağın  zirvəsində 

yerləşir, 2 m enində divarları üç cərgə daşdan düzülmüşdür. Qalaya yalnız cənub-şərq 

tərəfdən    qalxmaq  mümkündür.  Xaçbulaq  yaylağında  uzunsov  dördbucaqlı 

Mollabulağı qalaçasının ölçüsü 55x20 m-dir. 

Siklop  tikintiləri  yaxınlığında  onlarla  həmdövr  materiala  malik  kurqan  və 

yaxud daşqutu tipli qəbirlər yerləşir. 

Gədəbəy  rayonunun  Böyük  Qaramurad  kəndində  Böyükqalaçada,  Daşkəsən 

rayonunda  Xaçbulaq  yaylağında  Daşlıtəpədə  və  başqalarında  mədəni  təbəqə,  daş 

divarlar, ev qalıqları və məişət avadanlığı aşkar olunmuşdur. 

Öyrənilən  dövrdə  siklop  qalaçaları  həm  müdafiə  məqsədi  güdmüş,  həm  də 

əhalinin  yaşayış  yeri  olmuşdur.  Ancaq  dağlarda  bir  çox  qalaçalar  yayda,  düzən 

rayonlarda isə bəzi yaşayış yerləri mövsüm vaxtı istifadə olunurdu. Dağlardan düzənə 

enən maldar əhalinin qışlaqlarından biri Mil düzündəki qazma tipli evləri olan Üçtəpə 

yaşayış məskənidir. 

Təsərrüfat.  Son  tunc  və  İlk  Dəmir  dövründə  Azərbaycan  vadilərində  və 

düzənlərində təsərrüfatda əkinçilik üstün yer tuturdu. 

Qazax  rayonunun  Sarıtəpə  yaşayış  yerində  aparılan  qazıntılar  Azərbaycan 

əhalisinin  əkinçilik  təsərrüfatına  və  məişətinə  aid  müxtəlif  materiallar  verdi.  Burada 

126 

 

əldə edilən taxıl qalıqları içərisində çoxcərgəli yabanı və mədəni arpa, həm də yumşaq 

və bərk buğda var. 

Sarıtəpənin  bəzi  tikintilərində  yalnız  təsərrüfat  küpləri  yerləşirdi.  Onlardan 

birində 15 belə küp var idi. Yəqin ki, bu tikintilər taxıl anbarı olmuşdur.  Abidələrdə 

təsadüf  edilən  vəllər  əkinçilik  mədəniyyətinin  yüksək  inkişafını  əks  etdirir.  Xanlar 

yaxınlığında  2  nömrəli  kurqandan  tapılan  vəl  Azərbaycan  kəndlərində  yaxın  illərə 

qədər işlənən vəllərdən heç bir cəhətdən fərqlənmir. 

Sarıtəpədə  küplər  həm  də  çaxır  saxlamaq  üçün  istifadə  olunurdu.  Bir  neçə 

küpdə,  bəzən  çəkisi  5  kq-a  qədər  daşlaşmış  çaxır  qalıqları  tapılmışdır.  Küplərin 

birinin  hündürlüyü  2,05  m  idi.  Çaxır  küplərinin  boğazları  dar  olduğu  halda,  taxıl 

küpləri geniş ağızlı hazırlanırdı. Burada gildən küp qapaqları da tapılmışdır.         

Sarıtəpə  yaşayış  yeri  məbədində  bir  çölməkdə  yanğından  kömürləşmiş 

salxımın  tapılması  üzümçülüyün  inkişafını  sübuta  yetirir.  Sarıtəpə  üzümü  mədəni 

cinsə  aid  olub,  iri  gilələri  vardır.  Belə  üzümün  çəyirdəyi  və  şaftalı  çəyirdəyi  Xanlar 

yaşayış  yerindən  məlumdur.  Əkin  sahəsi  kiçik  su  arxları  vasitəsi  ilə  suvarılırdı. 

Torpağın şumlanması heyvan qoşulmuş xışla aparılırdı. 

İri və xırdabuynuzlu heyvanların, donuz və at sümüklərinin tapılması müxtəlif 

ev  heyvanlarının  saxlanmasını  göstərir.  Bəzi  qab-qacaq  süd  məhsullarının 

hazırlanmasında  istifadə  olunurdu.  Nehrə,  aşsüzən  və  s.  belə  qablardandır. 

Yarımoturaq  həyat  tərzi  keçirən  əhalidə  maldarlıq  həlledici  rol  oynamışdır.  Yüksək 

alp  çəmənlərindəki  siklopik  qalaçalar  əhalinin  bu  qisminə  mənsub  idi.  Onlar  yay 

yaxınlaşanda qış düşərgələrindən oraya qalxırdılar. 

Atın minikdə istifadə olunması yaylağa və qışlağa köçməni xeyli asanlaşdırır. 

At  skeletinə  əsləhəsi  ilə  birlikdə  dəfn  abidələrində  dəfələrlə  rast  gəlinmişdir.  1 

nömrəli Xanlar kurqanının zəngin qəbrində üç at skeleti, Tərtər rayonunda Borsunlu 

kəndində  qəbilə  başçısına  mənsub  kurqan  qəbrində  səkkiz,  Ağdam  rayonunda 

Sarıçoban kurqanında 16 at skeleti var idi. 

Son  tunc  dövründə  sal  təkərli  arabalardan  geniş  istifadə  olunurdu.  Belə 

təkərlərin  gildən  hazırlanmış  modellərinə  arxeoloji  abidələrdə  tez-tez  rast  gəlinir. 

Mingəçevirdə  diskşəkilli  təkərlərin  gildən  hazırlanmış  modellərinə  də  arxeoloji 

abidələrdə rast gəlmək mümkündür. Mingəçevirdə diskşəkilli təkərləri olan konusvari 

və  yaxud  pətəkvari  arabaların  gildən  hazırlanmış  modelləri  tapılmışdır.  Bu  modellər 

maldarların dağlara köçmə dövründə arabalarda düzəltdikləri evləri təqlid edir. 

Arxeoloji  materiallar  sübut  edir  ki,  e.ə.  II  minilliyin  ikinci  yarısında  dəndəli 

təkəri  olan  arabalardan  istifadə  olunurdu.  Sarıtəpə  yaşayış  yerindən  əldə  edilmiş  gil 

qablar  üzərində  altı  və  ya  səkkiz  dəndəli  təkərlərin  təsviri  vardır.  Yəqin  ki,  son  tunc 

dövründə Simali Azərbaycanda hərbi məqsədlə işlədilən arabalar da olmuşdur. Bunu 

Xaçbulaqda  e.ə.  I  minilliyin  başlanğıcına  aid  qəbirdən  əldə  edilmiş  tunc  kəmər 

127 

 

üzərində  içərisində  döyüşçü  oturmuş  dəndəli  təkərli  ikiatlı  araba  təsviri  aydın  sübut 

edir. 

Son tunc və ilk dəmir dövründə yerli əhalinin naxırında yeni heyvana - dəvəyə 

təsadüf  olunur.  Füzuli  şəhəri  yaxınlığında  zəngin  Qarabulaq  kurqanında  iki  dəvə 

skeleti var idi. Qəbirdəki bəzək əşyalarının bir hissəsinin dəvəyə aid olması dəvədən 

nəqliyyatda və  minik heyvanı kimi də istifadə edildiyini göstərir. Yay  vaxtları bütün 

sürü  ilə  birlikdə  dəvə  də  dağ  otlaqlarına  aparılırdı.  Xaçbulaq  yaylağında  Daşlıtəpə 

siklop qalasının mədəni təbəqəsindən tapılmış dəvə sümükləri bunu sübut edir. 

Beləliklə,  qədim  Azərbaycan  əhalisinə  məxsus  sürüdə  bütün  ev  heyvanları 

növlərinin  olduğu  müəyyən  edilmişdir.  Bu  dövrdə  də  hələ  tunc  dövrünün  ilkin 

mərhələlərində meydana gələn yarımköçəri maldarlıq qəti şəkildə formalaşır. 

Sənətkarlıq. E.ə. II minilliyin ikinci yarısında ayrı-ayrı sənətkarlıq növlərinin 

xüsusi  inkişafı  müşahidə  olunur.  Bu  dövrdə  Azərbaycan  əhalisi  metallurgiya  və 

metalişləmənin  inkişafında  yüksək  səviyyəyə  qalxmışdı.  Məhz  bu  dövrdə 

Azərbaycanın zəngin mis mədənlərinin geniş istismarı başlanır. 

Metalın  əridilməsi  xüsusi  kürələrdə  aparılırdı.  Belə  kürələrin  qalıqları 

Mingəçevirdə aşkar olunmuşdur. Kiçik sahədə bir-birinə yaxın beş kürə vardır. Onlar 

planda  dairəvi  və  ellipsvari  olmuşdur.  Kürələrin  ətrafında  metal  çıxarına,  yanmış 

suvaq parçalarına,  kül  yığıntılarına, həm də  üzərində  metal qalığı olan puta qırığına 

rast gəlinmişdir. Mingəçevirdə misgər dəfinələri tapılmışdır. Onlardan biri 5 kiloqram 

çəkidə,  kürələrdən  biri  ilə  yanaşı  idi.  Dəfinədə  istifadədən  düşmüş  müxtəlif  əşya 

hissələri var idi (qolbaq, bıçaq, barmaqcıq, metal lövhələr, qıvrım asmalar və s.). Bu 

əşyalar  qəsdən  toplanır  və  onlardan  yeni  tunc  məmulat  hazırlanırdı.  Yastı  balta 

tökmək  üçün  istifadə  edilən  daş  qəlibin  tapılması  Mingəçevirdə  metalişləmə 

emalatxanasının  varlığı  barədə  dəlilləri  tamamlayır.  Metalişləmə  emalatxanaları 

Azərbaycanın başqa yaşayış yerlərində də olmuşdur. Şamxor rayonunda təbərzin balta 

tökmək  üçün  qırmızı  qumsal  daşdan  düzəldilmiş  ikiüzlü  qəlibin  bir  üzü  tapılmışdır. 

Təbərzin  balta  üçün  eyni  formalı  daş  qəlibin  bir  parçası  Gədəbəy  rayonunun  Böyük 

Qaramurad  siklop  qalaçasından  əldə  edilmişdir.  Misgər  emalatxanalarda  yalnız 

sakinlərin özlərinin ehtiyacı üçün deyil, həm də mübadilə üçün məmulat hazırlanırdı. 

Bunu  A

ZƏR

baycanın  müxtəlif  rayonlarından  tapılmış  təbərzin  balta  dəfinələri  təsdiq 

edir. Belə ki, Dəvəçi rayonunda Meşrif dəfinəsində mis qazanda yeddi təbərzin balta, 

Xankəndi yaxınlığında Kərkicahan dəfinəsində altı təbərzin balta olmuşdur. 

Qədim  ustalar  misə  qatqı  kimi  mərgmüş,  sürmə,  əsasən,  qalay,  az  hallarda 

qurğuşun əlavə edirdilər. 

Ustalar  tunc  əşyaların  texniki  və  texnoloji  cəhətdən  istehsalına  yaxşı  bələd 

idilər.  Tunc  əşyaların  istehsalında  müxtəlif  üsul  və  qaydalar  tətbiq  edirdilər.  Buraya 

daş qəliblərdə və mumdan düzəldilmiş modellərdə metaltökmə,  metalı  isti və  soyuq 

döymə, bəndvurma, qaynaqlama, kəsmə, cızma və s. daxildir. 

128 

 

Silahların əksəri metaltökmə yolu ilə düzəldilirdi. Bu, tunc baltalara, qılınclara 

və xəncərlərə aiddir. Mumdan düzəldilmiş modellər vasitəsi ilə demək olar ki, bütün 

xırda  tunc  əşyalar  -  quş,  heyvan,  insan  fiqurları  və  müxtəlif  bəzəklər  -  asmalar, 

barmaqcıqlar  və  diademlər  (alınlıq)  hazırlanırdı.    Mürəkkəb    formaya  malik  əşyalar 

hissə-hissə hazırlanır, sonra birləşdirilir və bənd edilirdi. Balıqqayadan və Xanlardan 

tapılmış  tunc  hərbi  yabalar  belə  hazırlanmışdır.  Bir  çox  hallarda  xəncərlərdə  və 

qılınclarda dəstək başlığı ayrılıqda hazırlanırdı. Kiçik Qafqaz və ona qonşu ərazilərdə 

xəncər  başlıqları  əsasən  şəbəkəli  düzəldilir,  ağacla  inkrustasiya  olunurdu.  Pasta, 

sümük  və  sədəflə  inkrustasiyaetmə  halları  da  məlumdur.  Qəliblərdə  tökülən  tunc 

əşyalar  zərbetmə  və  cızma  üsulu  ilə  bəzənirdi.  Enli  tunc  kəmərlərdə  insan,  heyvan, 

quş,  balıq,  müxtəlif  nişanlar,  həm  də  dini  xarakter  daşıyan  bütöv  səhnələrə  təsadüf 

olunur.  Metalişləmə  sənətində  tunc  əşyaları  inkrustasiya  etmədə  müxtəlif  rəngli 

metallar  tətbiq  olunurdu.  Dovşanlı  kurqanlarından  əldə  edilmiş  tunc  halqa  və  toqqa 

başlığı  elə  tökülmüşdür  ki,  onlardan  qıvrım  çökəkliklər  vardır.  Həmin  çökəkliklərə 

sonra həmin  metalın  daha açıq rənglisi doldurulmuşdur. Bu dövrdə tuncdan  müdafiə 

üçün qalxan, dəbilqə (Dovşanlı) və qazan (Çovdağ, Xocalı, Meşrif) hazırlanırdı. 

Hər  qəbilə  birliyi  ərazisində  metallurgiya  ocağı  özünəməxsus  tunc  əşyalarla 

səciyyələnir. Məsələn, Talış-Muğan mədəniyyətinin qılınc və xəncəri Xocalı-Gədəbəy 

mədəniyyətinin  eyni  məqsəd  daşıyan  materiallarından  tamamilə  seçilir.  Xocalı-

Gədəbəy  mədəniyyəti  abidələrindən  yaxşı  məlum  olan  tunc  təbərzin  baltalar,  enli 

qılınclar Naxçıvan ərazisindən məlum deyildir. 

E.ə.  II  minilliyin  sonlarında  dəmir  yalnız  xırda  əşyaların  hazırlanmasında 

istifadə  olunur  və  olduqca  az  rast  gəlinir.  Sonralar  dəmir  silah  və  alət  hazırlanırdı. 

Müvafiq  dəlillər  göstərir  ki,  tunc  və  dəmir  metallurgiyasının  inkişafında  varislik 

olmuşdur. 

Talış-Muğan  mədəniyyət  abidələrindən  dəmir  tiyəli  xəncər  və  qılınclar, 

Xocalı-Gədəbəy  mədəniyyətindən dəmir nizələr eyni tunc  əşyaların  formasını təkrar 

edir. 

Azərbaycanda  və  ümumən  Zaqafqaziyada dəmir  metallurgiyasının inkişafı  ilə 

tunc baltaların, qılıncların və bir sıra başqa əşyaların istehsalı kəsilir. 

Son  tunc  və  ilk  dəmir  dövründə  bütün  Zaqafqaziyada  dulusçuluq  sənəti 

inkişafını davam etdirir. Saxsı qab istehsalı əvvələ nisbətən genişlənir və müxtəlifliyi 

artır. 

Dövrün dulus kürələri bu sənətkarlığın qədim yerli ənənələrini saxlayır. Qədim 

Mingəçevir yaşayış yerindən öz quruluşuna görə Azərbaycanın eneolit dulus kürələri 

ilə  çox  oxşarlıq  təşkil  edən  kürələr  aşkar  olunmuşdur.  Mingəçevir  dulus  kürələrinin 

ölçüləri  demək  olar  ki,  eynidir:  uzunluğu  4  m,  eni  2  m.  Məhz  belə  kürələr  çoxlu 

miqdarda  müxtəlif  ölçülü  qabların,  o  cümlədən  dövrün  hər  yaşayış  məskənində 

129 

 

təsadüf  olunan  iri  küplərin  istehsalına  imkan  verirdi.  Ötən  dövrlərdə  iri  qablar 

hazırlanmırdı. 

Mingəçevir  kürələrinin  odluğu  və  qabbişmə  kameraları  vardır.  Onlarda  alov 

çəkməni  gücləndirmək  və  lazımi  hərarəti  almaq  üçün  odluqdan  qab  bişən  kameraya 

səkkiz  boru  qol  qalxırdı.  Kürələrdə  və  onların  ətrafında  450-500  dərəcədə  bişirilmiş 

boz və qara qab parçaları var idi. Ancaq Naxçıvan və Cənubi Azərbaycan ərazisində 

boz qab-qacaqla yanaşı qırmızı bişimli, boyalı saxsı məmulatı da istehsal edilirdi. 

Dulus  məhsulatında  yaraşıqlı  qablar  diqqəti  cəlb  edir.  Onlar  heyvan,  quş 

fiquru,  uzunboğaz  çəkmə,  həm  də  keçidli  qoşa  qablar  formasında  hazırlanırdı. 

Mingəçevir,  Xocalı,  Gədəbəy,  Gəncəçay  hövzəsi  və  başqa  ərazi  abidələrində  daş 

qablar - cam, nimçə, kubok formalı gözəl nümunələr əldə edilmişdir. Mingəçevirdən 

əldə  edilən  camın  qoşa  qoç  başı  formasında  qulpu  vardır.  Eyni  formalı,  ancaq  bir 

qulplu cam Gəncə yaxınlığında Alabaşlı kəndindən əldə edilmişdir. 

Daşişləmə  sənətində  gümüşdən  inkrustasiya  vurmaq  yenilikdir.  Oyuq 

nöqtələrə  gümüş  zərrələri doldurmaqla  həndəsi  fiqur  əmələ  gətirən  təsvir və  heyvan 

rəsmi  maraq  doğurur.  Belə  naxışlar  qədim  Mingəçevir  kurqanlarında  tapılmış  daş 

nimçə və badəvari qabları bəzəyir. 

Son tunc və ilk dəmir dövründə mərmərdən və hematitdən toppuz, əqiqdən və 

xalsedondan  bəzək  əşyaları  hazırlanırdı.  Ağacişləmə  və  toxuculuq  sənətkarlıqda 

mühüm  yer  tuturdu.  Ancaq  bu  sənət  sahələrinin  məhsulları  arxeoloji  abidələrdə 

qalmır. Məişət və dəfn abidələrində ağac geniş tətbiq olunurdu. 

Ağır  arabalarla  yanaşı,  yüngül  dəndəli  təkərli  arabalar  da  hazırlanırdı.  Belə 

çətin və mürəkkəb nəqliyyat vasitəsinin hazırlanması yeni bir texniki proses olmaqla 

onun müxtəlif hissələrinin düzəldilməsi ağacişləmə sənətinə yaxşı bələd olmağı tələb 

edirdi. 

Dövrün  abidələrində  dəfələrlə  parça  izlərinə,  həm  də  qalıqlarına  təsadüf 

edilmişdir.  Bəzi  hallarda  materiya  qalıqlarında  boya  izi  müşahidə  olunmuşdur. 

Boyanmış  parça  qalıqlarına  Mingəçevirdə  təsadüf  edilmişdir.  İy  başlıqlarının 

tapılması əldə ipəyirməyə dəlalət edir. Toxuculuq dəzgahına gəldikdə isə bu dövrdə o 

barədə də danışmaq olar. 

Dəri işləmə sənəti də inkişaf  edir. Uzunboğaz çəkmə və burnu  yuxarı  əyilmiş 

çarıq  modellərinin,  həm  də  tunc  bizlərin  tapılması  bunu  sübut  edir.  Dəridən  paltar 

tikilirdi.  Atın  minikdə  və  qoşquda  istifadəsi  ilə  əlaqədar  at  əsləhəsi  üçün  göndən 

müxtəlif əşyaların hazırlanması zərurəti yaranır. 

Beləliklə,  Son  Tunc  və  İlk  Dəmir  dövründə  sənətkarlığın  bəzi  sahələrinin 

inkişafında  xeyli  tərəqqi  müşahidə  olunur.  Ölkə  iqtisadiyyatının  ümumi  vəziyyəti 

sənətkarlıqda  yeni  sahələrin  yaranmasına  şərait  yaradır,  bu  da  ibtidai  icma 

quruluşunun  dağılma  və  dövlətin  yaranma  ərəfəsində  mübadilənin  və  ticarətin 

genişlənməsinə və güclənməsinə təkan verir. 

130 

 

Ġctimai  və  mülki  bərabərsizliyin  güclənməsi.  Ġbtidai  icma  quruluĢunun 

dağılması.  Arxeoloji  mənbələrə  görə,  ölkənin  bütün  vilayətlərində  ictimai-iqtisadi 

inkişaf prosesi eyni səviyyədə olmamışdır. Şimala nisbətən cənub bölgələrdə ictimai 

inkişafın  bir  qədər  yüksək  səviyyədə  olması  nəzərə  çarpır.  Burada  əkinçilik  və 

maldarlıq,  tunc  metallurgiyası  yaxşı  inkişaf  etmiş,  üzümçülük  təsərrüfatın  xüsusi 

sahəsinə  çevrilmişdi.  Saxsı  məmulatı  istehsalında  dulus  çarxı  geniş  tətbiq  olunur, 

mübadilə  və  ticarət  genişlənir.  Bütün  bunlar  yerli  əhalinin  ictimai  həyatında 

dəyişikliklərə gətirib çıxarır. 

Cənub  rayonlarının  dəfn  abidələri  nisbətən  zənginliyi  ilə  fərqlənir.  Qarabağın 

kurqan  qəbirlərində  Zaqafqaziyada  nadir  hallarda  rast  gəlinən  qızıl  əşyalar,  sədəf  və 

sümükdən  bəzəklər,  çoxlu  tunc  və  başqa  məmulat  tapılmışdır.  Bir  nekropolda  rast 

gəlinən qəbirlər öz avadanlıqlarının zənginliyinə və kasıblığına görə fərqlənir. 

O dövrdə Azərbaycanda qulların olmasını Dovşanlıda, Axmaxıda, Borsunlu və 

Xanlarda  aparılan  tədqiqatların  nəticələri  təsdiq  edir.  Belə  ki,  Axmaxı  kurqanındakı 

əsas ölü həmdövr qəbirlərində rastlanan və yerli əhali üçün səciyyəvi olan dolixosefal 

tipinə mənsub idi. Əsas ölünü müşayiət edənlərə gəldikdə isə, onların kəlləsi başqa - 

braxisefal tipində idi. 

Qəbilə  başçılarına  və  şöhrətli  şəxslərə  mənsub  bir  sıra  kurqan  qəbirləri 

mürəkkəb quruluşlarına, zəngin avadanlığa və təmtəraqlı dəfn mərasiminə görə nəzər-

diqqəti cəlb edir. Qullardan əlavə, ölmüş başçını axirət dünyasına arvadları, kənizləri, 

atları müşayiət edir, qəbirə çoxlu silah və ona mənsub olan əmlakı qoyulurdu. Dövrün 

abidələrində birinci dəfə olaraq üzərinə tunc lövhə çəkilmiş taxta qalxanlara və zirehli 

geyimə rast gəlinmişdir. 

Azərbaycanda  ibtidai  icma  quruluşunun  dağılma  və  sinifli  cəmiyyətin 

yaranması  dövrünün  ən  təmtəraqlı  abidələrindən  biri  Tərtər  rayonunun  Borsunlu 

kəndindəki  böyük  kurqandır.  Kurqanın  256  kv.m

2

  sahəyə  (uzunluğu  32,  eni  8  və 

dərinliyi  4  m)  malik  qəbiri  təxminən  iki  yüz  tirlə  iki  qatda  örtülmüşdür.  Qəbirdə 

qəbilə başçısı dəfn olunmuşdu. O, tunc mıxlarla bərkidilmiş, qızıl təbəqə çəkilmiş və 

tunc lövhələrlə bəzədilmiş taxt-kəcavə üzərinə qoyulmuşdur. Başçıdan əlavə, qəbirdə 

doqquz  şəxsin  qalıqları,  səkkiz  at  skeleti,  çoxlu  iri  və  xırdabuynuzlu  heyvan 

sümükləri, saxsı qablar, metal əşyalar - təbərzin balta, yastı balta, iskənə, nizə və ox 

ucları,  kəmər  və  qazan  qırıqları,  qızıl  düymələr,  əqiqdən,  pastadan  və  şüşədən 

muncuqlar, mərmər toppuz və şirli qab var idi. At əsləhəsi də qəbirdə böyük yığımda 

və  müxtəliflikdə  təqdim  olunmuşdu  (müxtəlif  gəm,  sümükdən  qaytarğanlar,  onların 

bəzilərində  cızma  üsulla  insan  başının  təsviri  verilmişdir).  Orada  həm  də  tuncdan 

bəzəklər  və  dəniz  xərçənglərinin  çanağından  düzəldilmiş  şəbəkə  düymələr  var  idi. 

Şübhə  yoxdur  ki,  Borsunludakı  bu  kurqan  qəbilə  başçısına  mənsub  imiş,  dəfn 

ərəfəsində kənizləri, qulları və arvadları öldürülmüş və onunla birlikdə basdırılmışdır. 

131 

 

Son  Tunc  dövrü  qəbirlərində  göstərilən  əlamətlər  və  silahların  çoxluğu,  çox 

ehtimal ki, hərbi demokratiyanın inkişafı ilə əlaqədardır. İbtidai cəmiyyətin dağılması 

ərəfəsində zorakılıqla zəbtetmə və talançılıq bəzi qəbilələrdə varlanma mənbəyi kimi 

tez-tez  baş  verən  hadisələrə  çevrilir.  Ancaq  Azərbaycan  əhalisinin  və  onun 

qonşularının bu dövrdə  daima  müharibələr şəraitində  yaşamasını  güman etmək səhv 

olardı. Doğrudur, ayrı-ayrı qəbilələr arasında varidat, ilk növbədə, mal-qara otlaqları 

üstündə vaxtaşırı toqquşmalar olurdu. Belə şəraitdə bəzi qəbilələrin əlçatmaz yerlərdə 

məskunlaşması  və  nəhəng  qalaçalar  hörülməsi  səbəbləri  aydın  olur.  Kiçik  Qafqaz 

ərazisində  təhlükə  vaxtı  özlərini  və  mal-qaranı  qorumaq  üçün  siklop  tikintiləri  belə 

yaranmışdır.  Müdafiə  qalaları  nəinki  dağlarda  maldar  qəbilələrin,  həm  də  dağətəyi 

qurşaqda əkinçilərin yaşadığı yerlərdə tikilirdi. 

Bəzi  varlı  qəbirlərdə  silahların  həm  əsas  ölünün,  həm  də  onu  müşayiət 

edənlərin  yanına  qoyulması  müşahidə  edilmişdir.  Dovşanlı  kurqanında  qəbirdə  düz 

uzadılmış  əsas  ölü  və  ona  məxsus  çoxlu  miqdarda  avadanlıqdan  əlavə  bükülü 

vəziyyətdə  üç  skelet  də  var  idi.  Onlarla  birlikdə  tunc  dəbilqə,  silah,  yaba  və  at 

yüyəninin  tapılması  onları  ölən  başçının  hərbi  dəstəsinin  üzvləri  hesab  etməyə  əsas 

verir. 

Müvafiq dövr cəmiyyətində qəbilə başçıları, mötəbər şəxslər, hərbçilər, qullar 

və  s.  aydın  seçilir.  Bu,  hər  şeydən  əvvəl,  yeni  ictimai-iqtisadi  münasibətlərin 

yaranması  ilə  əlaqədar  olub,  təzəcə  təşəkkül  tapmaqda  olan  ictimai  quruluşun 

"carçıları" idi. 

Beləliklə, bu dövr ibtidai-icma quruluşunun dağılması prosesində son mərhələ 

- siniflərin və dövlətin yaranma ərəfəsi idi.