TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 3,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ORTA TUNC DÖVRÜ
lullubilər, hurrilər. Orta tunc dövrünün əvvəllərində maldarlığın əhəmiyyətinin və maldar tayfalarının rolunun artması. Eramızdan əvvəl III minilliyin son rübündə Kür-Araz mədəniyyətinin süqutu ilə əlaqədar Azərbaycanın və ona həmsərhəd olan ölkələrin tarixində yeni mərhələ başlandı. Bu dövrdən etibarən vaxtilə Kür-Araz mədəniyyətinin ƏVVƏLLƏRDƏ yayıldığı ərazilərdə nəzərə çarpacaq hadisələrdən biri heyvandarlığın inkişafı sayəsində əmək məhsuldarlığının əhəmiyyətli dərəcədə artması olmuşdur. Zəngin yaylaqlara malik olan Zaqros dağ zolağı və Cənubi Qafqaz ərazisinin təbii şəraiti heyvandarlığın inkişafı üçün böyük imkanlar yaradırdı. Mal-davar Azərbaycan sakinlərinin başlıca məşğuliyyətinə və sərvətinə çevrilməyə başladı. Mühüm cəhət odur ki, heyvandarlıqda artım əsasən davarın artımı hesabına baş verirdi. Bu isə heyvandarlıq sistemini əsaslı surətdə dəyişdirirdi. Yarımköçəri, köçmə maldarlıq təsərrüfatı tam surətdə formalaşırdı. Davarın artması və əmək məhsuldarlığının yüksəlməsi sayəsində ölkədə məskunlaşmış əhalinin artımı tayfaların yayılmasının mühüm səbəblərindən biri idi. Maldarlıq təsərrüfatı şəraitində yaşayan tayfalar daha mütəhərrik idilər, onlar xüsusilə çevik həyat tərzi sürürdülər, qohumlarından - əkinçi-maldar tayfalardan ayrılırdılar. İlk tunc dövrünün sonralar, xüsusilə orta tunc dövrünün əvvəllərində həmin tayfaların yayılması nəticəsində dağətəyi, dağlıq və hətta yüksək dağ əraziləri də yaylaq kimi istifadə olunmağa başlandı. Ümumi kütlədən ayrılmış maldar tayfalar filizlə zəngin olan ərazilərin sahiblərinə çevrilirdilər. Bu ərazilərin bəziləri tezliklə dağ-mədən işi və metal emalı mərkəzlərinə çevrildi. Kür-Araz mədəniyyətinin son dövrlərində və orta tunc dövrünün əvvəllərində maldar tayfaların aparıcı mövqelər tutması (qədim əkinçilik mənbələrinin saxlanması şərtilə), yarımköçəri maldarlığın meydana gəlməsi, metal emalının inkişafı, Mesopotamiyanın, Kiçik Asiyanın və İranın şəhər sivilizasiyaları ilə sıx əlaqələr məhsuldar qüvvələrin əhəmiyyətli dərəcədə inkişafına, izafi məhsulun xeyli miqdarda yaranmasına, ictimai təbəqələşmənin dərinləşməsinə, bu bölgədə məskunlaşmış tayfaların iqtisadi, siyasi və mənəvi həyatında mühüm dəyişikliklərə gətirib çıxarırdı. Bütün bu dəyişikliklər etnik proseslərə də təsir göstərməyə bilməzdi. Arxeoloji materiallar bu dövrdə əhalinin xeyli dərəcədə çoxalmasını, iri tayfa ittifaqlarının meydana gəlməsini, tayfalar daxili münasibətlərin mürəkkəbləşməsini, hərbi toqquşmaların artmasını göstərir. Maldar tayfaların yeni ərazilərdə məskunlaşması ilə
98
əlaqədar olaraq Cənubi Qafqazın demək olar ki, hər yerində yaşayış məskənlərinin, habelə möhkəmləndirilmiş qalaların sayı artmağa başladı. Təbiidir ki, əkinçilik təsərrüfatına nisbətən maldarlıq daha çox izafi məhsul verirdi. Dağ-mədən sərvətlərinin və sənətkarlığın inkişafı hesabına artan izafi məhsul ayrı-ayrı şəxslərdə və ailələrdə cəmləşir, ibtidai icma mühitində nəsli zadəganlarının meydana gəlməsinə şərait yaradırdı. Qəbir abidələri də sərvətlərin toplanmasını və zadəganların meydana gəlməsini isbat edir. Xeyli sərvətin tayfa başçılarının əlində toplanmasını onları xarici hücumlardan qoruyan çoxsaylı müdafiə tikililərinin mövcudluğu da sübut edir. Bu tikililər nəinki çoxlu insan kütləsinin gərgin və məqsədyönlü əməyindən, habelə hərbi toqquşma təhlükəsinin xeyli artmasından xəbər verir.
Bu dövrdə maldarlıq və əkinçiliklə yanaşı, müharibələr də Azərbaycan sakinlərinin əsas məşğuliyyətinə çevrilir. Həmin tarixi mərhələdə Azərbaycan ərazisinin bir hissəsi (cənub) onun əhalisilə birlikdə Şumer-Akkad mənbələri orbitinə düşür. Bu mənbələr isə bizə müharibələr, e.ə. III minilliyin son üç əsrində Azərbaycanda, ona qonşu olan vilayətlərdə baş vermiş hadisələr, orada yaşamış tayfaların adları və s. haqqında ilkin məlumatlar verir. Güman etmək olar ki, Azərbaycan ərazisində ilk böyük tayfa ittifaqları İlk Tunc dövrünün sonlarında yaranmağa başlamışdır. Cənubi Azərbaycanda və ona bitişik olan ərazilərdə yaşamış tayfalar haqqında ilkin yazılı mənbələr e.ə. XXIII əsrə aiddir. Onlar xüsusilə kutilər, lullubilər, hurrilər və b. haqqında məlumat verir. Akkad hökmdarı Naramsin (Naram-Suen) artıq e.ə. XXIII əsrin son rübündə Mesopatamiyaya soxulmuş kutilərlə toqquşmalı olmuşdu. Kutilərin başçısı Enridavazir Akkad qoşunlarını məğlub etmiş, Cənubi Mesopatamiyaya gəlib çatmış, orada özünü "dünyanın dörd ölkəsinin hökmdarı" elan etmiş, buna dair iri kitabə yazdırmışdı. Kutilər Mesopotamiyada soyğunçuluq və
zorakılıq idarə
üsulu tətbiq etmişdilər. Onlar şəhərləri dağıdır, çoxlu insan qırırdılar. Qədim yazı kutiləri Şumer çarlığını dağlara aparan, Şumerə düşmənçilik gətirən, arvadı ərindən, uşaqları valideynlərindən məhrum edən "dağ əjdahaları" adlandırır.
Siyasi baxımdan kamil olmayan gəlmə tayfalar zəbt olunmuş ölkədə dövlət aparatının mühüm sahələrinin idarə edilməsini yerli zadəganlara həvalə edir və beləliklə, öz mövqelərini zəiflədirdilər. "Dağ əjdahaları"nın artan zülmü istila olunmuş vilayətlərin əhalisini onlara qarşı qaldırırdı. Son kuti hökmdarı Tirikan cəmi 40 gün hökmranlıq etmişdir. E.ə. XXII əsrin sonunda kutilər Mesopotamiyadan qovuldular. Mesopotamiya epizodu ölkənin istilası zamanı artıq ibtidai icma münasibətlərinin süqutu mərhələsində olan kutilərə müəyyən təsir göstərməyə bilməzdi. 99
Kutilərin Mesopotamiyada təxminən bir əsrlik ağalığı onlar arasında nəsil- tayfa münasibətlərinin dağılması prosesini sürətləndirməli idi. Mesopotamiyadan qovulmuş kutilər vətənlərinə - Kürdüstana və Cənubi Azərbaycan vilayətlərinə qayıtdılar. Ehtimal etmək olar ki, onların buradan tədricən digər tayfa ittifaqı lullubilər tərəfindən sıxışdırılması başlandı. Kutilər əvvəllər yaşadıqları vilayətlərdə mövqelərini itirirdilər. Onların adına e.ə. II və hətta I minilliyin Akkad və Aşşur (Assuriya) mənbələrində təsadüf olunur. Lakin bu etnonim o dövrdə (hər halda e.ə. I minillikdə) artıq gerçək əhəmiyyətə malik deyildi. "Kuti" etnonimi Mesopotamiyadan şimalda və şərqdə yaşamış müxtəlif xalqlara şamil edilirdi. Təbiidir ki, kuti elementi Zaqros ərazisindəki etnik proseslərdə müəyyən rol oynamışdır. Böyük etnik və siyasi birliklərdən biri də lullubi tayfa ittifaqı idi. Lullubilər haqqında ilk məlumat Akkad hökmdarı Naramsinin kitabələrindən birində mövcuddur. Hökmdar "Lullubum dağlılarını öz ətrafında toplamış Sidur[ri]" üzərindəki qələbəsilə öyünürdü. Lullubi hakimlərinin özlərinin ilkin yazılı abidələri e.ə. XXIII əsrə aiddir. Onların içərisində ilk növbədə Sarıpulda (Zöhab şəhəri yaxınlığında) qayada həkk olunmuş "çar" Anubaniniyə məxsus olan relyefli kitabəni qeyd etmək lazımdır. Anubanininin kitabəsinə istinadən göstərmək olar ki, ona tabe olan ərazi çox geniş idi. Ehtimal etmək olar ki, bu ərazi Urmiya gölündən İran körfəzinə qədər uzanırdı. Vaxtilə kutilərə məxsus olmuş ərazinin xeyli hissəsi sonralar lullubilərin əlinə keçmişdi. Artıq e.ə. III minilliyin II yarısında lullubilər nəinki Azərbaycan və İranın, habelə Mesopotamiyanın tarixində əhəmiyyətli rol oynayırdılar. Güman etmək olar ki, lullubilər ən qədim dövrlərdən etibarən Mesopotamiya ilə sıx əlaqədə olmuşlar. Onlar Azərbaycan və ona qonşu olan vilayətlərin tarixində mühüm mövqelərini əsrlərlə (e.ə. I minilliyin əvvəllərinə qədər) saxlaya bilmişlər. Ən iri tayfa ittifaqlarından biri də hurrilər idi. Bəzi faktlar iddia etməyə imkan verir ki, lullubilərin (habelə kutilərin də) hurrilərlə münasibəti e.ə. III minilliyin sonunda düşmənçilik xarakteri daşıyırdı. Bunu hurrilərin dilində "barbar" mənasında işlənən nullatum (lullu-[lullubilərin etnonimidir]-nullu sözündən alınmışdır) ifadəsi də təsdiq edir. Urartu dilindəki lullu - "düşmən" sözü də buradandır. Urmiya gölü rayonlarında kaşşu (kassit) etnosunun da bir qismi yaşamışdır. Lakin onlar haqqında ilkin yazılı məlumatlar e.ə. II minilliyə aiddir. E.ə. III minilliyin sonu - II minilliyin əvvəllərində Azərbaycan əhalisinin etno- dil mənsubiyyəti məsələsi mürəkkəbdir. Bu, yalnız ümumi şəkildə izah oluna bilər. Vaxtilə bizim biliklərimizin yeganə mənbəyi arxeoloji materiallar idi. Lakin onlar böyük dəyərə malik olmasına baxmayaraq, tayfalar, tayfa birləşmələri, onların adı və 100
dili haqqında bizə heç bir məlumat vermirdi. Bu dövrdə vəziyyət əsaslı şəkildə dəyişdi. E.ə. III minilliyin son rübündə Azərbaycan ərazisinin bir hissəsi (Urmiya gölündən qərbdə və cənubda yerləşən vilayətlər) əhalisilə birlikdə Şumer-Akkad yazılı mənbələri orbitinə düşür. Həmin dövrdə yaşamış tayfaların bəzilərinin adları bizə məlumdur. Onomastik materiallar əsasında həmin ərazidə yaşamış əhalinin dilləri haqqında müəyyən müddəa irəli sürmək mümkündür. Yazılı mənbələr müxtəlif tayfalar, tayfa birlikləri ilə bağlı olmuş siyasi həyatın konkret hadisələrinə dair məlumatlar verir. Cənubi Azərbaycanın və ona qonşu vilayətlərin o dövrkü əhalisinin (hurrilər istisna olunmaqla) dil mənsubiyyəti haqqında bizim məlumatımız cüzidir. Müxtəlif mənbələrdə kuti, lullubi və kaşşı dillərindən bizə yalnız bir qədər ad və söz gəlib çatmışdır. Əvvəllər bu dilləri Zaqr-Elam, Zaqros, Kasin və s. adlanan böyük dillər ailəsində birləşdirirdilər. Belə müddəaların irəli sürülməsi zamanı müqayisəli material kimi əsasən qədim yazılı elam dilinin materiallarından istifadə edilirdi. İran yaylasında və ətraf vilayətlərin ərazisində elam elementinin geniş yayılmasını söyləmək üçün xeyli əsasımız vardır. Elam dili, şübhəsiz, dravid dillərilə qohumdur. Lakin kuti, lullubi, kaşşı dillərini, bu dillərin daxil olduğu fərziyyə olunan dil ailələrini bütünlüklə digər dil ailələrilə (xüsusilə Qafqaz, Dravid, Ural-Altay və başqaları ilə) əlaqələndirmək üçün əsas yoxdur. Son tədqiqatlar kaşşu dilinin elam dili ilə qohum olduğunu təsdiq etməyə imkan vermir. Güman etmək olar ki, lullubi dili elam dilinə qohumdur. Lakiı bu gümana qəti inam yoxdur. Kuti dilinin Qafqaz dilləri ailəsinə aid olduğunu istisna etmək olmaz. Zaqros dağlarının qərb ətəklərində, Urmiyanın qərb vilayətlərində və b. yerlərdə yayılmış ən mühüm elementlərdən biri də hurrilər idi. Bu ərazilər hurrilərin dravid dili daşıyıcıları ilə kontak zonası olmuşdur. Hər iki dil qrupları arasında aşkar edilmiş müəyyən uyğunluqlar bunu isbat edir. Dravid dillərinin hurrilər vasitəsilə Qafqaz dillərinə təsirini də ehtimal etmək olar. İran yaylası ərazisində dravid elementinin mövcud olması şübhəsizdir. Antik müəlliflər bu tayfaların qalıqlarını "efioplar" adlandırırdılar. Hurrilərin - bu "dağ xalqlarının" Qədim Şərq tarixində rolu olduqca böyük idi. Onlar şumerlərlə, akkadlılarla və elamlılarla yanaşı, qədim Ön Asiyanın dördüncü böyük mədəni xalqı hesab oluna bilər. Hələ e.ə. III minilliyin son rübündə hurrilərin yazısı olmuşdur. Hurrilərin vətəninin Cənubi Qafqaz, Erməni yaylası və Dağlıq Kürdüstan ərazisi olduğunu güman etmək olar. Şimali Zaqros bölgəsində hurrilərin qədim dövrlərdən etibarən yaşamasını Şumer sənədləri də təsdiq edir. Hurrilər daha sonralar 101
Fərat çayının yuxarı axarında, Şimali Mesopotamiyada, Tavr dağlarının ətəklərində, Kiçik Asiyada, Suriyada, Fələstində və digər ərazilərdə yayılmışdır. Hurri tayfaları Dəclə çayının orta axarında, Şimal-Qərbi Mesopotamiyada, Balix və Xarmis çayları vadilərində, Nuzidə (Kərkük, qədim Arrapxa yaxınlığında) və digər vilayətlərdə də yaşamışlar. Hurri elementlərinin Şərqdəki vilayətlərdə (Mannada və hətta Aidiyada) da yaşadıqlarını güman etmək olar. Vaxtilə hurrilərin "ari"liyi - Hind-Avropa mənşəli olmaları haqqında baxış mövcud idi. Bu baxışın tərəfdarları hesab edirdilər ki, ari olan hurrilər Mitanni dövlətində əhalinin yüksək təbəqəsini təşkil edirdilər. Onlar hurrilər arasında "hind" adları tapırdılar. Mesopotamiyada, Suriyada və digər vilayətlərdə "ari" sülalələrinin mövcudluğuna dair, Qədim Şərq tarixində onların rolu haqqında müxtəlif fərziyyələr irəli sürürdülər. Müəyyən aridilli əhali kütləsinin qədimlərdə Ön Asiya vilayətlərinə soxulması məsələsi etiraz doğurmur. Lakin bu əhalinin Ön Asiyaya köçməsi probleminin hurrilərin dilinin səciyyəsi məsələsinə aidiyyəti yoxdur. Hurri dilinə yalnız bəzi hind- Avropa (aridilli) mənşəli söz və adlar daxil olmuşdu. Qətiyyətlə demək olar ki, hurri dili hind-Avropa dillərinə aid deyil. Artıq müəyyən edilmişdir ki, bu dil Urartu dilinə qohumdur. Son dövrdə hurri (eləcə də Urartu) dilinin Şimal-Şərqi Qafqaz dilləri ailəsilə bağlayırlar. Mannada hurri və lullubi elementlərinin nisbəti məsələsi də tam şəkildə aydınlaşmamışdır. Lakin Manna dövləti dövründə Urmiya gölü ətrafında hurri etnosunun nisbətən geniş yayıldığı şübhəsizdir. Hurri elementləri antik dövrdə də burada məskunlaşmışdı. Lakin Mannanın tarixində lullubi elementinin rolunu və əhəmiyyətini qiymətləndirməmək olmaz. Materialların cüziliyi kuti, lullubi, hurri və kaşşu tayfa ittifaqlarını arxeoloji komplekslərə bağlamaq imkanı vermir. Bunu yalnız müstəsna hallarda etmək mümkündür. Güman etmək olar ki, Urmiya gölünün qərb sahilində aşkar edilmiş və Cənubi Qafqaz mədəniyyətlərinə yaxın olan Göytəpə mədəniyyəti kutilərə məxsus imiş. Bu dövrdə Şimali Azərbaycanın ərazisi yazılı mənbələrin diqqətindən kənarda idi. Buna görə də burada məskunlaşmış tayfaların, tayfa birliklərinin adları haqqında məlumatımız yoxdur. Biz buradakı siyasi, iqtisadi və mədəni həyat hadisələrini müəyyən ad daşıyan etnik birləşmələrlə əlaqələndirmək imkanına malik deyilik. Həmin ərazi əhalisinin etnik, dil şəraiti haqqında konkret bir fikir söyləmək çox çətindir. Bu problemə dair müəyyən fərziyyələr yürütmək olar. Bununla belə bu regionda Şimal-Şərqi Qafqaz dillərinə qədər hər hansı bir başqa dil ünsürlərinin yayılmasını söyləmək üçün əsas yoxdur.
102
Demək olar ki, Şimal-Şərqi Qafqaz (Şərqi Qafqaz) qrupu (İber-Qafqaz qrupu kimi) Qafqaz ərazisində avtoxton olmuşdur. Qafqaz xalqlarının və dillərinin miqrasiya mənşəli olması fikri elmdə tənqidi surətdə qarşılanmışdır. Dilçilərin əksəriyyəti Qafqaz dilləri ailəsinin bütün budaqları arasında qədimdən qohumluq əlaqəsinin olduğunu ehtimal edir. Lakin bu qohumluq əlaqəsi hələ də qəti şəkildə sübut edilməmişdir. Əgər vahid Ümumqafqaz dilinin mövcudluğu fərziyyəsinə inansaq, bunu e.ə. III minilliyə deyil, daha qədim dövrlərə aid etmək lazımdır. Bütün Qafqaz dillərinin digər dillərlə və dil ailələri ilə (xüsusən Ön Asiyanın qədim dillərilə) genetik münasibəti məsələsi də həll olunmamışdır. Şimal-Şərqi Qafqaz dil ailəsinə aid olan Nax-Dağıstan dilləri qrupunun hurri və Urartu dilləri ilə qohumluğu haqqındakı baxışı daha əsaslı hesab edilir. Bəzi müəlliflər hurri-Urartu dillərinin Hind-Avropa dillərilə "uzaq qohumluğu" olduğunu iddia edirlər. Qafqaz dillərində Hind-Avropa elementləri haqqında, qədim Hind- Avropa-Qafqaz uyğunluqlarına dair, Hind-İran-Qafqaz əlaqələri barədə mülahizələr də mövcuddur. Son tədqiqatlarda Şimal-Şərqi Qafqaz dilləri ailəsinə hurri-Urartu və Nax- Dağıstan dilləri qrupundan başqa, Kiçik Asiyada, habelə Kipr, Lemnos adalarında və s. yayılmış bir sıra dilləri də daxil edirlər. Güman etmək olar ki, buraya etrusk dilini də daxil etmək mümkündür. Kuti dilini də bu dillər ailəsinə aid etməyə müəyyən əsaslar vardır. Belə bir mülahizə söylənilmişdir ki, "udi" (Qafqaz Albaniyasının əsas əhalisi olmuş utilərin etnonimi. Müasir udilər onların qalıqlarıdır) Quti adının refleksidir. Maraqlıdır ki, Qafqaz dağlıları arasında Qutiyev//Kutiyev familiyalarına təsadüf olunur. Təbiidir ki, bu mülahizələr kutilər və kuti dili problemini həll etmir. Bu yaxınlarda kuti dilinin hind-Avropa səciyyəli olması haqqındakı nöqteyi-nəzərin söylənməsi bu problemi daha da mürəkkəbləşdirmiş, kutilər isə daha sonrakı hind- avropalılar olan toxarlarla əlaqələndirilmişdir. Həmin (yəni Şimal-Şərqi Qafqaz) dil ailəsinə Qafqaz Albaniyasının yerli əhalisinin dili-adətən uti (uti) dili ilə eyniləşdirilən alban dili də aiddir. Son dövrədək sübut olunmamış Qafqaz dil birliyini Kür-Araz ilk tunc mədəniyyəti ilə əlaqələndirirdilər. Lakin mütəxəssislər bu fikrin qeyri-mümkünlüyünü dəfələrlə qeyd etmişlər. Son illərdə Kür-Araz mədəniyyətinin hind-Avropa mənşəli olmasına dair fərziyyə irəli sürülmüşdür. Lakin bu fərziyyə tarixi gerçəkliyə uyğun deyildir. E.ə. II minillikdə Azərbaycan vilayətlərində əhalinin etnodil mənsubiyyəti məsələsi ilə əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki, artıq bu dövrdə kuti elementi əvvəlki əhəmiyyətə malik deyildi. Kutilərin rolu əsasən lullubilərin və hurrilərin əlinə keçmişdi. "Kutilər" adına sonrakı vaxtlarda da təsadüf olunur. Məsələn, Kaşşu-Babil dövlətinin banisi olmuş II Aqum (e.ə. XVI əsrin əvvəlləri) özünü "...geniş Babil 103
ölkəsinin hökmdarı, Padan və Almanın hakimi, kutilərin-ağılsız adamların ağası" adlandırırdı. Bu etnonim artıq gerçək mənasını itirmiş, ümumi mənada İran Kürdüstanı və Cənubi Azərbaycanda məskunlaşmış tayfaları göstərmək üçün istifadə olunmuşdur. Daha sonrakı dövrdə bu ad yüksək üslubda tərtib olunmuş və arxaik dildə yazılmış kitabələrdə tətbiq edilirdi. E.ə. II minillikdə lullubilərin geniş yayılması və əhəmiyyətli rolu bir sıra Qədim Şərq materialları ilə təsdiq olunur. Tamamilə şübhəsizdir ki, lullubilər əvvəllər kutilərə məxsus olmuş ərazilərin böyük hissəsinə sahib olmuşdular. Lullubilər məskunlaşdıqları ərazilərin qərbində yerləşmiş vilayətlərə də soxulmuşdular. Güman olunur ki, e.ə. II minilliyin əvvəllərində Aşşur (Assuri) taxtına lullubilər sülaləsi sahib olmuşdu. Lullubilərin Qərb istiqamətində irəliləməsini hett mənbələri də təsdiq edir. Həmin mənbələrdə lula hi (lulahi) adı qeyd olunur ki, bu da xüsusi kateqoriyalı döyüşçüləri təşkil edirmiş. E.ə. II minillikdə Ön Asiya tarixində hurri tayfalarının rolu və əhəmiyyəti, əvvəllər olduğu kimi, böyük idi. Hələ e.ə. III minilliyin ikinci yarısında hurrilər yaşadıqları ərazinin hüdudlarından kənara çıxmağa başladılar. Artıq e.ə. II minilliyin əvvəllərində onlar Şimali Mesopotamiyanı, Suriyanı və Kiçik Asiyanın bir çox ərazilərini ələ keçirdilər. Hurrilərin adlarına Mari, Babilistan və Elamda rast gəlirik. E.ə. II minilliyin ikinci rübünün əvvəllərində hurrilər Şimali Mesopotamiya ərazisində Ön Asiyanın ən böyük dövlətlərindən birini - Mitanni-Haniqalbatı yaradırlar. Güman olunur ki, Mai(t)ta(n)ne-Mitanni adı Urmiyakənari vilayətin (Matienanın) adında da öz əksini tapmışdı. Burada hələ e.ə. I minillikdə hurrilər, habelə hurri mənşəli sayılan matieilər yaşayırdılar. Onlar Halis çayı hövzəsində də məskunlaşmışdılar. Bəzi tədqiqatçılar Qədim Şərqdə ari ekspansiyası problemini hurrilərlə əlaqələndirirlər. Hazırda Ön Asiya vilayətlərinə hələ e.ə. II minilliyin birinci rübünün sonlarında müəyyən hind-İran mənşəli əhali kütləsinin gəlməsi məsələsi heç bir şübhə doğurmur. Biz ari tayfalarının Ön Asiyaya müdaxiləsi probleminə ona görə toxunduq ki, onların hurri-mitannilərlə kontaktı təxminən e.ə. II minilliyin I—II rübündə, məhz, Urmiyayanı ərazidə, sonralar Matiena adlanan və hurri-matienlərin məskunlaşdığı vilayətdə baş vermişdi. Arilərin bir qrupunun Yaxın Şərq vilayətlərinə Qafqaz vasitəsilə Cənubi Rusiya çöllərindən müdaxilə etdiyini iddia etməyə əsasımız vardır. E.ə. II minilliyin birinci rübündə tarix səhnəsinə kaşşu (kassit) tayfa ittifaqı çıxdı. Güman etmək olar ki, kaşşu etnosunun məskunlaşdığı əsas ərazi Luristan olmuşdur. Bəzən alimlər belə hesab edirdilər ki, kaşşuların vətəni Dağlıq Zaqros əraziləri deyil. Çünki onlar buraya guya mitannilər tərəfindən sıxışdırılmışdılar və kassitlərin vətənini Şərqi Kiçik Asiya ilə qonşu olan vilayətlərdə axtarmaq lazımdır. 104
Onomastik materiallar kassu (kassitlərin Aşşur-Babil mənbələrindəki adı, Nuzi mənbələrindəki kassuhai) tayfalarının həm tarixi səhnəyə çıxdığı dövrdə (əgər kaşşu- kaspi eyniləşdirilməsi düzgündürsə), həm də daha sonrakı tarixi mərhələdə (antik müəlliflər bu haqda məlumat verirlər) geniş yayılması haqqında müddəa irəli sürməyə imkan verir. Kaşşu etnosunun geniş yayıldığını və tanındığını aşağıdakı faktlar da sübut edir. Antik müəlliflər onların adı ilə Kaspi dənizini, habelə Qafqaz-Kaspini adlandırırdılar. Kaspilər Madada (Midiyada), Kaspi dənizi sahillərində və digər yerlərdə yaşayırdılar. Kaspilər, onlarla eyniləşdirilən kosseylər səkkizinci satraplıqda rnadalılar və matienlərlə yanaşı məskunlaşmışdılar. Kosseylərin Kaspi keçidinin yaxınlığında və Zaqros vadilərində olduğu da qeyd edilir. Pamiryanı vilayətlərdə məskunlaşmış kaspilər haqqında da antik müəlliflər məlumat vermişlər. Kaspilər barədə nəinki Qədim Şərq (arame) mənbələri və antik yazıçılar, habelə orta əsr erməni müəllifləri də məlumat verirlər. Maraqlıdır ki, yunanca "qalay" mənasını verən "kassiteros" sözü, güman edildiyi kimi, kassitlərin adı ilə əlaqədardır. Şübhə yoxdur ki, Kaspi dil ailəsi İran yaylası ərazisində avtoxton idi. Kassit tayfaları tarix səhnəsinə hələ e.ə. II minilliyin əvvəllərində çıxmışdılar. Bu zaman onlar Zaqros dağ vilayətlərindən sürətli axınla Babilistan üzərinə irəliləmiş, 500 ildən artıq müddət ərzində bu ölkəyə sahib olmuşlar. Tamamilə şübhəsizdir ki, II Aqumun (e.ə. XVI əsrin əvvəlləri) hökmdar olduğu ərazilər Urmiyayanı vilayətə qədər uzanırdı. Maraqlıdır ki, Kaspi hökmdarının titulu (janzi) həm Urmiyayanı bölgədə, həm də Van gölü ətrafında yayılmışdı. Güman etmək olar ki, məşhur Luristan tuncları kassitlərlə bağlıdır. Biz materiallara əsasən kassitlərin mifoloji və digər görüşlərinə dair müəyyən fikir irəli sürə bilərik. Bizə Kassit allahlarının bəzi adları, xüsusilə Günəş allahının adı və ya onun epiteti məlumdur. Kassit-akkad qlossarisindən bizə 50-yə yaxın kassit sözü gəlib çatmışdır. Vaxtilə əsasən onomastik materiallar zəminində kassit dilini Zaqros-Elam, Qafqaz, hind-Avropa dilləri qrupuna aid edir, Elam-Kassit qohumluğu haqqında fikirlər söyləyirdilər. Bu baxış ən yeni tədqiqatlarla inkar olunur. Vaxtilə kassitləri "ari təsirinə" məruz qalmış tayfalar, yaxud "proto-hind-Avropa nitqi"nin ən qədim daşıyıcıları" hesab edir və onların dilini hind-Avropa dilləri ailəsinə daxil edirlər. Lakin bu fikirlər zəif əsaslandırılmışdır. Hurrilər kimi kassitlərin də müəyyən ari elementini özlərinə daxil edə bilməsi istisna olunmur. Hər halda arilərin kassitlərə təsiri şübhə doğurmur. Kassit dilini hatt, kaşk, habelə Qafqaz dilləri ilə bağlamaq cəhdləri edilməsini də qeyd etməmək olmaz. Tamamilə şübhəsizdir ki, mənşə etibarilə kassitlər yerli əhali olmuşlar.
105
Antropoloji materiallar müasir azərbaycanlıların fiziki tipinin təşəkkülündə hələ çox qədim dövrdə bizi maraqlandıran ərazidə yayılmış, avropoid irqinin iki tipinin iştirak etdiyini söyləməyi imkan verir. Güman etməyə əsas vardır ki, antropoloji baxımdan azərbaycanlıların müxtəlifliyi çoxəsrlik etnogenetik proseslərin inikasıdır. Tunc dövründə Azərbaycan vilayətlərində məskunlaşmış tayfaların və tayfa birliklərinin əksəriyyəti əvvəllər də burada mövcud olmuş həmin iki antropoloji elementdən törəmişdir. Həmin tiplərdən biri ("Kavkasion" adlanan tip) əsasən Mərkəzi Qafqaz ərazisində mövcuddur. Tədqiqatçılar bu tipin Qafqazda yerli olduğunu təsdiq edərək, onun hələ son paleolit dövründə Baş Qafqaz sıra dağlarının yüksək dağ ətəklərini məskunlaşdırmış etnik qruplardan törədiyini iddia edirlər. Bəzi alimlər Qafqazdakı "Kavkasion" tipin qədimliyini inkar etməyib, bu tipə aid olan qrupların əcdadlarının şimaldan gəlməsinin mümkünlüyü haqqında fikirlər söyləyirlər. Lakin "Kavkasion" tipin yerliliyi haqqında fikir son illərdə elmi cəhətdən bir daha əsaslandırılmışdır. Hər halda təsdiq etmək olar ki, Qafqazda "Kavkasion" tipi kompleksi ən azı 3 min il, bəlkə də daha uzun müddət ərzində mövcuddur. Mövcud olan bütün dəlillər "Kavkasion" tipin Qafqaz Albaniyasının əhalisi arasında geniş yayıldığını söyləməyə imkan verir. Hazırda "Kavkasion" antropoloji tipi Gürcüstanın dağ-etnoqrafik qrupları, Dağlıq Osetiyada, Çeçenistanda, İnquşetiyada, Dağıstanda balkarlar, çərkəzlər, kabardinlər, Azərbaycanda Şahdağ qrupu xalqları arasında yayılmışdır. Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmiş ikinci antropoloji tipi ümumi şəkildə "Aralıq dənizi tipi" kimi müəyyən edirlər. Antropoloqların güman etdiyi kimi, bütövlükdə Qafqazın başqa xalqları kimi azərbaycanlılar da böyük Avropa irqinin Hind-Aralıq dənizi qolunun nümayəndələrilə oxşardır. Lakin tədqiqatçıların bəziləri bu antropoloji elementi "Qərbi Kaspi tipi" adlandırır, onu Hind-Pamir (Hind-Əfqan) irqi nümayəndələri - Əfqanıstanın, Şimali Hindistanın və Cənubi Orta Asiyanın əhalisinin bir hissəsilə əlaqələndirirlər. Digər alimlər isə bu elementin Ön Asiya irqindən olan fərdlərlə yaxınlığını qeyd edərək, güman edirlər ki, ona oxşar və "Xorasan irqi", ya "İran yaylası tipi" adlandırılan antropoloji tip İranın, xüsusilə Cənubi Azərbaycanın müasir əhalisinin müxtəlif qrupları arasında mövcuddur. Azərbaycanlıların ikinci antropoloji tipinin onların indi yerləşdiyi ərazidə məskunlaşmasının qədimliyinə şübhə etməyə əsas yoxdur. Bu antropoloji tipin yerli mənşəli olması şübhəsizdir. Həmin tip Azərbaycan vilayətlərində hələ qədim zamanlarda geniş yayılmışdı. Buna görə də belə zənn edirlər ki, Azərbaycan xalqının qədim əcdadlarından birini qədim Ön Asiya xalqları arasında axtarmaq lazımdır. Dağlıq Zaqros vilayətlərində qədim dövrlərdə aşşurlulara bənzər (assirioid) antropoloji tip mövcud olmuşdur.
106
Mövcud olan cüzi materiallar Azərbaycanın və ətraf ərazilərin qədim sakinlərinin nəinki yalnız xarici görkəmi - antropoloji əlamətləri, habelə bu tayfaların bəzi etnoqrafik xüsusiyyətləri - onların geyimi və s. haqqında müəyyən təsəvvürə malik olmaq imkanı verir. Naramsinin stelası və Anubanininin qaya üzərindəki relyefinə əsasən demək olar ki, lullubilər qısa saç və saqqal saxlayırdılar. Onların geyimi köynəkdən (tunika), qurşaqdan ibarət olurdu, onların üzərindən isə çiyninin bir tərəfinə dəri atılırdı. Bu, e.ə. I minillikdə də Cənubi Azərbaycan sakinlərinin, həmçinin kaspilərin geyimi olmuşdur. Baş geyimindən biri Şumer-Akkad mənşəli idi. Digəri isə ("tac" - tiara) daha sonrakı dövrlərdə (e.ə. I minillikdə) madalılar və farslar üçün səciyyəvi olmuşdur. Materiallar sübut edir ki, Azərbaycanın yerli əhalisi uzun əsrlər ərzində özünün antropoloji tipini və etnoqrafik xüsusiyyətlərini saxlaya bilmişdi. Bu isə etnik əlamətlərin və qədim ənənələrin əsasən sabitliyinə dəlalət edir. Beləliklə, təxminən e.ə. III minilliyin ikinci yarısında Cənubi Azərbaycanda və ona qonşu vilayətlərdə ilk böyük tayfa ittifaqları - etnososial səciyyə daşıyan etnik birləşmələr meydana gəldi. Bu birləşmələrdən hər biri qohum tayfalardan - qonşu ərazilərdə yaşayan, bir dilin müxtəlif ləhcələrində danışan və ümumi mədəniyyətin bir çox xüsusiyyətlərinə yiyələnmiş əhali qruplarından ibarət idi. Azərbaycanın tarixi sivilizasiyası, şübhəsiz, yerli tayfalar, tayfa ittifaqları tərəfindən yaradılmışdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, müasir azərbaycanlılar qədimdən Azərbaycanda və ona qonşu vilayətlərdə yaşamış qədim, yerli etnik birləşmələrin varisi olmaqla yanaşı, yalnız yerli etnik dil qrupları əsasında formalaşmamışdı. Burada baş vermiş etnik proseslərdə kütləvi köçmələrin də rolu böyük olmuşdur. Bəlkə də qədim dövrlərdə Azərbaycan ərazisində on azı iki Avropayi (avropoid) antropoloji tipin mövcudluğunun (alimlərin əksəriyyəti onları yerli hesab edirlər, lakin yerliliyi də şərti surətdə başa düşmək lazımdır), yazılı mənbələrdə isə bir neçə dildə danışmış tayfaların burada məskunlaşmasının səbəblərini müəyyən dərəcədə miqrasiyalarla izah etmək lazımdır. Əsrlər və minilliklər ərzində Azərbaycanda yaşamış nəsillər tərəfindən "azadlıq refleksinin", yeniliyə marağın toplanması ölkə sakinlərinin mədəniyyətinə xüsusi dinamiklik və çeviklik vermişdir. Ən qədim zamanlardan antik dövrə qədər Azərbaycanda mövcud olmuş bir sıra parlaq mədəniyyət bu həqiqəti isbat edir. Miqrasiyalar ən qədim dövrlərdə də baş verirdi. Lakin miqrasiyaların rolunu və əhəmiyyətini mütləqləşdirmək lazım deyildir. Bununla belə, miqrasiyaların bəşər tarixində çox mühüm rol oynamasını qeyd etməmək olmaz. Qədim dövrlərdə xalqların və hətta qohum xalq qruplarının köçü baş verirdi. Məsələn, e.ə. III-II minilliklərin qovuşuğunda hett tayfaları Kiçik Asiyaya köçmüşlər. 107
Güman etmək olar ki, təxminən həmin dövrdə Hellin tayfalarının Yunanıstan ərazisində yerləşməsi baş vermişdir. Təxminən e.ə. II minilliyin sonu, yaxud I minilliyin başlanğıcında Cənubi Rusiya çöllərindən çıxmış İrandilli tayfalar iran yaylası vilayətlərində yerləşməyə başlamışdılar. Onların yaxın qohumları olan hind- ari tayfaları daha əvvəlki dövrdə Hindistana soxuldular. Etnosların (xalqların) əksəriyyəti müxtəlif etnik qrupların - yerlilərin və gəlmələrin qovuşması nəticəsində təşəkkül tapmışdı. Bu obyektiv həqiqət həm müasir, həm də qədim xalqlara aiddir. Təbiidir ki, Azərbaycan ərazisində baş vermiş etnik proseslər də müstəsna ola bilməzdi. Ölkəmiz artıq çox qədim dövrlərdə, dəfələrlə müxtəlif tayfaların və xalqların müdaxiləsinə məruz qalmışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, bəşər tarixi həmişə antropoloji, dil və mədəni mənsubiyyəti baxımından müxtəlif qrupların əlaqəsi və qovuşması tarixi olmuşdur. Dünyada "təmiz", "özgə" elementlərini mənimsəməmiş xalq yoxdur. Yüklə 3,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|