TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 2. ADURBADAQAN.  SƏRHƏDLƏRĠ  VƏ ġƏHƏRLƏRĠ 

 

Orta  fars (pəhləvi) abidələrində Adurbadaqan (hərfən "odun himayəsində 

olan  ölkə")  adlanan  qədim  Atropatena  III  yü zildən  dünyanın  yeni  imperiyası  - 

Sasani dövlətinin tərkibinə onun ayrılma z h issəsi kimi da xil olu r. 

Müxtəlif  xalqların  tarixlərinin  üzvü  bağlılığ ına  gətirib  çıxaran  bu   birlik 

tədqiqatçını  Adurbadaqan  -  Cənubi  Azərbaycan  tarixin in  bu  və  ya  digər  aspektini 

əlahiddə  iĢıqlandırmaq  məsələsində  çətinliklərlə  üzləĢdirir.  Məhz  buna  görə 

Sasanilər  dövründə  imperiyanın  bir  parçası  olmuĢ  güney  Azərbaycanı  tarixin in 

mü xtəlif  yönlərini  ü mu mi  Sasani  dövləti  tarixi  baxımından  öyrənmək  özünü  doğ-

ruldur. 

Dövrümü zə  yetiĢmiĢ  III—VII  əsr  mənbələrində  erkən  Sasani  dövründəki 

Adurbadaqanın  sərhədləri  haqqında  dəqiq  məlu mat  yoxdur.  Yalnız  gü manla 

ehtima l  et mə k  olar  ki,  bu  vilayətin  hüdudları  elə  Sasanilərə  qədərki  Parfiya 

dövlətinin  tərkibində  olan  Atropatena  hüdudları  ilə  üst-üstə  düĢürdü.  Mənbələr 

ancaq  Sasanilərin  son  dövrlərində  -  I  Xosrov  ƏnuĢirəvanın  (531-579)  vaxtında 

inzibati-ə ra zi  bölgüsünə  dair  olan  məlu mat ı  qoruyub  saxla mıĢdır.  Məlu matda  I 

Xosrov ƏnuĢirəvanın inzibati  islahatlarından sonra geniĢ ərazili "ġima l" caniĢinliyi 

olan  Adurbadaqan  (Azərbaycan)  "tərəfinə"  -  k ustuna  daxil  edilmiĢ  vilayətlərin 

adları  çəkilir.  Bilavasitə  Adurbadaqan  sərhədləri  isə  daha  çox  sonrakı  fars 

materialların ı  da  özündə  əks  etdirən  IX-X  əsr  ərəb  coğrafıyaĢünasların ın 

məlu matları əsasında müəyyənləĢdirilir.  Bu materiallara görə Adurbadaqanın Ģimal 

sərhədi  Araz  boyunca  idi.  Cənubda sərhədlər  Zəncana  və  Dinəvər  düzünə yetiĢir, 

Xulvan düzü və ġəhrə zurdan keçərək, Dəclə çay ına çatan əraziyə kimi uzan ırdı. 

Bu  dövr  Adurbadaqan  Ģəhərləri  haqqında  əsas  məlu matı  da  ərəb 

mənbələrindən  alır,  buna  orta  fars  (pəhləvi),  Bizans  və  siryani  qaynaqlarından 

götürdüyümüz adda-budda xəbərləri də əlavə edirik. 

VI  əsrə  aid  "ġəhristaniha-i  Ġran"  ("Ġran  Ģəhərləri")  adlı  kiçik  coğrafi 

traktatda Sasani dövlətinin ġimal - Adurbadaqan caniĢinliyinin tərkib inə daxil olan 

iki A zərbaycan Ģəhərinin adları çəkilir. 

Birinci  Ģəhər  -  bütün  "Adurbadaqan  tərəfin"  mətndə  adı  çəkilməyən 

paytaxtı  Ərdəbildir;  verilən  məlu mata  görə,  "Adurbadaqanın  paytaxtını 

Adurbadaqan  spahbədi  EranquĢnasp  tikdirmiĢdir"  (bu  ad,  ço x  gü man,  I  Xosrov 

ƏnuĢirəvanın  sərkərdəsi  və  vəziri  o lmuĢ  QuĢnasp  -  QuĢasp,  CuĢnas  ilə  bağlıdır). 

ġəhərin  digər  Bazan  Feyruz  adı  ərəb  mənbələrində  qorunub s axlan mıĢdır.  Həmin 

məlu mata  görə  bu  ad  Sasani  ĢahənĢahı  Perozun  (459-484)  Ģəhəri  tikdirməsi  ilə 

bağlıdır.  Bu  Ģahın  adı  Adurbadaqanın  baĢqa  Ģəhərlərinə  (  məsələn,  ġad  Pero z-

Feyruz) dair məlu matlarda da çəkilir. 

Ərdəbil  adı,  Ģübhəsiz,  Sasani  üsuli-idarəsi  tərəfindən  verilən  Bazan  - 

Feyruz  adından  daha  erkən  hesab olunmalıdır.  Tədqiqatçı ların  fikrincə,  bu  sözün 

birinci  "Ərdə"  -  hissəsi  qədim  Ġran ın  düzlük  və  kosmik  nizam  ilahəsi  Arta  ilə 

20 

 

əlaqədardır. 

"Ġran  Ģəhərləri"  əsərində  adı  çəkilən  ikinci  Ģəhər  "Turanlı  Əfrasiyabın 

Adurbadaqan kustunda tikdirdiyi Qan zak"dır.  

Ərəb  müəllifləri  öz  coğrafi  əsərlərində  Qanzakı  (Cən zə,  Qazna) 

Dinəvərdən  Marağaya,  oradan  isə  Urmiya  gölünə  tərəf  gedən  yolun  üstündə, 

Marağadan 6 fərsəx (1 fərsəx təqr. 5-6 km) cənubda təsvir edirlər. 

Adurbadaqanın  ilk  paytaxtı  Qan zakın  -  Cən zənin  yerinin  müəyyən 

edilməsində  u zun  müddət  ziddiyyətli  fikirlər  söyləmiĢ  tədqiqatçılar,  nəhayət, 

yekdil rəyə gəlmiĢlər: qədim Qan zak müasir Leylan rayonunda, Caqatu çayının sağ 

qolu üstündə, Urmiya gölündən cənub-Ģərq istiqamətdə yerləĢmiĢdi. 

Ərəblərə  qədərki  köhnə  adı  Əfraharud  olan  qədim  Marağa  Səhənd 

dağından cənubda, öz mənbəyini bu dağdan götürən Səfiçayın sahilindədir. 

Sasanilər dövründə, görünür, orada yerləĢən qədim atəĢ pərəstlik məbədinə 

görə  Azərabad  adlanan  Təbriz  Ģəhəri  mühü m  mərkəz  və  Sasani  ordusunun  bazası 

idi; ĢahənĢahın saraylarından biri burada yerləĢirdi.  

Sonrakı  ərəb  qaynaqlarında  Təbrizin  kiçik  yaĢayıĢ  məntəqəsi  və  kənd 

kimi  xatırlan ması  onun  son  Sasanilər  dövründə  tənəzzül  etdiy ini,  əvvəlki  

əhəmiyyətini  itirdiy ini  və  yalnız  VIII  yüzildən  sonra  dirçəlməyə  baĢladığını 

göstərir. 

Adurbadaqan  caniĢinliyinə  daxil  olan  Muğan  vilayətinin  adı  ilk  dəfə 

Sasani  Ģahı  Narsenin  (293-302)  293-cü  ilə  aid  Payqulu  (Kürdüstanda)  yazısında 

çəkilir.  Yazın ın  sonunda  Narsenin  ĢahənĢah  elan  olunması  mərasimində  iĢtirak 

edənlər  sırasında  "MuğanĢahın"  adı  çəkilir.  Bu  titul  IX  yüzil  ərəb  müəllifi  Ġbn 

Xordadbehin məlu matı ilə də təsdiq olunur.  

Azərbaycanın  tarixi  coğrafiyası  üçün  əhəmiyyət  kəsb  edən  Payqulu 

yazısında  Narsenin  ĢahənĢah  elan  edildiyi  III  əsrin  sonu  üçün  maskut  hökmdarı 

Porsamanın  (və  ya  Forsamanın),  Sika mĢahın,  eləcə  də  Cor  (Ço r,  Çoqa) 

hökmdarın ın  adları  çəkilir.  Yazının  sonunda  isə  deyilir:  "...və  onlar  bizdən 

asılılıqlarını və bizə xid mət etmək istədiklərini bildirmək üçün gəldilər". 

Mənbələrin  məlu matına görə, Sasanilərin ġimal caniĢinliyi tərkibinə daxil 

etdikləri  Balasakan  vilayətinin  adı  ilk  dəfə  "ZərdüĢt  Kəbəsi"ndə  (Ġstəxr 

yaxınlığındakı  NəqĢi  Rüstəmdə)  aĢkar  edilmiĢ  262-ci  ilə  aid  I  ġapurun  üçdilli 

kitabəsində,  daha sonra  isə  baĢ  kahin  Kartirin  290-293-cü  illə rə  aid  kitabələrində 

çəkilir. 

Adurbadaqanın III-VII əsrlərə aid yaĢayıĢ məskənləri  içərisində Marağa - 

Urmiya  yolu  üstündə  yerləĢən  Cabravanın,  onunla  Urmiya  Ģəhəri  arasında  olan 

Nerizin də ad ları çəkilir. 

Orta  çağ  ərəb  müəllifləri  (əl-Bəlazuri,  Ġbn  Xo rdadbeh  və  b.)  "qədim 

Ģəhər"  kimi  təqdim  etdikləri  Urmiyanı  atəĢpərəstlərin  dili  ilə  "ZərdüĢtün  Ģəhəri" 

adlandırırlar.  Mənbələrdə  Sasani  dövrü  Adurbadaqan  Ģəhərlərindən  Sələmas 

(Səlmas), Bərzə, Sərat, Mey məd (M iməz), Dəh xərqan (Dih xərrəqan, Dehnəxircan), 

21 

 

Bacarvan və b. haqqında da məlu mat vard ır.  

 

 

 

§ 3. YERLĠ VƏ GƏLMƏ TAYFALAR, XALQLAR, 

ONLARIN QARġILIQLI MÜNASĠBƏTLƏRĠ 

 

Ta  qədim  zamanlardan  mü xtəlif  istiqamətli  karvan  yolların ın  kəsiĢdiyi 

torpaqları  ö zündə  birləĢdirən  Azərbaycan  ərazisinin  coğrafi  mövqeyi  bu  yerlərin 

əsrlər boyu köçəri tayfa və xalq ların hücumlarına  məru z qalmasına səbəb olmuĢdu. 

Aylar,  illər,  əsrlər  biri  digərini  əvəz  etmiĢ,  mü xtəlif  dilli,  ləhcəli  yaxın -uzaq  tayfa 

və xalq lar hərə bir məqsədlə yurdumuza gəlmiĢ, əksəriyyəti istədiyini əldə edəndən 

sonra  geri,  ö z  elinə  qayıtmıĢ,  bir  q ismi  isə  Azərbaycan  torpağını  məskən  edərək, 

yerli  əhali  ilə  qaynayıb-qarıĢ mıĢ,  buralarda  məskən  salmıĢdı.  Ço x  qədim 

zaman lardan  davam  edən  bu  proseslər  Azərbaycanın  uzun  əsrlər  boyu  mürəkkəb 

etnik tərkib ini və mədəni simasın ı müəyyənləĢdirmiĢdi.  

Mənbələrin  məlu matına  görə,  eramızın  ilk  əsrlərində  tarixi  Azərbaycan 

ərazisinin  Ģimal  hissəsini  əhatə  edən  Albaniyanın  qədim  əhalisin i  albanlar,  utilər, 

kaspilər,  gird imanlar,  tsavdeylər,  leqlər,  gellər,  çilb lər,  qarqarlar  və  b.  təĢkil 

edirdilər

1

. 

Eramızın I—III əsrlərində Albaniyaya massagetlər (maskutlar), sarmatlar, 

alanlar  və  b.  axıĢ mağa  baĢladılar.  Erkən  erməni  mənbələri  albanla rın  Ģimal-Ģərq 

qonĢuluğunda təĢəkkül tapmıĢ "maskutlar  məmləkəti" haqqında məlu mat verir.  Bu 

dövrdə  Dərbənddən  AbĢeronadək  Xəzərsahili  bölgədə  irandilli  tayfalar  da 

məskunlaĢ mıĢdı. Sonrakı əsrlərdə, Sasanilərin köçürmə siyasəti ilə əlaqədar, həmin 

ərazidə yaĢayan irandillilərin sayı getdikcə artır; onların o zaman danıĢdıqları, indi 

"tat"  adlandırılan  dil,  eləcə  də  cənub-qərb  bölgəsində yayılmıĢ  talıĢ  dili  bu  bölgə 

azərbaycanlıların ın bu gün də iĢlətdikləri ana dilləridir. 

Dövrün  tədqiqatçıların ın  fikrincə,  ço xləhcəli  Albaniya,  görünür,  üs tün 

dialektdən  yaranmıĢ  vahid  ümumi  dilə  (koyneyə)  də  malik  id i.  III  əsrdə  bu  dildə, 

əvvəllər  o lduğu  kimi,  ü mu malban  bayramları  və  mərasimləri  keçirilir,  ço xsaylı 

dövlət-inzibati  qurum  institutları  fəaliyyət  göstərir,  ordu  idarə  edilirdi  və  s. 

Albanlar  üçün  bu  dil  sonrakı  əsrlərdə  də  tayfalararası  ünsiyyət  vasitəsi  olmuĢ,  V 

əsrin  əvvəllərində  onun  əsasında  alban  yazısı  yaradılmıĢdı.  Mənbələrin  yazdığ ına 

görə, kilsə ayinlərin in bu dildə icra edilməsi  ilə əlaqədar "Ġncil" və b. dini  kitablar 

alban  dilinə  tərcü mə  edilmiĢ,  orijinal  ədəbiyyat  yaradılmıĢ,  məktəblər  və  digər 

mədəni-maarif idarələri fəaliyyət  

 

1

  Bu  tayfa  və  xa lqla rdan  bəzilə rin in  mənĢələrinə  dair  fikir  ayrılığ ına 

gətirib  çıxaran  mülah izələri  "Azərbaycan  xalqının  formalaĢmasın ın  baĢa 

çatması"na həsr edilmiĢ XIV fəsildə təqdim edəcəyik. 

22 

 

göstərmiĢdi. 

Cənubi  Azərbaycan  (Adurbadaqan)  əhalisinin  III-VII  əsrlərdə  etnik  tərkibi  və 

dilləri haqqında sinxron ədəbiyyat, demək olar ki, heç bir  məlu mat vermədiy i üçün 

bu barədə əsas mənbə əvvəlki və sonrakı dövrlərə aid antik və ərəb  müəlliflərin in 

əsərlərid ir.  Mənbələrin  təhlili  göstərir  ki,  Sasanilər  dövründə  imperiyanın 

vilayətlərindən  biri  olan  Albaniyadan  fərqli  olaraq  özünün  müstəqil  inzibati-idarə 

sistemi  olmayan  Adurbadaqanın  ərazisi  əsasən  türkdilli  və  irandilli  tayfalarla 

məskun  id i.  Əhalinin  bir  hissəsi  Ġran  dilləri  qrupunun  ləhcə  və  dialektlərində 

danıĢsa  da,  həmin  dil  qrupundan  olan  hakim  orta  fars -pəhləvi  dili  geniĢ  xalq 

kütlələrin in  danıĢıq  dili  ola  bilməmiĢ,  yaln ız  ka rgüzarlıqda  iĢlədilmiĢ,  hakim 

təbəqənin  dili  olmuĢdu.  Bunu  Cənubi  Azərbaycan  ərazisində  (MiĢkinĢəhrdə  və 

Taxtı  Süley manda)  bu  vaxtadək  həmin  dövrə  aid  yalnız  orta  farsdilli  yazılı 

abidələrin  aĢkar  edilməsi  də  təsdiq  edir.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  tarixi 

toponimiya, bu dil və dialekt lərin Cənubi Azərbaycanda bu gün də qalan qalıqları, 

eləcə də həmin dillərdə yazılmıĢ və bizə gəlib çatmıĢ orta əsr yazılı ədəbiyyatının 

nümunələri sübut edir ki, Adurbadaqanın Ġran dialektləri orta fars dilindən kəskin 

seçilirdi.  X  əsrin  ortalarında  yazmıĢ  görkəmli  ərəb  alimi  və  səyyahı  əl-Məsudi 

Azərbaycan  əhalisinin  bir  hissəsinin  danıĢdığı  azəri  dilin i  fars  dilinin  dari  və 

pəhləvi  kimi  xüsusi  ləhcəsi  hesab  edirdi;  həmin  əsrin  sonlarında  Azərbaycanda 

olmuĢ baĢqa bir ərəb coğrafiyaçısı əl-Müqəddəsi bu dilin Ġran dilləri qrupuna daxil 

olduğuna etiraz etməsə də, onun çətin anlaĢıldığ ını, ağır olduğunu, bəzi sözlərin isə 

xo rasanlılarınkına o xĢadığını təsdiq edir

1

.

 

Ġran  dialektlərinin  bu  daĢıyıcıları  ilə  yanaĢı,  həmin  dövrdə  Cənubi 

Azərbaycan  ərazisinin  bəzi  yerlərində  həm  Adurbadaqan  dialektlərindən,  həm  də 

orta  fars  dilindən  fərqli  dialektdə  danıĢan  kürdlər  də  yaĢayırdılar;  bunu  ərəb 

iĢğalları prosesində azərbaycanlılarla (mənbədə: Azərbaycan əhalisi ilə) bağlanılan 

müqavilədə Balasakan və Savalan kürdlərin in adların ın çəkilməsi təsdiq edir. 

III əsr Azərbaycan ərazisinə türkdilli tayfaların axını ilə əlamətdard ır.  Hələ  Dionisi 

Periyeqet  (e.  II  əsri)  Xəzərsahili  xalqlar  haqqında  məlu matında  yazırdı:  "...ġimal-

qərb  tərəfdən  baĢlasaq...  Xəzər  dənizi  sahilində  birinci  yaĢayanlar  skiflərdir..., 

sonra  unnlar  (yəni  hunlar  -  N.  V.),  onlardan  sonra  kaspilər,  daha  sonra  dağlıq 

ölkədə yaĢayan döyüĢkən albanlar və kadusilər, onlara yaxın mərdlər,kirkanlar və 

tapirlərdir...” 

 

1

 

Burada IX yüzil ərəb alimi əl-Cahizin bir Ģəhadətini qeyd etmək yerinə düĢərdi; 

əl-Cahizin  təsdiq  etdiyinə  görə,  türklər  və  xorasanlılar  mahiyyətcə  bir  xalqdır,  oxĢar 

xasiyyətə malikdirlər, özləri də həmhüdud yaĢayırlar.

 

kanlar və tapirlərdir...” 

 

23 

 

 

Dionisin in  bu  mə lu matı  art ıq  II  əsrdə  Ģimallı-cənublu  Azərbaycan 

ərazisində  Qafqaz,  Ġran  və  türk  (unnlar-hunlar)  etnik  ko mponentlərin in 

mövcudluğuna dəlalət edir. 

Erməni  tarixçisi  Movses  Xorenatsinin  yazdığına  görə,  hökmdar  ValarĢın 

(Volo ke zin)  (197-215/6)  dövründə  "xəzir  (xəzər)  və  basil  (barsil)  kütlələri 

birləĢərək  öz  hökmdarları  Vnasep  Surxapın  baĢçılığ ı  ilə  Kür  çayın ı  keçd ilər  və 

onun  bu  biri  sahilinə  səpələndilər".  Ço xsaylı  ordu  ilə  köçərilərin  qarĢısını  kəsən 

ValarĢ  Çorayadək  onları  qaytara  bilsə  də,  özü  "qüdrətli  o xatanların  əlində"  həlak 

olur.  Ondan  sonra  hakimiyyət  baĢına  keçən  Xosrovun  (217-236)  dövründə 

mənbələrin  (Aqafangel  və  b.)  hunlar  adlandırdığı  həmin  türk  tayfaları  yenidən 

Cənubi  Qafqaz  ərazisində  görünürlər.  Bu  dəfə  onlar  Sasanilər  sülaləsinin  ilk 

hökmdarı  ĢahənĢah  I  ƏrdəĢirə  (224-241)  qarĢı  arĢakilərdən  olan  Xosrovun  təĢkil 

etdiyi koalisiyanın tərkibində mu zdlu döyüĢçülər kimi çıxıĢ ed irdilər.  

Bundan sonrakı 80 ildə mənbələr ġimali Qafqaz ərazisində yaĢayan köçəri 

tayfaların  bu  dağ  silsiləsinin  cənub  ətəklərinə  hücumu  faktın ı  qeydə  almayıb lar. 

Tədqiqatçılar  bunu,  bir  tərəfdən  köçəri  tayfaların  ġərq i  Qafqazyan ı  ərazidə 

yerdəyiĢmələri  və  hunların  o  dövrdən  "hunların  torpağı"  adlandırılan  ġimali 

Dağıstan ərazisində möhkəmlən mələri  ilə (bu ərazi  Bizans  mənbələrində o dövrdə 

görünür daha ön mövqe tutan barsillərin -  xəzərlərin adı ilə  Barsiliya kimi  məĢhur 

idi),  digər  tərəfdən,  məhz  bu  illərdə  (III  əsrin  II  yarısında),  gürcü  mənbələrindəki 

məlu mata  görə,  alanların  Cənubi  Qafqazın  qərb  zonasına,  o  cümlədən  Ġberiyaya 

hücumlarının fəallaĢ ması ilə bağlay ırlar. 

IV  əsrin  ilk  dekadasında,  mənbənin  "Ģimal  hökmdarı  Tedrexon" 

adlandırdığı  baĢçının  rəhbərliyi  ilə  Dərbənd  keçid ini  aĢan  barsillər  yenidən 

Albaniya ərazisinə hücum etdilər,  lakin  Qarqar dü zündə basıldılar.  Görünür,  məhz 

bu  məğlubiyyət  hunların  öz  cənub  qonĢuları  maskutlardan  (Cənubi  Dağıstan  və 

Azərbaycanın  həmhüdud  bölgəsində  məskun  idilər)  siyasi  asılılığın ı  təmin  edir. 

Tarixçi  Favstos  Buzand  IV  əsrin  30-cu  illərində  maskut  hökmdarı  Sanesanın 

(Movses  Xorenatsi  onu  Sanatruk  adlandırır)  "öz  baĢçılığı  altında  hunlardan, 

paxlardan,  tavasparlardan,  xeçmataklardan,  ijmaxlardan,  qatlar  və  qluarlardan, 

quqarlardan,  çilblə rdən  (cilv lərdən),  ba lasiçlə r  və  yeqersvanlardan  ibarət  böyük 

qoĢun"  toplayaraq  Ermənistana  yürüĢ  etdiyi  haqqınd a  məlu mat  verir.  Yerli 

mənbələ rdə  hun  və  alan  tayfaların ın  həmin  əsrin  60-c ı  illərində  Cənubi  Qa fqaz 

hadisələrində  iĢtirakı  haqqında  da  məlu mat  vardır.  Lakin  elə  bu  mənbələr  Cənubi 

Qafqaz  ərazisində  bu  vaxtadək  baĢ  verən  bütün  hərbi  əməliyyatlarda  fəal  iĢtirak 

edən  Ģimal  tayfalarının  sonrakı  mühü m  hadisələrdə,  xüsusilə  birləĢmiĢ  ermən i-

Ro ma  qoĢunu  ilə  iranlılar  arasındakı  Dzirav  döyüĢündə  (371-ci  il)  iĢtirak 

etmədiklərini  təsdiq  edir.  Tədqiqatçılar  bunu  ġimali  Qafqazda,  məh z,  bu  dövrdə 

baĢ  verən  və  nəticə  etibarilə  bütün  Avropa  dünyasını  sarsıdan  tarixi  hadisələrlə 

bağlayırlar.  Belə  ki,  IV  əsrin  60-cı  illərin in  lap  sonlarında  hunların  Asiyadan 

24 

 

Avropaya  ikinci  və  əsas  hərəkatı  baĢlanır;  Volqanı  adlayan  yeni  hun  tayfaları 

ġimali  Qafqaz  düzlərinə  yayılırlar.  On ların  Azov  dənizi  ilə  Xə zər  dənizi  arasında 

köç edən alanlarla toqquĢmaları sonuncuların nəhayət ram edilmələri ilə baĢa çatır. 

377-378-c i  illə rdə  hunlar  a rtıq  Pannoniyada  (indiki  Macarıstanda)  möhkə mlənə 

bildilər. 

Əsas hun tayfaların ın 371-ci ildə ġimali Qafqaz düzlərindən qərbə - Qara 

dənizə,  sonra  isə  Dunay  sahillərinə  getmələri  heç  də  o  demək  deyildi  ki,  onlar 

Qafqa za,  o  cü mlədən  Azərbaycan  ərazisinə  daha  hücum  et mədilər.  Mənbələrdə 

395-c i ildə  Dunay sahillərindən Cənubi  Qafqa za və  Ön Asiyaya doğru yönəldilən 

dağıdıcı hun yürüĢləri haqqında çoxsaylı  məlu mat vardır.  Bizans yazıçı-dip lo matı, 

hun  hökmdarı  Attilanın  Dunaydakı  iqamətgahında  olmuĢ  Panili  Priskin  (V  əsr) 

məlu matına  görə,  Basix  və  Ku rsix  adlı  iki  sərkərdənin  baĢçılıq  etdikləri  hun 

qoĢunları "hansısa bir gölü" (Azov dənizin i)  keçərək, " 15 günlü k yoldan sonra bir 

dağı  (Qafqazı  -  N.  V.)  aĢdılar  və  Midiya  ərazisinə  yetiĢdilər".  Hadisələrin  canlı 

Ģahidi olmuĢ latın yazıçısı  Yevseviy Ġyeronim gördüyü dəhĢətləri belə təsvir edirdi: 

"...bütün  ġərq,  Qafqazın  vəhĢi  tayfalarının  qabağını  kəsən  Ġskəndər  bəndini  aĢan, 

...Meotidanın ucqarlarından qopub gələn hun dəstələrinin cəld atlarda oraya -buraya 

çaparaq,  hər  yeri  qırğ ın  və  dəhĢətə  düçar  etmələri  haqqındakı  qəfil  xəbərdən 

lərzəyə  gəld i".  Sasanilərin  və  b izanslıların  tabeliyində  olan  b ir  ço x  yerləri,  o 

cümlədən Suriya,  Kappadokiya, Fin ikiya, Fə ləstin, Misir və s. Ölkələri çalıb-çap ıb 

geri  qayıdan  hunlar,  bu  dəfə yollarını  Xə zə r  sahili  boyunca,  AbĢerondan saldılar, 

"sualtı  qayanın  dibindən  qalxan  alovun"  yanın dan  keçərək,  Dərbənd  keçidi 

vasitəsilə ö z yerlərinə döndülər. 

Hunların  ġimali  Qafqazda  qalan  hissəsi  V  əsrin   əvvəllərində  onoqur 

(onoğıız  -  ?)  tayfasının  baĢçılığ ı  ilə  hun-bulqar  tayfa  birliyin i  yaratdı.  Ermən i 

tarixçisi  Yeq iĢenin (YeliĢe, V əsr) əsərində bu tayfa haylandur adı ilə qeydə alınıb. 

Onun  məlu matma  görə  "honların  ölkəsi",  "haylandurların  ölkəsi"  "honların  

qapısı"ndan - Çora (Dərbənd) qalasından Ģimala doğru ərazini tuturdu. 

Yerli  mənbələrin  təhlilindən  belə  nəticə  çıxarmaq  olur  ki,  onoqurların 

(haylandurların)  V  əsrin  əvvəllərindən  yenidən  baĢlamıĢ  yürüĢləri  ilə  Ģimal 

tayfaların ın Azərbaycan ərazisinə əsas məqsədləri talan və qənimət olan hücumları 

davam etdirilir. 

Azərbaycan ərazisinə bu dövrdə hücum edən tayfalar arasında onoqurlarla 

yanaĢı, Ģübhəsiz,  mənbələrin bəzən ü mu mi "hun" adı ilə birləĢdird iyi oğur (oğuz), 

saraqur (sarı oğuz), akatsir (ağac ər, ağ xəzər  - ?), bardur (bayundur?), kutriqur, 

kəngər və b. tayfalar da vardı. 

Moisey  Kalankatlı  "II  Yəzdigərd in  [438-454]  hakimiyyətindən  iyirmi  il 

əvvəl", yəni  V əsrin  20-ci illərində Albaniyanın Sünik vilayətinə "böyük ordu ilə"  

gələrək, burada yurd salmıĢ, sözsüz ki, oğuz (oğur) türklərinin "adlı-sanlı nəslindən 

olan Qor və Qazan adlı  iki qardaĢ" haqqında məlu mat verir.  V əsr ermən i tarixçisi 

Parblı  Lazar  indiki  Naxçıvan,  Cənubi  Azərbaycan  və  onlara  yaxın  ərazilərdə 

25 

 

məskunlaĢ mıĢ  kəngərlərin  yaĢadıqları  yeri  "Kəngərlərin  vilayəti",  oradakı  dağı 

"Kəngərlərin dağı" ad landırırdı. 

Əsasən  Çora  -  Dərbənd  keçidindən  olan  bu  axının  qarĢısını  almaq  üçün 

Sasanilər  burada  güclü  müdafiə  qurğuları  yaratmıĢ,  Albaniyada  nizami  atlı 

dəstələri yerləĢdirmiĢdilər. 

Ġstər  Ġran,  istərsə  də  Bizans,  bəzən  isə  Albaniyanın  özü  də  Qafqaz 

keçid lərini  hun-bulqar  birliy indən  olan  tayfalardan  qorusalar  da,  yeri  gələndə 

onlardan  öz  hərbi  məqsədləri  üçün  istifadə  edirdilər.  450-451-ci  illər  hərəkatı 

dövründə  "alban  hökmdarları  nəslindən  olan  Vahanın"  vasitəçiliy i  ilə  onoqurlarla 

bağlanmıĢ sülh müqaviləsi Ġrana qarĢı mübarizədə onların da iĢtirakın ı təmin etməli 

idi.  Lakin  vədlərinə  xilaf  çıxan  onoqurlar  Sasanilərin  qələbəsi  ilə  nəticələnən 

Avarayr  döyüĢündən  yalnız  bir  il  sonra,  452-ci  ildə,  yenidən  Cənubi  Qafqaz 

ərazisinə  hücum  edib,  təkcə  Ġranın  deyil,  Bizansın  da  torpaqlarını  talan  edərək, 

Mesopotamiyayadək irəlilədilər. 

Onoqur  -  haylandurlar  haqqında Azərbaycanla  bağlı  yeni  mə lu mat  alban 

hökmdarı  Vaçenin  üsyanının  yatırılmasında  onların  bu  dəfə  Sasanilər  tərəfində 

çıxıĢ etmələri ilə əlaqədardır. 

V  əsrin  60-cı  illərində  onoqurlar  Albaniya  əra zisində  ola rkən,  ġimali 

Qafqazdakı  siyasi  vəziyyət  kəskin  surətdə  dəyiĢdi.  Buna  hunların  sabirlər  adı  ilə 

tanman yeni qüdrətli tayfasının Xəzərin Ģimal-qərb sahillərinə gəlməsi səbəb oldu. 

ĠrtıĢyanı torpaqlardan türk-avar tayfalarının sıxıĢdırıb çıxard ıqları sabirlər 

("Sibir"  toponimi  onların  adın ı  özündə  saxlamıĢdır)  öz  növbələrində  Kalmık 

çöllərində  yaĢayan  saraqurları,  daha sonra  isə  Azərbaycandan  qayıtmıĢ  onoqurları 

onların  yurd  yerlərindən  qovub  çıxartdılar.  Bu  hadisə  Volqadan  Dunayadək  geniĢ 

bir ərazidə  məskən salmıĢ  mü xtəlif türk tayfalarının b ir-birinə qənim  kəsilməsinə, 

yeni yerdəyiĢmələrə səbəb oldu. 

V  əsrin  sonlarında  ġərq i  Qafqazyanı  düzlərdə  sabirlə rin  baĢçılıq  etdiyi 

köçəri  tayfalar  ittifaq ı  yarandı.  Məhz,  bu  ittifaq  onoqurların  baĢçılıq  etdiyi  hun-

bulqar tayfalarının  ilk iri birliyin in parçalan masına və nəhayət dağılmasma gətirib 

çıxartdı. 

Qafqazın  Ģimalında  cərəyan  edən  bu  proseslərin  əks -sədası  onun 

cənubunda  baĢ  verən hadisələrin  inkiĢafına  da  təsir  etməyə  bilməzdi.  481-ci  ildə 

Sasanilərə qarĢı çıxıĢ edən albanlar  kö mək üçün yenə də hunlara  müraciət etdi lər. 

Bu  hadisələr  haqqında  daha  geniĢ  məlu mat  verən  Parb lı  Lazar  ü mu mi  "hon" 

termin ini  iĢlətdiy i  üçün,  köməyin  konkret  hansı  hunlardan  göndərildiyin i  açmaq 

mü mkün  deyil.  Lakin  artıq  466-cı  ildə  öz  təĢəkkül  prosesinin  ilk  mərhələsinə 

qədəm  qoymuĢ  yeni  hun-bulqar  hərbi-siyasi  ittifaqı  məhz  sabirlərin  baĢçılığı  ilə 

meydana  çıxmıĢdı.  Onların  elə  bu  dövrdən baĢlayan  cənuba  doğru  ekspansiyaları 

haqqında  yerli  və  baĢqa  mənbələr  ço xlu  məlu mat  verir.  Bu  mənbələrin  təhlili 

göstərir  ki,  öz  hakimiyyətlərini  Cənubi  Qafqaz  ərazisinə  də  yaymaq  istəyən,  VI 

əsrin  əvvəllərində  artıq  qüdrətli  tayfa  ittifaqın ın  baĢında  duran  sabirlər,  görünür, 

26 

 

503-cü  il in   sonunda  Sasanilərin  müdafiə  etdiy i  Dərbənd  keç idini  aĢaraq 

Albaniyaya, sonra isə Ġberiyaya hücum etmiĢ, qısa  müddətdə bu zəngin və strateji 

baxımdan  mühüm  ölkələri  ələ  keçirdilər.  504-cü  ilin  yazında  ĢahənĢah  Kavadın 

(488-531)  baĢçılıq  etdiyi  qüvvələrin  müharibəyə  qoĢulmasına  ba xmayaraq,  hərbi 

əməliyyatlar yaln ız 508-ci ildə baĢa çatdırılmıĢ, Sasanilər Qafqazın hər iki keçid inə 

tam  sahib  ola  b ild ilər.  515-ci  ildə  sabirlər  yenidən  Cənubi  Qafqaza  (bu  dəfə 

Sasanilərin  müqavimətlərini  qıra  b ild ikləri  Dəryal  keçidindən)  hücum  etdi, 

Mesopotamiya və Kiç ik Asiyayadək irə liləyə bildilər.  

Sasani imperiyasının Ģimal hüdudları  ilə həmsərhəd olan ərazidə, qüdrətli 

sabir  birliy inin  yaran ması  bütün  bunlarla  yanaĢı,  dövrün  iki  böyük,  lakin  rəq ib 

imperiyaların ı  mu zdlu  qüvvə mənbəyi  ilə də təmin etdi; əvvəlki dövrlərdə o lduğu 

kimi  indi  də  sabirlər  ö z  sələflərin in  yolu  ilə  gedərək  ardı-arası  kəsilməyən  Ġran-

Bizans  müharibələrində,  rəqiblərin  Cənubi  Qafqaz  və  Mesopotamiya  ərazilərində 

apardığı döyüĢlərdə fəal  iĢtirak edirdilər. Mənbələrin  məlu matına görə,  552-ci  ilin 

əvvəlində çoxsaylı sabir dəstələri  Bizansa qarĢı Ġran ordusu sıralarında döyüĢərkən 

hun-bulqar  birliyin in  baĢqa  bir  qrupu,  az  qala  45  illik  fasilədən  sonra,  yenidən 

Albaniya  ərazisinə  qarətkar  yürüĢ  etdi.  Moisey  Kalankatlı  bu  yürüĢün  baĢında 

xəzərlərin durduğunu qeyd edirdi. Tədqiqatçıların  fikrincə, Ġran ın tabeliy ində olan 

Albaniyaya edilən bu hücumu hunların bizanspərəst qrupları (sabirlərdən asılı o lan 

xəzərlər,  barsillər,  eləcə  də  sabirlərin  Ġrana  qarĢı  əks  mövqe  tutan  hissəsi)  təĢkil 

edirdilər.  Eyni  hadisələrin   ərəb  tarixçisi  ət-Təbəri  tərəfindən  təqdim  edilən 

təsvirində yürüĢ iĢtirakçıları arasında  xəzərlərlə yanaĢı bulqar, bələncər (barsil) və 

alan  tayfalarının  da  adları  çəkilir.  Müəllifin  verdiy i  xəbərə  görə,  məğlub  edilmiĢ 

köçərilərdən alın mıĢ 10 min əsir A zərbaycanın Ģimal torpaqlarında yerləĢdirilird i.  

VI  yüzilin  ikinci  yarısında  ġimali  Qafqazın  etnosiyasi  xəritəsi  hunların 

yürüĢündən sonra baĢ vermiĢ ikinci  mühü m dəyiĢikliyə uğradı; Qafqazyanı düzlərdə 

yaĢayan  hun  birliklərinə  son  qoyan  bu  dəyiĢiklik  ġimali  Monqolustanda  Türk 

xaqanlığının  (551-744)  yaranması  ilə  əlaqədar  qərbə  yeni  köçəri  axınının  -  avar 

tayfalarının yönəlməsi nəticəsində baĢ verdi. 

588-ci ildə məhz avarlar sabirlərin baĢçılıq etdiyi hun birliyinə son qoydular 

və az sonra Dunay sahillərində məskən saldılar. Darmadağın edilmiĢ sabirlərin Cənubi 

Qafqaza  keçən  böyük  bir  hissəsi  Xosrov  ƏnuĢirəvan  tərəfindən  Kürün  sol  sahilində, 

indiki  ġəmkirlə  Ağstafadan  Ģimala  tərəf,  tarixi  Kambisena  ərazisində  yerləĢdirildi. 

Sabirlərin  Ġberiya  ilə sərhəddə  məskunlaĢdırılması  Sasani  Ġran dövlətinin  daxili  siyasət 

sahəsində  ardıcıl  atdığı növbəti addım  olmaqla yanaĢı,  imperiyanın narahat Ģimal-qərb 

sərhədlərinin möhkəmləndirilməsi kimi də qiy mətləndirilə bilər. 

Bizans  tarixçisi  Menandr  (VI  əsr)  məhz  bu  dövrdə  Kürün  sol  sahilində 

sabirlərlə  yanaĢı  yaĢayan,  sonralar  isə  sağ  sahilə  köçürülən  alanlar  haqqında  da 

məlumat  verir.  Bu  tarixçin in  yazdığına  görə,  VI  əsrin  70-ci  illərində  Bizansın 

Albaniya  ərazisinə  hücumundan  sonra  rumların  tərəfini  saxlamağa  məcbur  edilmiĢ 

sabirlər və  alanlar  Kürün sağ sahilinə  köçürülmüĢ,  lakin sonradan yenidən  iranpərəst 

27 

 

mövqelərini qoruya bilmədilər. 

ġimali  Qafqaz  sabirlərin  Albaniyaya  köçməyən  qalıqları  isə  Dağıstan 

ərazisində  yaĢayan  köçəri və  yarımköçəri  tayfalarla  qarıĢaraq,  barsillər  və  baĢqa  etnik 

qruplarla birlikdə paytaxtı Varaçan (Bələncər) olan "Hunlar məmləkəti"ni yaratdılar. 

VI  əsrin  II  yarısından baĢlayaraq sabir,  bulqar, barsil  və b.  türkdilli  Qafqaz 

tayfaları  ilə  birlikdə  Monqolustandan  Qara  dənizədək  böyük  bir  ərazini  əhatə  edən 

Türk  xaqanlığın ın  tərkibinə  daxil  olmuĢ xəzərlər həmin tayfalar arasında aparıcı rol 

oynamağa baĢladı. VII əsrin 20-ci illərində Bizans imperatoru Ġraklinin (610-641) Ġrana 

yürüĢü  zamanı  xəzərlər  Bizansın  tərəfində  Cənubi  Qafqaza soxulmuĢ  türk  qoĢunları 

arasında əsas  qüvvəni  təĢkil  etdilər.  Dərbəndi,  Tiflisi,  o cümlədən bütün Albaniyanı 

iĢğal  edən  xəzərlər  Türk  xaqanlığında  ara  müharibələri baĢlananadək  (630-cu  ildə) bu 

yerləri əllərində saxladılar.  Elə buna görə də bir müddət sonra buralara gəlmiĢ ərəblər 

çox  vaxt  bu  ölkələri  Azərbaycanla  birlikdə  "Xəzərlər  (yəni  türklər)  ölkəsi" 

adlandırırdılar. 

Bütün deyilənlər  VII  əsrə  yaxın  Azərbaycan  əhalisinin tərkibində,  əvvəllər 

olduğu  kimi,  türkdilli,  irandilli  və  qafqazdilli  komponentlərin  olduğunu  təsdiq  edir; 

lakin  VI  yüzilin  sonlarından  baĢlayaraq bu tərkibdəki  türk  komponenti  bir  qədər  də 

üstünləĢir, türkdilli  əhalinin yayılma  arealı  daha da  geniĢlənir.  Tədricən  bu dil  bütün 

azərbaycanlıların daxili ünsiyyət dilinə çevrilir. 

Ço xsaylı tarixi və eləcə də linqvistik faktlar (V-VII əsrlərə aid yerli  Qafqaz 

mənbələrində türkizmlər, Azərbaycanın türkdilli toponimikası və s.) sübut edir ki, VII 

əsrin sonlarında qafqazdilli,  irandilli,  türkd illi  olmalarından  asılı  o lmayaraq  bütün 

azərbaycanlılar  arasında  funksional  birincilik  artıq türk  dillərinə  məxsus  idi.  Məhz  bu 

dövrdən,  mövcud  tayfa,  eləcə  də  dialekt  və  ləhcə  fərqləri  zəminində  ümumxalq 

Azərbaycan-türk  dili  formalaĢmağa  baĢladı;  məhz  bu  dövrdə  az  sonra  yeni  tarixi 

birliyin - Azərbaycan xalqın ın təĢəkkülünə gətirib ç ıxaran etnik,  ictimai -iqtisadi və 

mədəni dəyiĢikliklər üçün ilkin Ģərtlər hazırlandı. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

28 

 

II FƏSĠL 

III-VII ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANIN  

ġĠMALINDA - ALBANĠYADA ĠCTĠMAĠ 

QURULUġ VƏ SĠNFĠ MÜBARĠZƏ