TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 5. ALBANLARIN  TƏSƏRRÜFAT  HƏYATI 

 

Tarixi ġimali Azərbaycan - Albaniya ərazisinə təbiət hər Ģeyi səxavətlə bəxĢ 

etmiĢdi; əlveriĢli iqlim,  zəngin meĢələr, məhsuldar və yaxĢı suvarılan çöllər və düzlər, 

geniĢ  yaylaqlar  və  qıĢ  otlaqları,  faydalı  qazıntılar.  Albaniyada  hər  biri  təsərrüfatın 

müəyyən sahəsinin inkiĢafı üçün əlveriĢli Ģərait yaradan bir neçə torpaq  - iqlim  zonası 

var  idi.  Ya xĢı  suvarılan  məhsuldar  sahələr,  eləcə  də  süni  suvarmaya  ehtiyacı 

olmayan, kifayət qədər yağıĢ düĢən dağətəyi rayonlar ölkə əhalisinin əsas təsərrüfat 

forması  olan  əkinçiliy in,  onun əsas sahələri olan tarlaçılıq, üzümçülük və Ģərabçılığın 

zonası  idi.  Əkinçilik  Kür-Araz  ovalığında  və  Xəzəryanı  düzlərdə  geniĢ  inkiĢaf 

tapmıĢdı. Buranın torpağı öz münbitliyi və məhsuldarlığı ilə həm antik, həm də orta əsr 

erməni  və  ərəb  müəlliflərini  heyrətə  gətirirdi.  Hələ  Strabon  (e.ə.  I  -  e.  I  əsr)  qeyd 

edirdi ki, Alban düzü çaylar və digər sularla Babil və Misir düzlə rindən daha yaxĢı 

suvarılır. 

Dağətəyi  rayonlardan  fərqli  olaraq  Kür-Araz  və  Xəzəryanı  düzlərdəki 

əkinçilik  süni  suvarmasız  mümkün  deyildi.  Burada  qalıqları  ölkən in  mü xtəlif 

hissələrində  -  Mil  düzündə  (Govurarx),  Muğanda  və  Xəzəryanı  rayonlarda  aparılan 

qazıntılar və axtarıĢlar nəticəsində aĢkara çıxarılan mürəkkəb və geniĢ Ģaxəli irriqasiya 

(arxlar və kəhrizlər, kanallar Ģəbəkəsi) sistemi var idi. Ölkənin əsas su arteriyası qolları 

ilə birlikdə Kür və Araz çayları idi. 

Arxeoloji  məlumatlara  görə,  albanlarda  Ģum  əkinçiliyi  mövcud  idi.  Torpaq, 

qalıqları  Mingəçevirdəki  orta  əsr  yaĢayıĢ  məskənində  aĢkara  çıxarılmıĢ  dəmir 

gavahının  köməyi  ilə  Ģumlanırdı.  Arxeoloqlar  xeyli  miqdarda  biçin  alətləri  -  dəmir 

oraqlar, dəryaz kərəntiləri, habelə dərz bağlamaq üçün sümük yabalar aĢkara çıxarmıĢlar. 

Moisey  Kalankatlının  məlumatına  görə,  Kür  çayının  hər  iki  sahili  boyunca  arpa  və 

buğda becərilirdi. Albaniyada həmçinin yabanı arpa bitir, darı becərilirdi. 

Mingəçevir  rayonunun  Sudağılan  kəndində,  habelə  Xınıslı  Ģəhərgahında 

aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində arpa, darı və buğda qalıqları aĢkara çıxmıĢdır. 

Yazılı  qaynaqlara,  eləcə  də  arxeoloji  materiallara  görə dənli  bitki  məhsulları  torpaq 

quyularda, habelə  iri  təsərrüfat  küplərində saxlanılırdı.  Taxılın  döyülməsində  ağac və 

daĢ vəllərdən, ağac dəyənəklərdən, habelə mal-qaranın köməyindən istifadə olunurdu, 

bu  zaman  heyvanların  hərəkəti  taxılın  dırnaqla  döyülməsinə  səbəb  olurdu.  Dən, 

dəyirman  daĢları və daĢ  kirkirələrlə  üyüdülürdü.  Çoxsaylı  əkinçilik  alətlərinin, habelə 

taxılın  saxlanılması  üçün  düzəldilən  torpaq  quyuların  aĢkar  edilməsi  əkinçiliyin 

yüksək inkiĢaf səviyyəsinə çatdığını sübut edir. 

Albaniya  öz  üzüm  tənəklərinin  qeyri-adi  məhsuldarlığı  ilə  Ģöhrət  tapmıĢdı. 

Ölkədə bağçılıq çox inkiĢaf etmiĢdi; əncir, nar, albalı, sitrus bitkiləri, Ģaftalı, Ģabalıd, zoğal, 

qoz, zeytun və s. yetiĢdirilirdi. Ərəb müəllifləri burada zəfəran, kətan və tut yetiĢdirildiyini 

qeyd edirlər. 

Bağçılıqla  yanaĢı  bostançılıq  da  Azərbaycanda  geniĢ  yayılmıĢ  təsərrüfat 

sahələrindən  biri  olmuĢdur.  Örənqala  Ģəhərgahında  arxeoloji  qazıntılar  nəticəsində 

38 

 

aĢkar edilmiĢ  quyulardan  meyvə toxumları  ilə  yanaĢı,  qarpız  və  iki  növ  yemiĢ  tumu 

tapılmıĢdır. 

Albanların  təsərrüfatlarında  Ģərabçılığ m  xüsusi  çəkisi  böyük  idi. 

Mingəçevirdə e. III-VII əsrlərinə aid qəbir abidələrindən üzüm tumlarından baĢqa Ģərab 

çöküntüləri və dəridən hazırlanan tuluq parçaları da tapılmıĢdır.  Bu tapıntılar göstərir 

ki,  A zərbaycanda  həmin  dövrdə Ģərabı  təkcə  iri  küplərdə  deyil,  tuluqlarda da saxla-

yırdılar. Tuluqlardan Ģərab daĢınması üçün də istifadə edilirdi. 

Azərbaycanın  Ģimal  hissəsində becərilən  texniki  bitkilərdən  biri də boyaq 

kökü adı ilə tanınan qızıl boyadır. Qırmızı rəng kimi istifadə edilən bu bitki mənbələrdə 

"qırmız" adlanır. 

Azərbaycanın  nisbətən  isti  yerlərində  yayılan  pambıqçılıq  yerli  əhalinin 

təsərrüfat  məĢğuliyyətində  özünə  möhkəm  yer  tutmuĢdu.  Movses  Xorenatsi 

Beyləqanda  yaĢayan  əhalinin  baĢqa  mükəlləfiyyətlərlə  yanaĢı,  pambıqdan  da  natura 

Ģəklində  vergi  verdiyini  bildirir.  Moisey  Kalankatlının  məlumatına görə,  pambıq  Kür 

sahillərində xüsusilə ço x yetiĢdirilirdi.  

Ölkənin  əsas əkinçi  əhalisi  Kür  və  Arazın  məhsuldar vadilərində,  Kiçik  və 

Böyük  Qafqazın  dağətəyi  yerlərində  cəmləĢmiĢdi.  Ölkənin  iqtisadi  cəhətdən  daha  da 

inkiĢaf etmiĢ vilayətləri məhz bu bölgələrdə id i. 

Maldarlıq  Azərbaycan  əhalisinin  həyatında  ta  qədimdən  bəri  mühüm  yer 

tuturdu. ġirəli otlarla örtülü alp çəmənlikləri olan dağ  rayonları,  Kür-Araz ovalığı və 

Xəzəryanı rayonların q ıĢda da demək olar, qar görməyən çölləri köçəri maldarlığ ının 

geniĢ inkiĢafı üçün Ģərait yaradırdı. 

Albaniya  öz  otlaqları  ilə  elə  məĢhur  idi  ki,  qonĢuluqdakı  ermənilər də öz 

mal-qara  sürülərini qıĢlamaq üçün  alban torpaqlarına gətirirdilər.  Antik  və erkən orta 

əsrlər müəlliflərinin məlumatlarına görə burada keçi, qoyun, iribuynuzlu mal-qara, at, 

donuz, dəvə bəsləyirdilər. Erkən orta əsrlər dövründə ovçuluq peĢəsi getdikcə tənəzzül 

edir;  buna  müvafiq  olaraq  iri  və  xırda  buynuzlu  mal-qara  saxlayanların  sayı  artırdı. 

Albanların  bu  təsərrüfat  sahəsi  haqqında  Moisey  Kalankatlı  da  məlumat  verir; 

Albaniyada iri və xırda buynuzlu mal-qara və atların, o cümlədən minik atlarının bəs -

lənildiyi barədə yazan müəllif, ağ alban atı cinsini xüsusi qeyd edir. 

Arxeoloji  və  etnoqrafik  material  erkən  orta  əsrlər  Albaniyasında 

dəvəçiliyin  də  inkiĢaf  etdiyini  göstərir.  Dəvələrdən  yük  daĢımaq  və  min ik  üçün 

istifadə edird ilər. 

Tədqiqatlar  bu  dövr  Albaniyada  süd  məhsullarının  yüksək  səviyyədə 

hazırlandığını  da  təsdiq  edir.  Azərbaycanlı  maldarlar  və  qoyunçular  öz 

təsərrüfatlarında saxsı, ta xta və dəri nehrələrdən istifadə edird ilə r. 

Arxeoloji və etnoqrafik tədqiqatlar Albaniyada yun və dərinin geniĢ istehsalı 

və tətbiqi haqqındakı məlumatı təsdiq edir. Mingəçevir qazıntılarında qoyun qırxmaq 

üçün  qırxılıq  alətlər  aĢkara  çıxarılıb;  dəmir  qırxılıqlar  katakomba  (yeraltı  sərdabə) 

qəbirlərində də tapılıb. Belə dəmir qırxılıqları azərbaycanlı qoyunçular bu gün də öz 

təsərrüfatlarında iĢləd irlər. 

39 

 

Maldarlıqla  Albaniyanın  həm  yarımköçəri,  həm  də  oturaq  əhalisi  məĢğul 

olurdu.  Lakin  təsərrüfatçılığın  daha  geridə  qalmıĢ  formalarının  hakim  olduğu  dağlıq 

rayonlarda bu sahə üstünlük təĢkil edirdi. 

Albaniyanın təsərrüfat həyatında balıqçılıq da böyük rol oynayırdı. Balığı 

duzlayır,  qurudur  və  dəvələrlə  qonĢu ölkələrə  aparırd ılar.  Onun  piyindən  müalicə 

əhəmiyyətli  yağ  əldə  edir,  içalatın ı  qaynatmaqla  qiy mətli  nərə  yapıĢqanı 

hazırlay ırdılar. 

Orta  əsr  mənbələrində  Kür  sahili  əhalisinin  balıq  ovu  ilə  məĢ ğul  olması 

haqqında  çoxlu   məlu mat  vardır.  Mo isey  Kalankatlı  albanların  Kür  və  Arazdan 

tutulan balıqdan xəzərlərə bac verdiklərini xəbər verir.  

 

 

 

 

 

§ 6. ġƏHƏRLƏR VƏ DĠGƏR YAġAYIġ MƏSKƏNLƏRĠ 

 

Albaniyanın  erkən  orta  əsrlər  dövrü  Ģəhər  həyatının  canlanması  və 

Ģəhərlərin artması  ilə səciyyələnir.  Bu zaman köhnə Ģəhərlərin (Qəbələ, Naxçıvan, 

Dərbənd) tikilib geniĢlən məsi prosesi ilə yanaĢı, yeni Ģəhərlərin (Bərdə,  Beyləqan 

və  b.)  yaranması  prosesi  gedirdi.  QonĢu  Ermənistan  dövlətçiliyin in  ləğ vi  ilə 

əlaqədar baĢ verən tənəzzül  müqabilində Albaniya Ģəhərlərinin tərəqqisi bu dövrün 

özünəməxsus xüsusiyyətlərindən idi. 

Albaniyada  feodal  münasibətləri  bir  qədər  baĢqa Ģəraitdə,  qüvvətli  siyasi 

mərkəzi  hakimiyyət  Ģəraitində  inkiĢaf  edirdi;  bu  hakimiyyət  Ģəhərlərin  olmasını 

maddi  zəru rət hesab edir, onların tərəqqisinə kö mək göstərməyə çalıĢır,  feodallarla 

mübarizədə  onlardan  istifadə  edirdi.  Yeni  feodallaĢan  əyanlarda  da  onlara  pay 

edilmiĢ  torpaqları  mənimsəməyə  maraq  yaranır;  bütün  bunlar  Ģəhər  həyatının 

çiçəklən məsinə,  köhnə  Ģəhərlərin  abadlaĢdırılmasına,  yeni  Ģəhərlərin  salın masına 

gətirib çıxarırdı. 

Albaniya  Ģəhərlərin in  ticarət-sənətkarlıq  təbəqəsi  arasıkəsilməyən  ticarəti 

təmin  edə  bilən  güclü  mərkəzi  hakimiyyətə  məxsus  qüdrətli  dövlətin  olmasında 

maraqlı  idi.  Məh z  buna  görə,  erkən  orta  əsrlər  A lbaniya  Ģəhərləri  alban 

arĢakilərinin, sonralar isə alban mihran ilərin in dayağı id ilər. 

Albaniya  Ģəhərləri  ya  ticarət  yolu  üzərində  yerləĢən  kənd  icmasına 

əsaslanan  qədim  məskənin  yerində,  ya  hökmdar  və  ya  feodal  təsərrüfatının 

(dastakertin)  bazasında,  ya  da  sənətkarlıq  və  ticarətin  inkiĢafı  üçün  əlveriĢ li  o lan 

yerlərdə  təĢəkkül  tapmıĢdı.  Albaniyada  aĢağıdakı  Ģəhərlər  var  idi:  beynəlxalq 

tranzit ticarətin in ana yollarında meydana çıxmıĢ Ģəhərlər; Bərdə, Dərbənd, Qəbələ, 

Çoqa,  Beyləqan belə Ģəhərlərdən id i.  Bu Ģəhərlər  iri  in zibati və ticarət -sənətkarlıq 

mə rkə zləri  sayılırd ı.  Qaynaqlarda  onlar  "əzə mətli"  və  "Ģan -Ģöhrətli"  Ģəhərlər 

40 

 

adlandırılırd ı.  ġəhərlərdən  ġəki,  ġəmkir,  Girdiman,  Naxçıvan  və  b.  əsas  ticarət 

yollarından aralı və ucqar yerlərdə salın mıĢ sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri idi. Bu 

Ģəhərlər  eyni  zamanda  hərbi  dəstələrin  yerləĢdiyi  qalalardı.  Üçüncü  tip  Ģəhərlər 

əkinçilik  xarakteri  daĢıyan,  sosial-iqtisadi  mənada  Ģəhər  olmayan,  lakin  feodal 

vilayətlərinin  in zibati  mərkəzləri sayılan Ģəhərlər  idi.  Belə Ģəhərlərə indiki Ağdam 

rayonunda  yerləĢən  Gavurqala,  Qax  rayonundakı  Torpaqqala,  Mingəçevir  və  bir 

sıra  baĢqa  məskənləri  aid  etmək  olar.  Ġlk  iki  tip  Ģəhərlərin  ətrafında  əhalisi  kənd 

təsərrüfatı ilə məĢğul olan kənd nahiyələri yerləĢird i.  

Moisey  Kalankatlı  və  Movses  Xorenatsinin  məlu matları  A lbaniya 

Ģəhərlərinin  siyasi  strukturunu  aydınlaĢdırmaq  imkanın ı  verir;  məlu m  o lur  ki,  bu 

Ģəhərlər yerli  məmu rlar, hakimlər tərəfindən idarə olunurdu. V əsrdə Tsri Ģəhərinin 

hakimi a rĢaki hökmda rla rın ın nəslindən olan Xoçkarik id i. Mənbələrdə ki  mə lu mat 

bütün Ģəhər sakinlərinin  iĢtirak etdiyi, kəskin siyasi Ģəraitdə qərarlar çıxaran Ģəhər 

yığıncaqlarının  olması  ehtimalın ı  da  verir.  Belə  ki,  626-cı  ildə,  xəzərlər  Bərdəyə 

hücum  etdiyi  zaman  Sasani  mərzbanı,  yaln ız  alban  əyanlarının  və  Ģəhər 

sakinlərinin  razılığ ını  alandan  sonra  xəzərlərə  hərbi  müqavimət  göstərilməsi 

haqqında qərar qəbul edə bilmiĢdi. 

Albaniyanın  mühüm  Ģəhərlərindən  biri  Qəbələ  id i.  ġəhər  e.ə.  IV  əsrin 

sonu  -  III  əsrin  əvvəllə rində  meydana  çıxmıĢ  və  e.  XVIII  əsrinədək  mövcud 

olmuĢdur.  V  əsrədək  Qəbələ  Albaniyanın  paytaxtı,  alban  hökmdarları  və  alban 

arxiyepiskopunun iqamətgahı olmuĢ, paytaxt  Bərdə Ģəhərinə  köçürüldükdən sonra 

isə ölkənin ən  iri siyasi-in zibati, d ini-in zibati (arxiyep iskopluq), ticarət-sənətkarlıq 

və mədəni mərkəzlərindən biri olaraq qalmıĢdır. Ço xillik arxeoloji iĢlər nəticəsində 

məlu m  olmuĢdur  ki,  I  əsrin  sonundan XVIII əsrin ortalarınadək Ģəhər Qaraçay və 

Covurluçay arasındakı hündür təpədə yerləĢmiĢdi. ġəhər 25 ha-da çox sahəni tutan, 

içqalası  Səlb ir  adlanan  Ģimal  və  Qala  adlanan  cənub  hissələrinə  bölünürdü.  ġəhər 

sakinləri IX əsrədək əsasən Səlbirin, IX əsrdən isə Qalanın ərazisində yaĢayırdılar. 

Qazıntılar  zaman ı  ço xsaylı  yaĢayıĢ  evləri  və  ictimai  tikili  qalıqları,  habelə  zəngin 

maddi-mədəniyyət nümunələri aĢka ra çıxarılmıĢdır.  

V  əsrdən  sonra  Moisey  Kalankatlıya  görə,  alban  hökmdarı  Vaçe  tərəfindən 

tikilmiĢ  Bərdə  (onun  Partav  adı  erməni  mənbələrindəki  yazılıĢ  formasına  əsaslanır) 

paytaxt  olur. Mühüm  karvan  yollarının  qovĢağında  yerləĢən bu Ģəhər  Yaxın  və  Orta 

ġərqin ən iri ticarət mərkəzlərindən  biri  idi.  Böyük  Uti  v ilayətində  yerləĢən  Bərdə 

erkən  orta  əsrlərdə  Qafqaz  Albaniyasının siyasi,  dini  və  mədəni  mərkəzinə  çevrildi. 

Bərdə son alban arĢakilərinin və Mihranilər sülaləsindən olan hökmdarların, VI əsrdən 

isə  alban  katolikosunun  iqamətgahı  olur.  Ticarət-sənətkarlıq  mərkəzi  olan  bu 

Ģəhərdən baĢqa yerlərə ipəkqurdu, barama, çoxlu ipək, qızıl boya və s. aparılırdı. 628-ci 

ildə  Ġran-Bizans  müharibələri  zamanı  Bərdə  Bizansın  müttəfiqləri  o lan  xəzərlər 

tərəfindən  dağıdılmıĢdı.  ġəhər  ancaq  VIII  əsrin  əvvəllərində,  Xilafətin  Ģimal 

vilayətlərinin hakimi Əbd əl-Əziz ibn Xatimin əmri ilə bərpa edilmiĢdir. 

Naxçıvan - Azərbaycanın ən qədim Ģəhərlərindən biridir. Yazılı qaynaqlarda, 

41 

 

Araz  çayının sol sahilində  yerləĢən bu Ģəhər  haqqında  ən  erkən  məlumat  tarixçi  Ġosif 

Flaviyə  (e.ə.  I  əsr) və yunan  coğrafiyaçısı  Ptolemeyə  (e.  II  əsr)  mə xsusdur.  V-VII  və 

XIII-XVII əsrlərin erməni,  VIII-XIII əsrlərin alban  müəlliflərində, eləcə də  IX-XIII 

əsrlər  ərəb  və  fars  dilli  mənbələrdə  bu  Ģəhər  haqqında  məlumat vardır.  I  əsrdən  VI 

əsrədək Naxçıvan Albaniyada Ģəhər və vilayət  olmuĢdur.  591  -ci  il  müqaviləsinə görə 

Naxçıvan  Sünik və  Vaspurakan  vilayətləri  tərkibində  bilavasitə  Ġrana tabe edilmiĢdir. 

VI-VII əsrlərdə Naxçıvanda Ġran Ģahı I Xosrovun adından pul kəsən zərbxana var idi. Ġran 

-  Bizans  müharibələri  zamanı  Naxçıvan  gah  Sasani,  gah  da  Bizans  qoĢunlarının 

basqınlarına məruz qalırdı. 

Erkən  orta  əsrlər  dövründə  Dərbənd  yalnız  albanların  baĢ  qalası, 

Sasanilərin  Qafqazdakı  istinadgahı  kimi  deyil,  həm  də  mühüm  orta  əsr  Ģəhəri,  ən  iri 

ticarət-sənətkarlıq  və  siyasi  mərkəzlərdən  biri  kimi  tanın mıĢdı.  Onun  qədim 

dünyanın ən mühü m ticarət yollarından biri ü zərində tutduğu əhəmiyyətli mövqeyi, 

alban hökmdarları və Sasanilər dövründə xüsusi hərbi-strateji əhəmiyyəti Ģəhərin sürətli 

inkiĢafı  üçün Ģərait yaratmıĢdı.  VI  əsrdə  Dərbənd  mütəĢəkkil  daxili  struktura, dürüst 

seçilmiĢ topoqrafiyaya malik Ģəhər kimi məĢhur idi. 

"Alban tarixi"ndə Dərbənd "əzəmətli Ģəhər" adlandırılırd ı.  VIII əsr erməni 

tarixçisi  Gevondun  məlumatına  görə,  Dərbənd  qala  divarları  və  bürclərlə  əhatə 

olunmuĢdu. Ananiy ġirakatsinin "Erməni coğrafiyası"nda Dərbənd "Çora keçidin in 

Ģəhəri, dənizin ortasında tikilmiĢ möhtəĢəm istinadgah" adlandırılmıĢdır.  

Moisey  Kalankatlının  təsvirindən  Ģəhərin  küçə  və  meydanlar  sis temini 

əhatə  edən  daxili  planı  məlu m  olur:  "[Xəzərlər]  abır-həyasını  itirmiĢ  yırtıcı 

canavarlar  kimi  [Ģəhər  sakinlərin in]  ü zərinə  atıld ılar,  Ģəhərin  küçə  və 

meydanlarında  onları  amansızcasına  kəsib-doğradılar...  A lovun  yanan qamıĢlıqda 

dolaĢan [dilləri] kimi onlar bir qapıdan girib, o b irisindən çıxırd ılar".  

Alban  hökmdarları  və  Sasani  Ģahlarının  hərbi-siyasi  dayağı  və  strateji 

məntəqəsinin  əvvəlcə  böyük  bir  qarnizonun  yerləĢdiyi  mühü m  inzibati  mərkəzə, 

daha  sonra  isə  inkiĢaf  edərək  ticarət-iqtisadi  mərkəzinə  çevrilməsi  nəticəsində 

Dərbənd  bir  Ģəhər  kimi  təĢəkkül  tapmıĢdır.  Strateji  məntəqənin  erkən  orta  əsr 

Ģəhərinə  çevrilməsində  Sasani  Ģahlarının  quruculuq  fəaliyyəti  böyük  rol 

oynamıĢdır. 

Ticarət-sənətkarlıq  mərkə zi  kimi  Dərbəndin  əsas  sənətkarlıq  sahəsi 

qədimdən  burada  mövcud  olmuĢ  və sonralar  daha  da  inkiĢaf  etmiĢ  toxuculuq  idi. 

Dərbəndin  arxeo loji  təbəqələrində  çoxlu  silah,  Ģeypur,  metal  məmu latlar,  zinda n, 

çəkic,  mis  və  dəmir  filizi  qalıqlarının  tapılması  burada  metal  emalı  və 

metallurg iyanın  inkiĢafına  dəlalət  edir.  ġüĢə  əĢyalarının  ço xluğu,  onların 

özünəməxsusluğu və geniĢ çeĢidi Dərbənddə ĢüĢə istehsalının yüksək inkiĢafından 

danıĢmağa imkan verir. 

Dulusçuluq  burada  çox  yüksək  inkiĢaf  səviyyəsinə  çatmıĢdı.  Xeyli  ən 

mü xtəlif  təyinatlı  qab-qacaq,  ço xlu  saxsı  su  borusu,  biĢmiĢ  kəıp ic,  kirəmit,  soba 

qalıqları,  qab-qacaq  biĢirmək  üçün  vəsait  və  s.  Ģəhərin  yüksək  inkiĢaf  etmiĢ 

42 

 

dulusçuluq  istehsalından  xəbər  verir.  Bu  dövrdə  Dərbənd  həm  də  mühüm 

beynəlxalq ticarət  mərkəzinə çevrilir; ehtimal ki, bu  zaman o daha ço x  Xəzəryanı 

ticarət yolunun ən böyük tranzit məntəqəsi rolunu oynayırdı.  

ġəhər  ərazisinin  sahəsinə  (150  ha-a  yaxın)  görə  Dərbənd  Ön  Asiya, 

Cənubi  Qafqaz  və  Orta  Asiyanın  bir  çox  ən  iri  erkən  orta  əsr  Ģəhərlərin i  xey li 

geridə  qoyurdu.  Arxeolo ji  məlu mat lara  görə,  dənizkənarı  rayon  hesaba 

alın mamaqla Ģəhərin  məskunlaĢmıĢ ərazisin in ü mu mi sahəsi 26-27 ha-a çatırdı ki, 

bu da Ģəhərin divarlarla əhatə olunmuĢ sahəsinin 1/6 hissəsini təĢkil edird i.  

QuruluĢ  baxımından  Dərbənd  aydın  Ģəkildə  iki  tərkib  h issəyə  ay rılır: 

içqala  və  Ģəhərin  özü;  indi  narınqala  adlanan  içqala  xüsusi  yer  tuturdu.  Bu,  Ģəhər 

hakiminin  iqa mətgahı,  onun  sarayı  və  qarnizonun  yerləĢdiyi  yer,  inzibati,  hərbi-

siyasi  və  mədəni  mərkəz  id i.  2,5-3,5  m  qalın lıqda,  ayrı-ayrı  sahələrdə  hündürlüyü 

20-25  m-ə  çatan  möhtəĢəm  divarlar  onu  alın maz  qalaya  çevirir.  Ġlkin  o rta  əsrlər 

Dərbəndi Ģəhər strukturunun bir hissəsi olan rabada (Ģəhər ətrafına)  malik deyild i; 

beləliklə, d ivarlarla əhatə olun muĢ çox böyük ərazi Ģəhərə kifayət qədər iri sahədə 

geniĢlənmək və in kiĢaf etmək imkanı verirdi. 

ġəhərin  sosial  strukturuna  gəldikdə  isə,  qeyd  etmək  lazımdır  ki, 

narınqalada alban hökmdarları, sonralar isə Sasanilər tərəfindən təyin edilən Ģəhər 

hakimi otururdu. Sasani Ģahlığ ının  Dərbənddəki caniĢini  V əsrdə " mərzban"  titulu 

daĢıyırdı.  ġəhər  əyanlarından  ibarət  hakim  siniflə  xırda  alv erçi  və  sənətkarlar 

arasındakı təbəqəni təĢkil edən döyüĢçülər Ģəhər cəmiyyətinin strukturunda  xüsusi 

yer tuturdular. Sasanilər sərhədlərin  mühafizəsi üçün Dərbənddə hərbi kolon istləri 

yerləĢdirərə k, onla ra torpaq paylayırdıla r.  

Dərbənd  o  dövrdə  ġərqi  Qafqazda  olan  əsas  xristian  mərkəzlərindən  biri 

kimi də tanın mıĢdı. 

Tədqiq edilən dövrdə Beyləqan, ġamaxı, ġabran, Xalxal, ġəmkir, A maras, 

Xunan kimi Ģəhərlər də məĢhur id i. 

 

 

 

 

 

§ 7. TĠCARƏT VƏ PUL DÖVRĠYYƏSĠ 

 

Erkən orta əsrlər dövründə Albaniya təbii ehtiyatlarına və coğrafi Ģəraitinə 

görə  bir-b irindən  fərqlənən  vilayətlərdən  ibarət  geniĢ  ərazin i  tuturdu.  Bu  fərq 

özünü  ayrı-ayrı  vilayətlərin  məhsullarında  da  göstərirdi.  Albaniyanın  təbii 

ehtiyatları  baĢqa  ölkə lərin  də  d iqqətini  cə lb  edird i.  Bundan  əlavə,  A lbaniya 

ərazisindən  bir  sıra  tran zit  ticarət  yolları  keçirdi.  Xəzər  dənizinin  qərb  sahili 

boyunca  uzanan  yol  xüsusilə  canlı  idi.  Bu  yol  Cənubi  Qafqazı,  o  cümlədən 

Azərbaycanı həm  Yaxın və Orta ġərqin  mədəni  mərkəzləriylə, həm də Qafqaz sıra 

43 

 

dağlarından  Ģimalda  yerləĢən  ölkələrlə  birləĢdirirdi.  Burada  daxili  və  tranzit 

səciyyəli baĢqa ticarət yolları da fəaliyyət göstərirdi.  

Əkinçiliyin və maldarlığın, habelə sənətin müxtəlif sahələrinin  inkiĢafı əmtəə 

istehsalına və ticarətə təkan verdi. Əhali izafi məhsulu bazarlarda satırdı. Əmtəənin bir 

hissəsi  istehsalçıların  özləri  tərəfindən  satılırdı.  Lakin  çox  vaxt  istehsalçılarla 

istehlakçılar  arasında  vasitəçi  kimi  əsas  iĢləri  alıĢ-veriĢ  olan  tacirlər  çıxıĢ  edirdilər. 

Ticarətlə  daha  çox  Ģəhərlilər  məĢğul  olurdular.  Əhalinin,  xüsusilə  Ģəhər  əhalisinin 

təsərrüfat həyatında ticarətin mühüm ro l oynadığını Azərbaycan və Cənubi Dağıstan 

ərazilərində  aparılan arxeoloji  qazıntılar  zamanı  aĢkar  olunmuĢ  çoxsaylı  materiallar 

təsdiq  edir.  Azərbaycanda  bu  cür  materiallar  Mingəçevirdə,  Qəbələdə  və  ġamaxıda 

daha çox aĢkar olun muĢdur. 

Mingəçevirdəki  2 saylı  yaĢayıĢ yerində,  erkən orta  əsrlər dövrü  təbəqəsində 

ticarətə aid baĢqa materiallarla yanaĢı, bürüncdən hazırlanmıĢ asma tərəzi qolu aĢkara 

çıxarılmıĢdır. 

Bir çox arxeoloji tapıntılar yerli əhalinin beynəlxalq ticarət əlaqələri haqqında 

təsəvvür  yaradır.  Bu  tapıntılar  xaricdən  gətirilmiĢ  mü xtəlif  məmulatla  təmsil olunub. 

Onların  arasında  Çində  istehsal  olunmuĢ  ipək  parça  qalıqları,  ayrı-ayrı  ölkələrdən 

gətirilmiĢ  mü xtəlif bəzək əĢyaları, iĢlək üzlərində mü xtəlif rəsmlər həkk olunmuĢ daĢ 

möhürlər (gemmalar), ĢüĢə qablar, yüksək zövqlə hazırlanmıĢ  gümüĢ qablar, ço xsaylı 

sikkələr və s. vardır. 

Ġpək parça qalıqları Mingəçevirdəki erkən orta əsrlər dövrünə aid qəbirlərdə 

tapılmıĢdır. 

Azərbaycanda  erkən  orta  əsrlərə  aid  abidələrdə  aparılan  qazıntılar  zamanı 

qliptika  incəsənətinin çoxsaylı  nümunələri  -  gemmalar  aĢkar  edilmiĢdir.  Bu  məmulat 

baĢlıca olaraq  möhür  kimi  iĢlədilirdi.  Lakin  onlar  eyni  zamanda  bəzək  əĢyaları  idi. 

Onların  bir  ço xu  Ġrandan  gətirilmiĢ  və  yaxud  Ġran  incəsənətinin təsiri  altında Azər-

baycanda hazırlan mıĢdı. 

Azərbaycan  ərazisində  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  çoxlu  ĢüĢə  qab  aĢkar 

edilmiĢdir.  Onların  çoxu  ticarət  yolu  ilə  Finikiya,  Suriya  və  Fələstindən  gətirilmiĢdi. 

Erkən orta əsrlər dövründə Albaniyada da ĢüĢə məmulatının istehsalına baĢlandı. Bu ĢüĢə 

qablar ġimali Qafqaz və xüsusilə Dağıstan ərazisində daha çox aĢkara çıxarılmıĢdır. 

Tarixi  Albaniyanın  ərazisində  aĢkar  olunmuĢ  arxeoloji  materiallar  arasında 

torevtika  məmulatı  xüsusi  diqqətə  layiqdir.  Onların  bir  qismi,  Ģübhəsiz,  baĢqa 

ölkələrdən gətirilmədir. 

Gü müĢdən  hazırlanaraq  qızılı  rənglə  boyanmıĢ,  hal-hazırda  Sankt-

Peterburqun  Dövlət  Ermitajının  kolleksiyasında  saxlanılan  dolça,  Azərbaycanda  və 

Cənubi  Dağıstanda  hazırlanan  digər  tapıntılar  da  bu  cür  məmu latlar  dairəsinə 

daxildir. 

Azərbaycan  ərazisində  ilk  orta  əsrlər  dövrünə  aid  abidələrdə  aparılmıĢ 

arxeoloji  araĢdırmalar  zamanı  idxal  olunmuĢ  baĢqa  əĢyalara  da  təsadüf  edilir  və  bu 

əĢyalar həmin  dovrün ticarət əlaqələrindən  xəbər  verir.  Onların  arasında çoxlu  bəzək 

44 

 

əĢyaları vardır. 

Erkən orta əsrlər dövründə Albaniyanın ticarəti və ticarət əlaqələri haqqında 

yuxarıda  qeyd  olunmuĢ  tapıntılarla  yanaĢı,  dəfinə  halında  və  tək-tək  nüsxələrlə 

tapılmıĢ  çoxsaylı  sikkələr  də  məlumatlar  verir.  Bu  tapıntılar  göstərir  ki,  Albaniyanın 

Sasani Ġranı ilə əlaqələri  xüsusilə canlı olmuĢdur. Bu, bilavasitə həmin dövrün siyasi 

və  mədəni Ģəraiti  ilə  əlaqədardır.  Sikkə  tapıntıları  təsdiq  edir  ki,  erkən  orta  əsrlərdə 

Albaniya  bazarlarında  Sasani  gümüĢ  sikkələri  hakim  rol  oynamıĢdır.  Hələlik  tarixi 

Albaniyanın ərazisində Sasani sikkələrin in ən ilkin nümunələri  1964-cü ildə Qəbələ 

Ģəhərgahı  yaxınlığında  tapılmıĢ  dəfinədən  məlumdur.  Dəfinə  torpaq  iĢləri  zamanı 

təsadüfən  tapıldığından  sikkələrin  bir  qismi  əhali  arasında  yayılmıĢdır.  Dəfinənin 

sikkələrindən  yalnız  158  ədədini  toplamaq  mümkün  olmuĢ  və  həmin  sikkələr 

Azərbaycan  Tarix  Muzeyinə təhvil  verilmiĢdir.  Sonralar  həmin  dəfinədən  aĢkar olun-

muĢ daha 5 sikkə həmin  mu zeyə verilmiĢ dir.  Dəfinədə olan sikkələrin əksəriyyətini 

(155 ədədini) Sasani hökmdarı 11 Varəhranın (274-291) drahmaları (dirhəmləri) təĢkil 

edir.  Lakin  dəfinənin  tərkibində  e.  I—II  əsrlərinə  aid  Parfiya  və  Roma  sikkələrinin 

tək-tək nüs xələri də vardır. 

Erkən  Sasani  sikkələrinin  azsaylı  olması  və  bu  dəfinə  təsdiq  edir  ki,  ilk 

Sasani  hökmdarları  dövründə  Albaniyada  əvvəllər  kəsilmiĢ  Parfiya  və  Roma 

sikkələrindən də istifadə olunmuĢdur. Güman etmək olar ki, tarixi Albaniya ərazisində 

III-IV əsrlərə aid olan abidələrdə aparılmıĢ arxeoloji qazıntılar zamanı Sasani Ġranından 

gətirilmiĢ  məmulata,  o  cümlədən  sikkələrə,  nisbətən  nadir  hallarda  təsadüf  edilməsi 

Albaniyanın  Sasani  təsiri  dairəsinə  tədricən  daxil  olması  ilə  izah  edilə  bilir.  Sasani 

sikkələrinin və digər məmulatın (qliptika, torevtika nü munələri və s.) axını sonralar 

tədricən  güclənmiĢ,  V-VII  əsrlərdə  isə  Albaniya  bazarlarında  xey li  dərəcədə 

artmıĢdı.  TapılmıĢ  Sasani  sikkələrinin  çoxsaylı  nümunələri  məhz  bu  dövrə  aiddir. 

Onlara  həm  tək-tək nüsxələr,  həm  də  böyük  dəfinələr  Ģəklində  Azərbaycanın  bütün 

ərazisində  təsadüf  olunmuĢdur. Azərbaycanda  Sasani sikkələrinin  V  əsrin sonlarından 

etibarən  xüsusilə  geniĢ  Ģəkildə  yayıldığını  görkəmli  alim  Y.A.Paxo mov  da  çoxillik 

tədqiqi nəticəsində təsdiq etmiĢdir. 

Son  illər  ərzində  aparılmıĢ  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  Sasani  sikkələrindən 

ibarət yeni dəfinələr, həmin sikkələrin tək-tək nüsxələri tapılmıĢdır. Əvvəllər olduğu 

kimi, bu sikkələrə Azərbaycanın bütün ərazisində - həm qədim yaĢayıĢ məskənlərinin 

mədəni təbəqələrində, həm də qəbirlərdə təsadüf edilir.  

Azərbaycanda  tapılmıĢ  bütün  Sasani  sikkələri  gümüĢ  drahmalarla 

(dirhəmlərlə) təmsil olunmuĢdur. Sasani sikkələrinin bu nominalı çəkisinə və əyarına 

görə  Attika  (Yunanıstan)  pul-çəki  sistemi  əsasında  kəsilmiĢ  Parfiya  drahmalarına 

yaxındır.  Tiplərinə  görə  Sasani  sikkələri  baĢqa sikkələrdən  əsaslı  Ģəkildə  fərqlənir. 

Sasani  pullarının  üz  tərəfində  ĢahənĢahın  beldən  yuxarı  təsviri,  arxa  üzündə  isə 

zərdüĢtilik  dinin in  rəmzi  olan  mehrab  -  atəĢdanın  və onu  hər  iki  tərəfdən  qoruyan 

mühafizəçilərin  təsviri  verilmiĢdir.  Sikkələrin  hər  iki  üzündə  pəhləvi  yazısı  vardır. 

Hökmdarların  portretləri adətən Ģərti verilir.  Hər  bir  Sasani hökmdarının baĢqa hökm-

45 

 

darlarınkından  fərqlənən tacı vardır.  Sikkələrin  əks  üzündə  təsvir  edilmiĢ  mehrablar, 

erkən sikkələrdəki hökmdar portretləri daha  mükəmməl  iĢlənməsilə seçilirdi. Sonrakı 

dövrlərdə  həmin  təsvirlər  sxematikləĢmiĢdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  tədqiqatçıların 

dəfələrlə qeyd etdikləri bu xüsusiyyət Sasani Ġranı incəsənətinin bütün abidələri üçün 

səciyyəvidir.  Bu  xüsusiyyət  nəinki  sikkələrdə,  habelə  böyük  relyeflərdə,  qliptika 

məmulatında, torevtika abidələrində nəzərə çarpır. 

Azərbaycan  dəfinələrində  I  Xosrovdan  baĢlayaraq  bütün  sonrakı  Sasani 

hökmdarlarının  adlarına  kəsilmiĢ  pullar  tapılmıĢdır.  Bu tipli sikkələrin  kəsilmə  yerinin 

müəyyənləĢdirilməsi  mühüm  maraq  doğurur.  Təəssüf  ki,  Sasani  sikkələrinin  heç  də 

hamısında onların  kəsildiyi  yer göstərilmirdi.  Sasani  hökmdarları  sikkələrin  kəsildiyi 

yeri pulların üzərində yalnız V əsrin II yarısından etibarən qeyd  etdirmiĢlər.  Lakin çox 

vaxt  sikkələrin  kəsildiyi  yerin  adı  ixtisarla  yazılmıĢ,  bu  isə  həmin  yerin 

dəqiqləĢdirilməsinə  əngəl  törətmiĢdir  məsələn,  "Nax",  yəni  Naxçıvan,  "Atra",  yəni 

Atropatena, "Qaza",  yəni  Qazaka  və  s.).  Vəziyyət pəhləvi  yazısının  eyni  hərflərinin 

mü xtəlif fonetik (səs) məna daĢıması ilə mürəkkəbləĢir. Tədqiqatçılar (Y.A.Paxomov və 

b.)  Azərbaycan  ərazisində  tapılmıĢ  Sasani  sikkələrinin  kəsildiyi  yerləri 

müəyyənləĢdirmək  üçün  iki  cəhətə  -Ərəb xilafətinin caniĢinləri tərəfindən Sasani tipi 

əsasında  Ġranın  müxtəlif  vilayətlərində  kəsdirilmiĢ  ilk  ərəb  pullarının  təhlilinə  və 

onların tapıldığı  yerlərə diqqət yetirmiĢlər.  AĢkar  edilmiĢdir  ki,  müəyyən  iĢarəli  bəzi 

sikkələr  Cənubi  Qafqazın,  o  cümlədən  Azərbaycanın  sikkəxanalarında  kəsilmiĢdir. 

Tədqiqatçılar,  həmçinin,  müəyyənləĢdirmiĢlər  ki,  VI  əsrin  sonundan  etibarən 

Azərbaycan pul dəfinələrində üzərində eyni bir iĢarə olan Sasani drahmalarına xüsusilə 

daha çox təsadüf olunmağa baĢlanır. Belə iĢarəsi olan drahmaların çoxluğu onların idxal 

olunmadığını və Azərbaycanda kəsildiyini ehtimal etməyə imkan verir. Lakin hər halda 

onların kəsildiyi yeri qəti Ģəkildə müəyyən etmək qeyri-mümkündür. Belə hesab edilir 

ki, bu cür iĢarəyə malik Sasani drahmalarının Bərdədə zərb olunduğunu güman etmək 

olar. Həmçinin, güman etmək olar ki, Dvində və Tiflisdə zərb olunmuĢ sikkələrdə də 

belə  iĢarə  həkk  etmiĢlər.  Çünki  bu  vilayətlər  də  eyni  inzibati  bölgəyə  daxil  idilər. 

Sasanilər dövründə Naxçıvan və Gilanda da üstündə müəyyən iĢarəsi olan sikkələrin 

kəsildiyi zərbxanalar olduğu ehtimal olunur. 

VI  əsrin sonu  -  VII  əsrin əvvəllərində  Gürcüstanda  zərb olunan  Sasani  tipli 

sikkələrin üstündə əvvəlcə xaç, sonra isə gürcü yazısı həkk olunmuĢdur. Bu sikkələrin 

üstündə hətta gürcü padĢahının adı  da  göstərilir,  xaç  isə  daha  qabarıq  və  sikkənin  daha 

görkəmli yerində həkk olunurdu. 

Erkən  orta  əsrlər  dövründə  Azərbaycan  ərazisində  Bizans  pulları  geniĢ 

yayılmamıĢdı.  Hər  halda  göstərilən  dövrə  aid  arxeoloji  abidələrdə  qazıntılar  zamanı 

Bizans pullarına nadir hallarda rast gəlinir. Hələlik Azərbaycanda bu dövrə aid yeganə 

Bizans pulu  Örənqala Ģəhər yerindəki  qazıntılar  zamanı  mədəni təbəqənin  alt  qatında 

tapılmıĢdır. Bu mis sikkə I Anastasinin (491-518) adından zərb olunmuĢdur. Ərəblərin 

hücumu  nəticəsində  Sasanilər  dövlətinin  süqutundan  sonra  Azərbaycanda  ərəb  pulları 

yayılmağa baĢladı. 

46