«tasdiqlayman» № O’quv ishlari prorektori prof. A. Soleev

XOTIRANI EKSPERIMENTAL O’RGANISH


Xotira, uning turlari va jarayonlari haqida tushuncha


Kirish qaydlari. Xotira psixologik jarayon sifatida shaxc faoliyatida muxim uringa ega. Xotira bilim va xayotiy tajribalarni tuplash, ularning davomiyligini ta’minlash va zarur xollarda kerakli ma’lumotlardan foydalanishga yordam beradi. Xotirada shaxc xayoti uchun kerakli ma’lumotlar zaxirasi saklanadi. SHu sababli xam ukuvchining ta’lim jarayonida uzlashtirayotgan bilimlarida xam xotiraning xizmati katta. Xotira tajribalarga tayanib, faoliyat uchun muxim axborotlarni esda olib kolish, esda saklash, esga tushirish, tanish va unutishdan iborat jarayon sanaladi. Xotiraning imkoniyatlari kanchalik yukori bulsa, zarur axborotlardan (bilim va tajribalar) uzok vakt davomida foydalanish mumkin. Xotirani kundalik «omborxona», «xamyon», «sandik» kabi xayotiy tushunchalar orkali nisbiy ma’noda ifodalasa buladi.
Inson xotirasi shuncha serkirraki, u xar bir shaxs individual xarakterga ega. Mnemik faoliyatning xar xil shakllarining namoyon bulishi uchta asosiy mezonlarga muvofik ajratiladi.
1. Psixik faolligiga kura, inson xotirasi xarakat, emotsional, obrazli va suz-mantiik turlarga ajratiladi. Xarakat xotirasi xarakatlarni esda olib kolish va esga tushirish bilan boglik bulib, xarakat kunikma va malakalarining shakllanishiga xizmat kiladi. Bu kuprok uyin, mexnat, sport va boshka turdagi faoliyat bilan shugillanuvchi insonlarda kuprok uchraydi. Obrazli xotira vokea va xodisalarning xissiy timsollari, ularning xususiyatlarini va ularga boglik ma’lumotlarni kurgazmali tarzda esda olib kolish va esga tushirish bilan xarakterlanadi. Xotira obrazi xar xil murakkablikda bulishi mumkin: yagona predmet timsoli va umumlashtirilgan tasavvurlarga kura, abstrakt mazmunni ifodalashi mumkin. Obrazli xotira kaysi analizatorning inson kechinmalarini esga olib kolishida etakchilik kilishiga kura farklanishi mumkin. SHunga kura, kurish, eshitish, xid va ta’m bilish xotiralariga ajratiladi. Agar kurish va eshitish xotirasi odatda barcha insonlarda rivojlangan bulsa, kolganlari esa kasbiy faoliyat bilan boglik rivojlanadi.
2. Faoliyat makeadiga kura, ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira.
3. Materiallarning vaktli mustaxkamlanishiga kura uzok va kiska muddatli xotiralarga ajratiladi. Kiska muddatli xotira izlarning avtonom tarkalishiga boglik xosil buladi. Uzok; muddatli xotira izlarining tarkalishiga emas, balki ularni aralashgan xolati va assotsiativligiga boglik tarzda namoyon buladi. Amaliyotda va kundalik turmushda xotiraning shunday turidan foydalniladiki, insonning faol va dolzarb xarakatlarni, operatsiyalarni amalga oshirilishida foydalaniladi. Xotiraning bu turi operativ xotira deb nomlanadi.
Xotiraning asosiy jarayonlari - esda olib kolish, esda sakdash, esga tushirish va unutishdan iborat. Esda olib kolish xotiraning asosiy jarayoni bulib, u materialni tulik, anik, ketma-ket esga tushirish, mustaxkamligi va uning sakdanish davomiyligiga boglik. Esda olib kolish va esga tushirish ixtiyoriy va ixtiyorsiz tarzda amalga oshiriladi. Unutish odatda ixtiyorsiz jarayondir. Ixtiyorsiz xotira inson faoliyatida muxim uringa egaki, inson kup narsalarni maksadsiz va kuch ishlatmasdan esda olib koladi va esga tushiradi. Ixtiyoriy xotira insonni ayni dam uchun zarur materiallarni tulik esda olib krlishga majbur etadi. Esda olib kolish jarayoni, esda sakdash va esga tushirishda materialning sub’ekt faoliyatida kanday urin tutishiga boglik.
Xotiraning individual xususiyatlarini esga olib kolishning xar xil tezligi, anikdigi va mustaxkamligi ifodalaydi. Ular ma’lum maksadlarda nerv sistemasining kuzgalish kuchi va tormozlanishiga, ularning muvozonatlashganligi va xarakatchanligi darajalari bilan boglik- Birok oliy asab tizimining ushbu xususiyatlari insonlarning faoliyati va xayot sharoiti ta’sirida uzgaradi.
Xotira va uning jarayonlari borasidagi tadkikotlar keng kulamda amalga oshirilgan. Ammo davrning uzgarishi va eksperimental laboratoriyalar imkoniyatlarining usib borayotganligi tufayli xotira muammosiga xam yangicha yondashishlar kirib kelmokda. Masalan, esda olib kolish jarayonini shakllanishi va rivojlanishini Urganishda genetik tadkikot metodidan foydalanila boshlandi. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib krlishning xar xil yosh xususiyatlari kiyosiy urganilishi, xar xil yosh boskichlarida operatsiyaning dinamikasi tarzda va esda olib kdlishning operatsional taxdiliga karatildi.
Xotira bilan boglik aloxida tadkikotlarda tekshiriluvchiga materialni u yoki bu tarzda uzlashtirishi inobatga olinadi. Ma’lum vaktdan keyin materialni uzlashtirganligi va taniganligi tekshirib kuriladi.
Xar bir tajribani utkazishda eksperimentator uchta mezonga amal kiladi:
1) uzlashtirish faoliyati yoki yod olish;
2) uzlashtirish bilan esga tushirish jarayonlari Urtasidagi interval;
3) esga tushirish faoliyati.
Xozirgi kunda xotirani tadkik etishda EXM mashinalaridan keng foydalanilmokda. Bu esa bir tomonidan eksperimentator faoliyatini engillashtiradi, natijalarni kayta ishlash jarayonini osonlashtiradi.

1.