Tasdiqlayman” O’quv ishlari bo’yicha prorektor

3.

Ilmiy tadqiqot ishlarining turlari 
Ilmiy tadaikot ishlarinig turlari. .
:
, Ilmiy tadkikot ishlari (ITI) uz maksadiga, tabiat yoki sanoat
bilan boglshlik darajasi va ilmiy chukurligiga kura uchta asosiy turga ajratiladi: fundamental (nazagjy),
amaliy va ishlanma.
u Fundamental (nazariy\ tadkikotlar atrof borlikdagi yangi konunlarni ochishga, x,odisalararo
alokalarni aniklashga, yangi nazariya va tamoyillar yaratishga yunaltiriladi. Ular ijtimoiy bilimni
kengaytirishga, tabiat konunlarini yanada chukurrok anglashga imkon beradi. Bu tadkikotlar fanning
ichida xam, ijtimoiy ishlab chikarishda poydevor va asos (fundament) xisoblanadi.
'^Amaliy_tadkikotlarning ilmiy negizi (bazasi) ishlab chikishga yunaltiriladi. Mazkur negiz ishlab
chikarishning yangi vositalari (uskunalar, mashinalar, materiallar va texnologiyasi)ni yaratish yoki
mavjudlarini takomillashtirish bilan bevosita boglik. Bu tadkikotlar jamiyatning ishlab chikarish
muayyan tarmoklarini rivojlantirishga bulgan talablarini kondirish maksadida bajariladi.
Ishlanmalar yoki tajriba konstruktorlik ishlari (TKI)dan maksad amaliy (yoki fundamental)
tadkikotlarning natijalaridan texnika va ishlab chikarish texnologiyasining yangi xillarini barpo kilish
xamda uzlashtirish yoki mavjud namunalarni takomillashtirish maksadida foydalanishdan iboratdir.
TKI jarayenida ilmiy-tadkikotlar texnikaviy takliflarga aylanadi. Fan va ishlab chikarishning
uygunlashgan tizimida bunday aylanish tarxi 1-rasmda keltirilgan.
Fundamental va amaliy ITIlarni bajarish jarayoni bir kator asosiy boskichlarni uz ichiga oladi. Ular
muayyan mantikiy ketma-ketlikda joylashadi. Eksperimental tadkikrtlar yangi ilmiy bilimlar olishning
asosiy usullaridan
biridir.
Eksperiment utkazishdan bosh maksad nazariy koidalarni tekshirish ya’ni ishchi gipotezani tasdiklash
xamda ilmiy tadkikrt mavzusini yanada kengrok va chukurrok urganishdir.
Eksperimentlar tabiiy va sun’iy bulishi mumkin. Tabiiy eksperimentlar ishlab chikarish, turmush va
x.k.larda ijtimoiy xodisalarni urganish maksadida utkaziladi. Sun’iy eksperimentlar esa texnika va
boshka fanlarda keng kullaniladi.
Urganilayottan ob’ekt yoki jarayon modelining xususiyatiga, eksperimentlarni tanlash va
utkazishga boglik xolda ular laboratoriya va ishlab chikarish turiga bulinadi. Laboratoriya
eksperimentlari maxsus modellashtiruvchi kurilma va
stendlarda namunaviy asboblar va tegishli apparatlar yordamida utkaziladi. Ular xarajatni kam kilgan
xrlda kimmatli ilmiy axborotni olish imkonini beradi. Ammo, Eksperimental tadkikotlarning bunday
turi xamma vakt xam jarayon yoki ob’ekt xakidagi ma’lumotlarni tulik aks ettira olmaydi. Ishlab
chikarish eksperimentlari atrof muxitdagi turli tasodifiy omillarni xisobga olgan xolda, mavjud
sharoitlarda utkaziladi. Ular laboratoriya
eksperimentlariga Karaganda murakkab bulib, tajribalar naturalarda (real jarayon yoki ob’ektlarda)
olib borilganligi uchun xajmdor xisoblanadi, shu sababdan utkazishdan avval puxta fikrlash va
rejalashtirishni talab etadi. Ekspluatatsiya kilinadigan ob’ektning turli dala sinovlari xam ishlab
chikarish eksperimentlariga kiradi.
Tegishli metodika va shakl buyicha tashkilotlar, muassasalar yoki korxonalardan tadkik
etilayotgan u yoki bu masala buyicha materiallar tuplash x,am ishlab chikarish eksperimentlarining bir
turi xisoblanadi. Eksperimental taddikotlarni samarali
utkaziщ
uchun eksperiment

---

---

56
metodologiyasi ishlab chikiladi. U kuyidagi asosiy boskichlarni uz ichiga oladi: eksperimentni reja-

dasturini ishlab chikish; ulchamlarni baxolash va eksperiment
utkazish 
vositalarini tanlash;
eksperimentni utkazish; eksperiment natijasida olingan ma’lumotlarni ishlab chikish va taxlil kilish. 2.
Eksperimentning reja dasturi Eksperimentning reja-dasturi-eksperimental tadkikotlarning
metodologik asosidir.
Reja-dastur kuyidagilarni uz ichiga oladi: tadkikot mavzularining r5^yxati va ishchi gipotezaning
mazmuni;
eksperiment metodikasi va uni bajarish uchun zarur materiallar, asbobl kurilmalar va x.k.lar
ruyxati;
bajaruvchilar ruyxati va ularning kalendar ish rejasi; eksperimentni bajarish uchun xarajatlar ruyxati.
Eksperiment metodikasi deb metodlar, eksperimental tadkikrtlarni maksa; muvofik bajarish
usullarining majmuiga aytiladi. Umumiy tarzda u uz ich! kuyidagilarni oladi: eksperimentning maksad
va vazifasini;
omillarni tanlash va ularning uzgarish darajasini; vositalar va ulchashlar intervalini asoslashni;
eksperimentning moxiyati va tartibining bayonini; eksperiment natijalarini ishlab chikish va
taxlil kilish usullari asoslashni.
Eksperimentning maksad va vazifasi ishchi gipoteza va tegishli nazar ishlanmani taxlil
kilish asosida aniklanadi. Vazifa anik bulishi, ularni soni uncha kup bulmasligi lozim: oddiy
eksperiment uchun - 3...4, majm
eksperiment uchun esa - 8... 10 ta. Urganilayotgan jarayon yoki ob’ektga ta’sir etuvchi omillarni
tanlash kab
kilingan ishchi gipotezaga muvofik nazariy ishlanmalarni taxlil ksh» asosida amalga oshiriladi.
Barcha omillar mazkur eksperiment uchun avv muximlik darajasiga kura saralanadi, sungra
ulardan asosiylari yordamchilari ajratiladi. Omillar soni uncha kup bulmaganda (3 gacha) ularning
muximlik darajasi
6\
omilli eksperiment buyicha aniklanadi (bitta omil kolganlar muxim bulgan, uzgaradi). Agar omillar
soni katta bulsa, yukorida kurib utilganidek, k; omillik taxlil kullaniladi.
Ulchash vositalari eksperimentning maksad va vazifasidan, ulchanadip parametrlar
tavsifi va talab etilayotgan aniklikdan kelib chikib tanlanadi. Kridaga kura, tajribalarda
mamlakatimizda va chet ellarda yalpi ishl;chikariladigan standart ulchash vositalaridan
foydalaniladi. Ayrim xollar,l kamyob ulchov asboblari va apparatlari kulbola tarzda bunyod
etiladi.Eksperimentni utkazishning mazmun va tartibi - metodikaning markaziy kisl xisoblanadi. Unda
eksperiment utkazish jarayoni tula loyixalashtiriladi: kuzatish va ulchash operatsiyalarini amalga
oshirishning ketma-ketligi tuziladi; eksperiment utkazishning tanlangan vositalarini xisobga olgan
xolda xar operatsiya ayrim-ayrim xolda mufassal tavsiflanadi. operatsiyalarning sifatini nazorat
kilishda kullanadigan usull tavsiflanadi; kuzatish va ulchash natijalarini yozish uchun daftar
tutiladi. Eksperimental ma’lumotlarni ishlab chikish va taxlil kilish usullari^ asoslash metodikani
muxim bulimi xisoblanadi. Eksperiment natijalari namoyish etishning kurgazmali shakliga keltirilish
lozim, ya’ni jadvallar, grafik, nomogrammalar va x-k. tarzida, toki ulari kiyoslash va taxlil kilish
mumkin bulsin. Bunda aloxidagi e’tibor natijalarl ishlab chikishning matematik usullariga ya’ni
empirik bogliklik, omillar I chikish parametrlari urtasidagi aloka approksimatsiyasi, mezonlar,
ishsintervallar urnatish va boiщalarga kdratiladi. Eksperimentning metodikasi ishlab
chikilgandan sung, eksperim! tadkikrtning xajmi va mexnat talabliligi aniklanadi. Ular na
ishlanmalarning chukurligi va kabul kilingan ulchash vositalarining tavskursatkichlariga ya’ni
aniklik darajasi, ishonchliligi, tezkor xarakatlanishi va x,.k. ga boglik. Tadkikotning nazariy
kismi kanchalik ifodalangan bulsa, eksperimentning xajmi va mexnat talabliligi shunchg buladi.
Tabiiyki, xajm va mexnat talablilik eksperimentning turiga boglik.
sinovlari, koidaga kura, kup mexnat talabdir. Eksperim yentni utkazish Eksperimentni utkazish - ilmiy
tadkikrtning eng muxim va ancha mexnat 1 etadigan boskichidir.
Eksperimentlar tasdiklangan reja-dastur va eksperiment metodik! muvofik utkaziladi.
Tadkikotchi eksperimentga kirishar ekan, sinovl utkazish metodikasi va ketma-ketligini tugal

---

---

57
aniklashi lozim. Eksperimental tadkikotlar utkazish jarayonida kuyidagi bir kator as koidalarga

rioya kilish lozim:
eksperimentchi ulchash natijalariga sub’ektiv ta’sir kursatishga yul ku^ tadkik etilayotgan jarayon yoki
ob’ekt parametrining barcha tavsifini vijd kayd etishi lozim;
eksperimentchi extiyotsizlikka yul kuyishi mumkin emas, chunki bu xol kup katta xatoliklarga va
natijalarni soxtalashtirishga, okibatda eksperimentlarni takrorlashga olib keladi;
eksperimentchi albatta kuzatish va ulchash daftarini yuritishi kerak, tartibli va xech kanday
tuzatishlarsiz tuldirib borish lozim; eksperiment jarayonida uni bajaruvchi ulchash vositalari ishini,
ular t kursatayotganligini va kurilma, jixoz, stend va x.k.lar ishining barkarorli xamda atrof muxit
xolatini muntazam kuzatishi, ish zonasiga begonal kiritmasligi shart.
eksperimentchi ulchov vositalarini, ular tugriligini nazorat kilgan xolda k nazoratni muntazam
utkazishi kerak;
ulchashlarni utkazish bilan bir vaktda tajribani bajaruvchi oli natijalarni muntazam ravishda dastlabki
ishlab chikish va taxlil kili! Z^tkazishi lozim. Bu tadkik etilayotgan jarayonni nazorat kilish,
eksperime] tugrilash, metodikami yaxshilash va eksperiment samaradorligini oshir! imkon beradi;
eksperimentchi texnika xavfsizligi, sanoat sanitariyasi va yonginni ol; olish buyicha yuriknomalarning
talablariga amal kilishi lozim. Yukorida kayd etilgan barcha koidalarga ayniksa ishlab chikarish
eksperimen' utkazayotgan xollarda amal kilish kerak.