Tashkil qilish

2. Ta’lim metodlarini tanlash yo'llari. T a i im metodlarini tanlashda quyidagilar inobatga olinishi lozim:
• zamonaviy didaktikaning yetakchi g'ovalari, t a i i m , tarbiya
va rivojlantirishning umumiy maqsadlari;
о o'rganilayotgan fan mazmuni va metodlari, mavzularining
o'ziga xosligi;
a xususiy fanlar metodikasining o'ziga xosligi va umumdidaklikmetodlarni saralashga qo'yiluvchi talablarning o'zaro aloqadorligi;
a muayyan dars materialining maqsadi, vazifalari va m azmuni;
® u yoki bu mavzuni o'rganishga ajratilgan vaqt:
» o'quvchilarning yosh xususiyati, bilish imkoniyatlari, darajasi;
» o'quvchilarning darsga tayyorgarliklari;
о o'quv muassasalari, auditorivalarning moddiy ta in in la n -
ganligi, jihozlar. ko'rsatmali qurollar, texnik vositalar mayjudligi;
о o'qituvchining imkoniyatlari, nazariy va amaliy jihatdan kasbiy tayyorgarlik darjasi, pedagogik mahorati, shaxsiy si fat lari;
о o'quv muassasalarida lanlararo hamkorlikning o'rnatiIganligi.
3. Darslarda kasb tanlashga yoMlash ishlarining shakl va
metodlari. T a i i m jarayonida o'quvchilarni turli xil kasblar bilan
lanishtirish bo'yicha m untazam ish olib borish ularni kasb t a n ­
lashga \o ' 1 lashning m uhim sharti hisoblanadi.
O'quvchilarni har bir jamoa, xo'jalik, tuman. shahar ishlab chiqarish muhiti orqali mehnat faoliyatining barcha turlari bilan tanishtirish m umkin, shuning uchun ham har bir mehnat ta i im I o'qituvchisi maktabda o'rganiladigan fan doirasidan tashqaridagi, m aktab atrofidagi ishlab chiqarish muhiti bilan yaxshi tanish bo'lishi lozim. Masalan, Toshkent shahar maktablarida ishlayotgan mehnat t a ’limi o ’qituvchisi metallarga mexanik ishlov berish darsida slesarlik ishlarini o'layotganda shaharning metall ishlab chiqaradigan zavodi bilan tanishtirishi m umkin. Shuningdek, o'quvehilarni korxona bilan, ya’ni sanoat korxonasiga qachon nom berilgani, ishlab chiqaradigan mahsulotining nomi hamda asosiy kasb va ixtisosliklarning qisqacha ro'yxatini tanishtirishni amalga oshiradi.
Biroq o'quvehilarni korxona bilan tanishtirish batafsilroq bo'lishi m um kin. Bunda o'quvehilarni asosiy ishlab chiqarish bo'limlari (sexlar) bilan, ularning jihozlanishi, har bir sexning konkret mahsuloti, m azkur sexdagi kasb va ixtisosliklarning to'laroq ro'yxati bilan tanishtirish lozim.O'quvchilarning o'quv ustaxonalaridagi texnikaga oid ishlari
ularni ishchi kasbi bilan tanishtirish bo'yicha katta imkoniyatlar
yaratadi.
Shunga qaramasdan 5—7-sinflardagi mehnat t a ’limining m azm uni o'quvchilarda har qanday kasbni egallash uchun babbaravar foydali bo'lgan umumiy mehnat bilim va ko'nikmalarini tarkib toptirishga olib keladi, bundan tashqari mehnat ta’limi o'qituvchisi o'quvehilarni zamonaviy texnikaning elementlari, texnologiyasi bilan tanishtira borib, ularda zarur mehnat usullari paydo qiladi, shuningdek, o'quvchilarda uyushqoqlik, ozodalik, tejamkorlik xislatlarini tarbiyalab, ularni asta-sekin hayotda o'z yo'lini tanlashga tayyorlaydi. Maktab ustaxonalari o'z vazifasiga ko'ra o'quvchilar o'quv mehnatini ishlab chiqarish bilan bo'lgan aloqasini amalga oshiradi. O'quvchilar o'quv ustaxonalarida metallarga ishlov berish stanogida birinchi marta ishlaydilar, bu yerda ular materialga ishlov berish ustida dastlabki ko'nikma va malakalarni hosil qiladilar, texnikaga oid fikrlashlari, ijodiy aktivligi va mustaqilligi
ortadi, kasb haqidagi bi 1 imlari chuqurlashadi va kengayadi.
M ehnat t a ’limi darslari ham, boshqa m aktab fanlari q a ­ tori o'quvchilarda havas uyg'otishi lozim, a m m o uning manbai og'zaki qiziqtirish emas, balki o'quvchilar o'z maqsad va m ehnat natijalarini ko'ra oladigan ijtimoiy-foydali xarakterdagi b u yum la r (maktablar, korxonalar, otaliqqa olingan bolalar bog‘chasining buyurtmalar)ini tayyorlashga oid amaliy ishlar b o ‘lm og‘i lozim.
Shuning uchun ham, maktab ustaxonalarida mehnat ta'limining to'g'ri yo'lga qo'yilishi o'quvchilarning kasb tanlashi, ayniqsa ishchi kasbini tanlashida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ladi.
Ishchi kasbi bo'yicha kasbga oid axborot ishlari ni ng asosiy yo'nalishi, xarakteri m azm unin i belgilash uchun mehnat o'qituvchisi o'rganilayotgan dastur mavzusini mashinasozlik ishlab chiqarishi bilan, bu korxonada xizmat qiluvchi xodimlarning vetakchi kasblari bilan yaqindan aloqasini o'rnatmog'i zarur. Shu munosabat bilan mehnat ta'limi o'qituvchisi o'z tum anining ishlab chiqarish korxonalari ham da bu korxonalarning kasb va ixtisos bo'yicha ishchi kadrlarga bo'lgan ehtivojini yaxshi o'rganishi lozim.
Olingan materiallar asosida o'qituvchi mehnat ta'limining konkret sanoat korxonasi bilan aloqasini aks ettiradigan jadval hamda mazkur korxona katta ehtiyoj sezayotgan vetakchi ishchi kasblari ro'yxatini e ’tibor bilan tuzib chiqishi kerak. O'qituvchi mehnat darsida dasturning u yoki bu mavzusini o'tish jarayonida, xususan, o'quvchilar tomonidan chilangarlikning metallarga belgi qo'vish. to'g'rilash, bukish, qirqish, arralash operatsiyalarini o‘zlashtirishlarida ularni ishchi kasbi bilan
qanday tanishtirganini misol asosida batafsilroq ko'rib chiqamiz. Mehnat o'qituvchisi bu operatsiyalarning to'g'ri usullarini ko'rsatib berib o'quvchilar e ’tiborini bu usullarning qulayligiga, ish unumdorligi va sifatiga qaratmog'i lozim.O'qituvchi o'quvchiga bu topshiriqlarning sifatini pasaytirmagan holda belgilangan vaqt m e ’yorida bajarishi lozimligini aytadi. O'qituvchi slesarlik operatsiyalarini bajarish paytida
o'quvchilarda mehnat usullarini to'g'ri shakllantirishga harakat qilib, ularga agar chilangar-asbobsozlar, ta’mirlovchilar, chilangar tampovkachilar bajarishga to'g'ri keladigan ishlar xarakter jihatdan murakkab va mas'uliyatli ekanini tushuntiradi, shuning uchun mehnat usullarini qa t’iy to'g'ri bajarish kerakligini aytadi.
O'quvchilarni kasblar bilan tanishtirgach, o'qituvchi gazo-elektr
payvandchi, ayniqsa, chilangar-payvandchi, chilangar-asbobsoz
ixtisosiga ega bo'lgan ishchilar korxonada eng malakali kasb egasi
hisoblanishini ta’kidlaydi.
O'quvchilarda kasbga qiziqishni tarbiyalash kasbni to'g'ri tanlashni nazarda tutadigan yetakchi motivlardan biri hisoblanadi. Demak, m aktabda kasb tanlashga yo'llash ishlarining m u h im yo'nalishlaridan biri o'quvchilarda kasbga bo'lgan qiziqishni aniqlash va o'stirish bo'lmog'i lozim. O'quvchilarning kasbga qiziqishini aniqlash ularning muayyan formada tayyorlangan anketalarni to'ldirish, u m u m t a ’lim fanlari bo'yicha o'quvchilar o'zlashtirishlarini o'rganish, ularni o'qitish va kamol toptirish davomida kuzatish, kasb haqida individual s u h ­ batlar, o'quvchilarning to'garaklarga ishtiroki, qiziqish kartasini to'ldirish, o'qituvchi va ota-onalar bilan suhbat kabi didaktik usul va metodlar yordamida amalga oshiriladi. Olingan m a ’lumotlar o'quvchi kasbni (ixtisosni) yoki o'quv yurtini to'g'ri tanlay bildimi, bular uning havasi va qobiliyatiga muvofiq keladimi, nima sababdan m azkur kasbni yoki o'quv yurtini tanladi, ota-onalari va o'qituvchilarining fikri qanday ekanini aniqlash imkonini beradi.
Anketalarni to'ldirishdan oldin o'quvchilarga ular anketadagi savollarga javoblar «o'ylab» topmasliklari, balki o'z qiziqishlari va konkret imkoniyatlaridan kelib chiqmoqlari kerakligi aytiladi.
Haqiqatga muvofiq kelmaydigan javoblar o'qituvchini chalg'itadi
va o'quvchilarning kasbga qiziqishlarini shakllantirishga doir asalalarni ancha murakkablashtiradi.
Anketa m a ’lumotlarining tahlili asosida fan o'qituvchisi, sinf rahbari har bir o'quvchining kasbga bo'lgan qiziqishi va qiziqish ining arqarorlik darajasini, ishonchliligini diqqat bilan o'rganadi, ana shu asosda o'quvchilar qiziqishini yanada rivojlantirish bo'yicha tashkiliy-metodik tadbirlar belgilavdi, o'quvchida xato yoki noaniq istaklar bo'lgan taqdirda tushuntirish ishlari kasbga oid suhbatlar olib borishi kerak bo'ladi. Biroq kasbga qiziqish bo'yicha bir martagina o'tkazilgan anketa usuli natijasidagi m a ’lumotlar maktabni bitirguncha obyektiv va o'zgarmas bo'lib qoladi, deb oylash xato bo'lar edi. G ap shundaki, o'quvchilarning u yoki bu mehnat faoliyatini tanlash bo'yicha mayl va qiziqishlari har xil bo'lib, barqarorligi esa puxta sanalmaydi. Kasbga bo'lgan havas dinamikasi va rivojini kuzatib borish uchun bunday anketa
tarqatish usulini har bir sinfda har yili o'tkazilgani m a ’qul. U yoki bu o'quvchining kasb tanlashida yuz berayotgan o'zgarishlarni o'qituvchi va sinf rahbari diqqat bilan kuzatishi, o ‘rganishi, sabablarini aniqlashi kerak. Shunday aniqlashlardan keyingina m azkur o‘quvchining kasbga havasi va mayliga doir keyingi ishlar to‘g‘risida oylash m umkin.
0 ‘quvchilarning kasbga qiziqish masalasi ko‘rib chiqilganda
yuz beradigan o ‘zgarishlarning sifat jihatdan farqlanadigan to‘rt
xil darajasini nazarda tutmoq zarur:
1. Oldingi qiziqish keyingi sinfda mustahkamlanadi va rivojlanadi.
2. Oldingi qiziqishni aniqlash va kasb haqida tasavvur qilish
paydo bo‘ladi.
3. Dastlabki qiziqish boshqasi bilan bog'lab, asoslab tanlangani bilan almashinadi.
4. Mehnatning u yoki bu turiga nisbatan dastlabki paydo bo‘lgan qiziqish unchalik o ‘ylab tanlanmaganligi tufayli so‘na boshlaydi, uning o‘rniga boshqasi paydo boiishi m um kin va, aksincha, kasbga qiziqish butunlay so‘nishi ham mumkin. Bunday hoi kichik va o ‘rta yoshdagi o'quvchilarning hali ongli ravishda o'ziga kasb tanlay bilmasligi kasbga havas asta-sekin rivojlanib borishi bilan izohlanadi, uni mustahkamlash uchun esa kasb t a n ­ lashga oid ishlarni tinimsiz amalga oshirish kerak bo‘ladi.
Kasbga barqaror va asosli qiziqish 0‘quvchilarning faoliyat turlari o ‘quv, mehnat, sinfdan tashqari ishlar va hokazolar bilan ustahkamlanishi zarur. A m m o qiziqishning chuqur va qat'ivligi, avvalo, uning amaliy faoliyatda yanada mustahkamlanishiga bogiiq. Shuning uchun ham qishloq xo‘jaligi, texnikaga oid ham da xizmat ko‘rsatish mehnati darslari va texnika ijodkorligi to‘garaklari ko‘proq bu talablarga javob beradi.
Qishloq maktablari o‘quvchilarida kasbga qiziqishni tarkib toptirish uchun m ehnat ta’limining qishloq xo'jaligi tajriba uchastkasi, o'quvchilar brigadasi, yosh mexanizatorlar, ixtirochilar, tabiatshunoslar to‘garaklari singari metod va formalaridan foydalanish mumkin.
Qishloq maktablarida mehnatga tayyorlash ishlarining yaxshi
yo‘lga qo‘yilishi o‘quvchilarda qishloq xo‘jaligi kasblariga qiziqish
imkonini beradi, ya’ni ular agrotexnika bilim va ko'nikmalarini
egallaydilar, qishloq xo'jaligining turli sohalarida foydalanish
m um kin bo ig an mehnat faoliyatiga tayyorlanadilar. Ayniqsa,
qishloq yoshlarining qishloq xo‘jaligida eng ko‘p tarqalgan mexanizatorlik kasbiga intilishlari qayd qilinadi. Mexanizator m e h n a ­
n s tilling qiziqarli tomoni shundaki, bunda mashinalar tizimsiz
o ‘simliklarning rivojlanish biologiyasi ham da qishloq xo'jaligi ishlarining mavsumiyligini hisobga olgan holda yaratiladi, shuning
uchun ham 0‘quvchilarning texnikaga oid bilim va ko'nikmalari
agrotexnika bilimlari bilan birgalikda olib borilishi kerak.
0 ‘quv korxonalarida mehnat darslarining yaxshi yo'lga qo‘yilishi 0‘quvchilarning sanoat mehnatining har xil turlariga ishtirok etishlarida hal qiluvchi ahamiyat o ‘ynaydi. A m m o bu masalada erishiladigan muvaffaqiyat ko‘pincha o'quvchining o'ziga, uning intizomliligi, tirishqoqligi, ishga oylab, jiddiy munosabatda bo‘lishiga bogiiq.
0 ‘quvchilarning metallga ishlov berish stanoklarida qo'l va mexanizatsiyalashgan asboblar vordamida konkret o ‘quv-ishlab
chiqarish ishlarini bajarishi ularni sanoat ishlab chiqarishida ko'proq tarqalgan turli xil ixtisosliklar: chilangarlik, tokarlik, frezerlik, randalovchi, parmalovchi singari kasblar bilan tanishtiribgina qolmay, balki ularda m ehnatning bu turdosh kasblarni egallashga bo'lgan qiziqishini ham rivojlantiradi.