Tashqi iqtisodiy aloqalar moddiy, moliyaviy va intellektual boyliklarining mamlakatlar o’rtasida almashinishining turli yo’nalishlari, shakllari va vositalarini ifodalovchi yaxlit tizimdir

Nazorat savollari

1. 
   Tashqi savdo va uning funktsiyalarining mohiyatini va ma'nosini oching.
   
2. 
   Tashqi iqtisodiy faoliyat sub'ektlari va ob'ektlarini sanab o’ting.
   
3. 
   Mamlakatning tashqi iqtisodiy kompleksini tavsiflang.
   
4. 
   Tashqi iqtisodiy faoliyat shakllari va turlarini sanab o’ting.
   
5. 
   Tashqi iqtisodiy faoliyat, tashqi iqtisodiy aloqalar tushunchalarini izohlang.
   

3-mavzu. Tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish va tartibga solish

3.1. Tashqi iqtisodiy siyosatning asosiy turlari tavsifi

3.2. O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy siyosatining mohiyati, qoidalari va maqsadlari
3.3. O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish organlari tizimi va huquqiy maqomi


Tayanch iboralar: tashqi iqtisodiy siyosat, tashqi iqtisodiy faoliyat, proteksionizm, erkin savdo, modernizatsiya, globallashuv, integratsiya


3.1. Tashqi iqtisodiy siyosatning asosiy turlari tavsifi
Davlatning tashqi iqtisodiy siyosati - bu o'z salohiyatini (siyosiy, iqtisodiy, harbiy, ijtimoiy, ekologik va h.k.) mustahkamlash va jahon iqtisodiyotida samarali ishtirok etish uchun tashqi iqtisodiy aloqalarni shakllantirish va ulardan foydalanish bo'yicha davlatning maqsadli faoliyati. Davlatning tashqi iqtisodiy siyosati ko’p jihatdan to'lov balansining holatiga bog’liq.
Mamlakatning tashqi iqtisodiy siyosati - bu mamlakat iqtisodiyotining jahon bozorida muayyan ustunliklarga erishishga va ayni paytda ichki bozorni xorijiy tovarlarning raqobatidan himoya qilishga qaratilgan, barcha tadbirlar tizimini o'z ichiga olgan, keng ko'lamli faoliyat. Bundan kelib chiqadiki, bu davlatning nafaqat tashqi balki ichki siyosatining eng muhim bo’g’inidir. Aynan ichki siyosat tashqi iqtisodiy siyosatning samaradorligini belgilaydi.
Tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat tomonidan faol tartibga solish davlat tashqi iqtisodiy siyosatining asosiy maqsadi hisoblanadi.
Tashqi iqtisodiy siyosat keng ma'noda - bu jahon iqtisodiyotining boshqa sub'ektlari (davlatlar, biznes, xalqaro tashkilotlar) bilan iqtisodiy munosabatlarni shakllantirish va tartibga solishga qaratilgan davlat faoliyati; tor ma’noda tovar va xizmatlarni eksport qilish, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, kapitalni chet elga olib chiqish, tashqi kreditlar, xalqaro iqtisodiy loyihalarni amalga oshirish, boshqa davlatlarga iqtisodiy yordam ko'rsatish sohasidagi davlat siyosatidir.
Tashqi iqgisodiy siyosatning asosiy tarkibiy qismlari — tashqi savdo siyosati (eksport va import siyosatini uz ichiga oladi), chet el investisiyalarini jalb etish va xorijdagi milliy sarmoya qo'yilmalarini tartibga solish soһasidagi siyosat, valyuta siyosati. Bundan tashqari, alohida olingan davlatlar va mintaqalar bilan tashqi iqtisodiy operasiyalarni jo’g’rofiy jiһatdan muvozanatlashtirish vazifalari ham tashqi iqtisodiy siyosatni hal etadiki, bu hol mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash bilan boglangan.
Tashqi iqtisodiy siyosat — davlatning tashqi iqtisodiy aloqalarni tartibga solish va ishlab chiqarish omillarnnnng xalqaro taqsimlanishida mamlakat ishtirokini maqbullashtirish rejimini belgilashga doir bir maqsadga yo'naltirilgan faoliyatidir.
Tashqi iqtisodiy siyosatni tahlil qilishda nazariyada ham, amaliyotda ham asosiy identifikatorlar sifatida soha va yo’nalishlar qo’llaniladi. Davlatning tashqi iqtisodiy siyosatini amalga oshirish sohalarining eng keng tarqalgan tasnifi bu ularning savdo (tovarlar va xizmatlar eksporti va importi) va moliyaviy (xorijiy investitsiyalarini jalb qilish, sarmoyani eksport qilishni nazorat qilish, tashqi kreditlar berish) sohalarga bo'linishi hisoblanadi. Xalqaro iqtisodiy loyihalarni amalga oshirish va tashqi iqtisodiy yordam ko'rsatish alohida ko'rib chiqilishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, tashqi savdo siyosatidan tashqari, tashqi iqtisodiy siyosat makroiqtisodiy siyosatning uchta yo'nalishi bo'yicha o'zini namoyon qiladi: pul-kredit, valyuta va fiskal.
Tashqi iqtisodiy siyosatning mazmuni va yo'nalishlari geosiyosiy, geoiqtisodiy va boshqa omillar majmuiga, shuningdek, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, mamlakatlarning integratsiyasiga bog’liq.
Tashqi iqtisodiy siyosatning mamlakatning umumiy xalqaro va ichki siyosati bilan uyg’un aloqasi jahon xo'jaligining murakkab koordinata tizimida milliy va jahon iqtisodiyotining o'sib borayotgan o'zaro ta'siri bilan kuchaymoqda. Tashqi iqtisodiy siyosatni shakllantirishda mamlakatning o'lchami, uning kuch-qudrati va dunyodagi ta'siri katta ahamiyatga ega. Jahon xo’jaligi aloqalaridagi yangi tendentsiyalar milliy iqtisodiyotlarni xalqaro miqyosda takror ishlab chiqarish bo’g’inlariga jalb qilishni belgilaydi, bu esa ularni global iqtisodiy kompleksning tarkibiy qismlariga aylantiradi. Jahon iqtisodiyoti baynalmilallashuvining yangi bosqichi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar yangi iqtisodiy chegaralarni yaratib, yangi strategik maqsadlar va integratsiya tuzilmalari sxemalarini shakllantirib dunyoning siyosiy xaritasini o’zgartiradi. Global iqtisodiy tizimda ayniqsa moliya-kredit va axborot tuzilmalari alohida o'rin tutadi.
Tashqi iqtisodiy siyosatning yo'nalishlari va shakllari
Tashqi iqtisodiy siyosatning har bir yo'nalishining mazmuni – ob'ekt va ishlatiladigan vositalarning natijasidir:

• 
  tashqi savdo siyosati - davlatning tovarlar va xizmatlarni eksport va import qilish sohasidagi harakatlarini qamrab oladi va bojxona bojlari, tariflari, tarifsiz cheklovlar (eksport va import kvotalari) kabi instrumentlardan foydalanishini, shuningdek, tashqi savdo sohasidagi moliyaviy operatsiyalarini (eksportni kreditlash, eksport kreditlarini kafolatlash va b.) nazarda tutadi;
  
• 
  pul-kredit siyosati - bu davlatning pul muomalasi va bank tizimini kreditlash sohasidagi harakatlari bo’lib, narxlarning o'sishini cheklash va to'lov balansini tenglashtirishga qaratilgan va ochiq bozor operatsiyalari (moliyaviy bozorlarda davlat qimmatli qog'ozlarini sotish / sotib olish), minimal zaxira normasi, hisob stavkasi va boshqalar kabi instrumentlardan foydalanishni nazarda tutadi;
  
• 
  valyuta siyosati - valyuta munosabatlari sohasida (shu jumladan, xalqaro miqyosda) davlat tomonidan amalga oshiriladigan shuningdek, valyuta kursi rejimi, valyuta zaxiralari, valyuta bozorlaridagi aralashuvlar, valyuta cheklovlari, valyuta nazorati, valyutani subsidiyalash kabi vositalardan foydalanishni nazarda tutadigan chora-tadbirlar majmui;
  

• 
  fiskal siyosat - davlatning soliqqa tortish va davlat byudjeti sohasidagi faoliyati, shu jumladan tashqi bozorlarda mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini oshirishni (masalan, imtiyozli kreditlash va/yoki soliq imtiyozlari hisobidan) va boshqalarni nazarda tutadi.
  

Amalda tashqi iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yuqorida sanab o'tilgan yo'nalishlar bo'yicha alohida amalga oshirilmaydi, balki belgilangan vositalardan foydalanish o'zaro bog'liqdir. Protektsionizm (masalan: import tovarlar bo'yicha soliqlar joriy etish va mahalliy ishlab chiqarish tovarlar, va hokazo, ularni kamaytirish) yoki erkin iqtisodiy munosabatlar (kamaytirish yoki bartaraf: bu vositasi tashqi iqtisodiy sohada davlat tomonidan ishlatiladigan emas, nima bo'lishidan qat'iy nazar, tashqi iqtisodiy chora-tadbirlar amalga oshirish uchun faqat ikki strategiya yoki shakllari bor savdo munosabatlarida, moliyaviy bozorlarda, mehnat bozorida va hokazo). Birinchidan, an'anaviy ravishda mahalliy ishlab chiqarishni rag'batlantirish va savdo balansini tenglashtirish, ikkinchisi esa raqobatning o'sishi va ichki bozorda mahsulot turlarini kengaytirishni o'z ichiga oladi. Protektsionizmning kamchiliklari, odatda, milliy iqtisodiyotning samaradorligi va raqobatbardoshligini pasayishi hisoblanadi; va mamlakatlarning raqobatbardosh ustunliklariga asoslangan munosabatlar - tashqi iqtisodiy o'zgarishlarga qarshi zaiflik.
Shu bilan birga, tashqi iqtisodiy sohada davlat tomonidan qanday vosita qo’llanilmasin, tashqi iqtisodiy chora-tadbirlarni amalga oshirishning faqat ikkita strategiyasi yoki shakllari mavjud: protektsionizm (masalan: import tovarlarga soliqlar joriy etish va mahalliy ishlab chiqarilgan tovarlarga ularni kamaytirish va b.) yoki erkin iqtisodiy munosabatlar (savdo munosabatlarida, moliyaviy bozorlarda, mehnat bozorida to'siqlarni kamaytirish yoki bartaraf etish).
Protektsionizmning ijobiy tomonlari mahalliy ishlab chiqarishni rag'batlantirish va savdo balansini tenglashtirish, ikkinchisi esa raqobatning o'sishi va ichki bozorda mahsulot turlarini kengayishini o'z ichiga oladi. Protektsionizmning kamchiliklari, odatda, milliy iqtisodiyotning samaradorligi va raqobatbardoshligining pasayishi, tashqi iqtisodiy o'zgarishlarga nisbatan zaiflik hisoblanadi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishning hozirgi bosqichida davlatlar asosan egiluvchan tashqi iqtisodiy siyosatni amalga oshirishga intilmoqda. Ya’ni egiluvchan tashqi iqtisodiy siyosat ikkala strategiya: protektsionizm va tashqi maydonda iqtisodiy munosabatlarni liberallashtirishning kombinatsiyasini nazarda tutadi. Balans va ulardan foydalanish darajasi jahon xo’jaligining turli sektorlarida va jahon bozorlarida yuzaga keladigan kon'yunktura, shuningdek tashqi iqtisodiy sohada davlatlar tomonidan qo'llaniladigan chora-tadbirlar va shakllarni optimallashtirishning nazariy vositalari nuqtai nazaridan belgilanadi.