Taxallus: Navoiy, Foniy Tavallud sanasi

Hayotining so’nggi yillari. 
1490-yillarning boshidagi og’ir yo’qotishlar, ayniqsa, 40 yillik qadrdoni Pahlavon Muhammad 
bilan ustozi Jomiydan judo bo’lish Navoiyga qattiq ta’sir etdi. Buning ustiga saroyda 
Xadichbegim Nizomulmulk bilan mulk va mansab ishtiyoqida yangi-yangi fitnalar to’qiydi. Shu 
fitnalar natijalaridan biri pok qalbli barcha kishilarni larzaga solib, mamlakatni halokat yoqasiga 
keltirib qo’yadi. Bu-Mo’min Mirzoning o’z bobosi farmoni bilan qatl qilinishi edi. 1489-yilda 
Navoiy Hirotga qaytgach o’rniga Astrobod hokimi qilib Badiuzzamon tayinlagan edi. Bu orada 
Balxda Darveshali qo’zg’oloni boshlanadi. Husayn Bayqaro Navoiyni olib, Balxga jo’naydi. 
Darveshali bilan sulh tuziladi, lekin Hisorda Abusaidning o’g’li Sulton Mahmud Husayn 
Bayqaroga qarshi kurash boshlaydi. Shoh Navoiyni Balxda qoldirib, o’g’li Badiuzzamonni olib 
Hirotga otlanadi. U bilan ham murosaga kelishib, orqaga qaytadi va Balxni Badiuzzamon 
tasaruffiga beradi. Badiuzzamon o’g’li — 13 yoshli Mo’min Mirzoni Astrobodda qoldirib 
Balxga keladi. Xadichbegim Nizomulkmulk bilan birgalikda Astrobodga Muzaffar Mirzoni 

---

hokim qilib tayinlashga erishadilar. Husayn Bayqaro va Badiuzzamon o’rtasidagi munosabat 
yomonlashadi. Badiuzzamon Mo’min Mirzoga Muzaffar Mirzoni shaharga kiritmaslikka 
buyuruq beradi. Shoh tezda Navoiyni Balxga yuboradi. Navoiy ota va o’g’il orasiga tushib, 
ularni yarashtiradi. Biroq huddi shu paytda Husayn Bayqaroning Badiuzzamonni qo’lga tushirish 
va qamoqqa olish haqidagi Balxga, shahar qutloviga yo’llagan yashirin farmoni ma’lum bo’lib 
qoladi. Yarash yana urushga aylanadi. 
Navoiy voqeani bunday izga kirib ketganidan qattiq iztirob chekadi va umidsiz orqaga qaytadi. 
Ota-o’g’il urushida Badiuzzamon yengiladi. Mo’min Mirzoni Muzaffar Mirzo asir oladi. 1499-
yilda Marvda Husayn Bayqaroning yana bir o’g’li Abulmuhsin otasiga qarshi bosh ko’taradi. 
Shoh o’z qo’shini bilan Marvga otlanadi. Bu paytlarda Navoiy hajga boorish orzusida edi. 
Mirxondning xabar berishicha, Abulmuhsin otasi bilan sulh tuzish uchun Alisherning podshoh 
nomidan vakil bo’lib kelishini shart qilib qo’yadi. Navoiyga tez chopar yuboriladi. Chopar 
shoirga yetib, shohning maktubini topshiradi. Unda shoirning hajni keyinga qoldirib, texda 
Marvga yetib kelishi iltimos qilingan edi. Alisher Mashhad ulug’lari va hamrohlari bilan 
maslahatlashadi. Ular mamlakatning tinchiligi uchun Alisherning hajga borishidan kechishini 
so’raydilar. Alisher belgilangan joyga yetib boradi, ota-o’g’illarni yarashtirib, Hirotga qaytadi. 
1498-yilda Alisher Navoiy «Majolis un-nafois»ni qayta ko’zdan kechirib, to’ldirdi. Shoirlar 
adadni 459 taga yetkazdi. Shu yili yoshligidan qalbida muhirlanib kelgan «Mantiq ut-tayr» ga 
javob yozadi. «Lison ut-tayr» Navoiy ijodini yakunlovchi asarlardan biridir. Buyuk shoir 1498—
1499 yillarda xatlarini to’plab, «Munshaot» tuzdi. Unda 88 ta xat jamlangan bo’lib, ularning 
aksariyati shoirning shoh va shahzodalarga yo’llangan. Shoirning 1500-yilning oxirlarida yozib 
tugatgan «Mahbub ul-qulub» asari uning eng so’nggi asari bo’lib qoldi. Navoiy 1501-yilning 3-
yanvarida vafot etadi. Butun halq — shohda gadogacha, olimdan cho’pongacha, shoirdan 
dehqongacha ulug’ farzandining o’limiga qayg’u va iztirob bilan motam tutadi.