Tayyorlov guruhlarida ijtimoiy hissiy (emotsional)rivojlanishiga doir faoliyat turlarini loyihalashtirish

II.BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishda TRIZ texnologiyasi metodlaridan foydalanish

2.1. TRIZ texnologiyasi metodlari
O‘zbekistonning siyosiy va iqtisodiy rolini kuchaytirish, uning aholisi farovonligini oshirishning asosiy sharti mamlakatning raqobatdoshligi oʼsishini taʼminlashdir. Yuqori darajada rivojlangan mamlakatning asosiy raqobatdosh ustunligi uning inson salohiyatini rivojlantirish imkoniyati bilan bogʼliq boʼlib, u asosan mamlakatning barqaror iqtisodiy oʼsish manbai joylashgan taʼlim tizimining holati bilan belgilanadi.
Inson salohiyatini shakllantirishning boshlangʼich bosqichi maktabgacha taʼlimdir, chunki rivojlanishning eng yuqori darajasi, individuallikning namoyon boʼlishi aynan maktabgacha yoshda sodir boʼlishi maʼlum. Bu yerda shaxsning
poydevori qoʼyiladi, asosiy ijtimoiy munosabatlar, dunyoqarash asoslari, odatlar intensiv ravishda shakllanadi, bilim qobiliyatlari, hissiy-irodaviy soha rivojlanadi, xilma-xil qarashlar shakllanadi.
Shu bilan birga, hozirgi bosqichda yagona taʼlim tizimining asosiy, zarur va ichki qimmatli bosqichi malakalari ijtimoiy-pedagogik, mazmun-uslubiy, tashkiliy va boshqaruv, huquqiy va moliyaviy-iqtisodiy rejalarda zarur davlat konsolidatsiyasini olmagan. Shu munosabat bilan maktabgacha taʼlimning davlat standartini belgilashda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Maktabgacha taʼlim gʼoyasining batafsil asoslanishi ham mavjud emas, chunki “maktabgacha taʼlim” Oʼzbekistonda koʼp yillar davomida faoliyat yuritgan va keyinchalik “maktabgacha taʼlim vazirligi” tashkil etilganligi maktabgacha taʼlim yoʼnalishi takomillashtirilgan bosqichga oʼta boshladi.. 2018 yilda Maktabgacha taʼlimi vazirligi bolalarning maktabga tayyorligi nuqtai nazaridan oʼsib borayotgan tabaqalanishining dolzarb muammolarini hal qilishga qaratilgan “Taʼlim tarkibi va mazmunini takomillashtirish” loyihasini taklif qildi.
Maktabgacha taʼlim tizimining hozirgi holatini tahlil qilish shuni koʼrsatadiki, Oʼzbekistonda bolalarni maktabgacha taʼlimdan boshlangʼich taʼlimga oʼtkazishda bir qator muammolar mavjud boʼlib, ular quyidagilarga bogʼliq:
bolaning maktabga tayyorligi uchun yagona mezon mavjud emas edi, shuning uchun bolalar boshlangʼich maktabga oʼqish va hisoblash qobiliyatlari bilan kelishadi, ammo shu bilan birga, maktabgacha yoshdagi bolalar nozik vosita mahoratiga ega emas (35-40%), ogʼzaki nutq (60%), oʼz faoliyatini tashkil qilish qobiliyati shakllanmagan (70%) va bu muvaffaqiyatli taʼlim faoliyatini taʼminlaydigan asosiy koʼnikmalar;
aholining turli ijtimoiy guruhlari va qatlamlaridan boʼlgan maktabgacha yoshdagi katta yoshdagi bolalarning boshlangʼich imkoniyatlari har xil;
soʼnggi 5 yil ichida mamlakatda bolalarni maktabgacha taʼlim bilan qamrab olish darajasi kuchaymoqda (1995 yil - 24 foiz, boʼlsa 2018 yil 35 foiz, 2019 yil 50 foiz, 2020 yil - 60,6 foiz).
Bolalarni maktabgacha taʼlimga jalb qilish muammosini hal qilish katta ijtimoiy ahamiyatga ega, chunki bola hayotining muvaffaqiyati uning darajasiga bogʼliq.
Ijtimoiy-pedagogik darajadagi tadqiqot muammosining dolzarbligi oʼzgaruvchan iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlarda oʼrganishga va rivojlanishga tayyor shaxsni shakllantirishning ijtimoiy buyurtmasi bilan belgilanadi. Maktabga kirishda bolalar uchun “boshlangʼich imkoniyatlarni teng” taʼminlash. Bu besh yoshdan yetti yoshgacha boʼlgan bolalar uchun maktabga tayyorgarlik koʼrish (maʼlum koʼnikmalarni shakllantirish) bilan emas, balki hayotning dastlabki yetti yilida bolaning umumiy rivojlanishi bilan ham belgilanadi. Maktabga tayyorlov guruhlari tashkil etilib oʼqitish ishlari olib borilmoqda.
Psixologik-pedagogik tadqiqotlar natijalari maktabgacha yoshdagi maktabga tayyorlov guruhi bolalarni oʼqitish gʼoyalarini ishlab chiqishga
maʼlum hissa qoʼshdi, ammo kam boʼlmagan dolzarb masalalar ushbu ishlar doirasidan tashqarida qoldi, bu TRIZ masallarini hal qilish dolzarbligini asoslaydi:
bolani maktabga tayyorlash jarayonini oʼrganishda individual va differentsial yondashuvlarni amalga oshirish borasida bolalarni ixtirochilik qobiliyatlarini shakllantirish; maktabgacha taʼlim tashkilotining rivojlanayotgan taʼlim makonini tashkil etishda maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yoʼnaltirilgan, rivojlantiruvchi TRIZ - taʼlim nazariyasini qoʼllash;
maktabgacha taʼlim va boshlangʼich maktab taʼlimi maqsadlarini aniq belgilash;
maktabgacha taʼlim tashkilotining rivojlanayotgan taʼlim makonini modellashtirish;
bolaning maktabga tayyorligini taʼminlaydigan tashkiliy va pedagogik sharoitlarni yaratish;
bolaning maktabga tayyorligi va maktabgacha yoshdagi bolalar uchun “teng boshlangʼich imkoniyatlar” mazmunini tushunish uchun yagona mezon tizimini yaratish zarurligi, bola maktabga kirganda kompetentlikka asoslangan yondashuv nuqtai nazaridan.
Maktabgacha yoshga moslashtirilgan TRIZ texnologiyasi bolani “Hamma narsada ijodkorlik!” Shiori ostida o'qitish imkoniyatini yaratadi.
TRIZ texnologiyasining noan’anaviy usullaridan foydalanish uni bolalar faoliyatining har xil turlarida, kundalik hayotda, kelajak hayotida ham qo‘llanilishiga yordam beradi.
Bugungi kunda yurtimizda TRIZ texnologiyasi maktabgacha ta’lim tashkilotlari ishi tizimiga tatbiq etilmagan, chunki TRIZ dasturining mazmuni, shuningdek o'qitishning shakllari va usullari yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Shunday qilib, obektiv ijtimoiy sharoitlar maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy fikrlash, tasavvur va nutqini shakllantirishning samarali usullari va shartlarini izlash zaruriyatini tug‘diradi.
Pedagogik tajribani taqdim etish shakli bu pedagogik texnologiya – ta’lim jarayonida tizimli ravishda qo‘llaniladigan ta’lim va tarbiya vositalarining to‘plami, maxsus shakllari va usullaridir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda TRIZ asosida o‘qitish tajribasining amaliy ahamiyati:
Maktabgacha yoshdagi bolalar faoliyatining rivojlanish effekti va ijodiy xususiyatini ta'minlaydigan taniqli TRIZ texnologiyalarining metodlari va usullarining kombinatsiyasi.
Ishlab chiqilgan texnika va usullarni bolalardagi ijodiy fikrlash, xayolot, nutqni rivojlantirish samaradorligini oshirish, shuningdek, pedagoglarning oila bilan o‘zaro ta’sirini oshirish uchun ta’lim tashkilotlarida, oilada moslashtirish mumkin.
Maktabgacha yoshda bolaning bilish jarayoni hissiy va amaliy tarzda amalga oshiriladi. Har bir maktabgacha yoshdagi bola ozgina kashfiyotchidir,
atrofidagi dunyoni quvonch va ajablanib kashf etadi. Bola kuchli faoliyatga intiladi va bu istakni so‘nishiga yo‘l qo‘ymaslik, uning keyingi rivojlanishiga hissa qo‘shish muhimdir. Bolalarning faoliyati qanchalik to‘la va xilma-xil bo’lsa, u bola uchun qanchalik ahamiyatli va uning tabiatiga mos keladigan bo‘lsa, uning rivojlanishi qanchalik muvaffaqiyatli bo‘lsa, potentsial imkoniyatlar va dastlabki ijodiy namoyishlar amalga oshiriladi. Shuning uchun men katta maktabgacha yoshdagi bolalarni matematik tasavvurlarini shakllantirishda TRIZ metodlari va usullaridan foydalanishni muhim xususiyat deb bilaman.
Shuni hisobga olgan holda, mashg‘ulotlar quyidagi qoidalarga muvofiq tuzilishi mumkin:
Minimal axborot aloqasi, maksimal mulohaza yuritish.
Muammoli vaziyatlarni muhokama qilishni tashkil qilishning maqbul shakli - bu aqliy hujum.
Tizimli yondashuv (dunyodagi hamma narsa bir-biriga bog‘liq va har qanday hodisani rivojlanishda ko‘rib chiqish kerak).
Bolaga mavjud bo‘lgan barcha aqliy operatsiyalar va idrok etish vositalarini bilish jarayoniga kiritish (analizatorlar, mustaqil ravishda tuzilgan sababiy xulosalar boshqalar).
Ijodiy tasavvurni faollashtirish juda muhimdir.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, maktabgacha yoshdagi bolalalarga ta’lim berishda TRIZ texnologiyasi metodlaridan foydalangan holda mashg‘ulotlar o‘tilsa, tarbiyalanuvchilarni nafaqat maktabga balki hayotga ham sifatli tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda biz farzandlarimizni tayyorini o‘zlashtiradigan qilib emas, o‘zgaruvchan dunyoga moslasha oladigan hamda ijodkorlik va yaratuvchanlik ruhida tarbiyalashimiz zarur.