TƏBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Salayeva  Z.K.  Naxçıvan  MR-də  yayılan  (Fritillaria  L.)    cinsinin  bioekoloji                  xüsusiyyətləri 
və  introduksiyası  //Azərbayjan  Milli  Elmlər  Akademiyası  Genetik    Ehtiyatlar    İnstitutu.  Azərbayjan 
Kənd Təsərrüfatı  Nazirliyinin  Aqrar  Elm  mərkəzi  İCARDA.  I Beynəlxalq  Konfrans,  2006, s. 218 
2.
 
Salayeva  Z.K.  Naxçıvan  MR  florasında  Zanbaqçiçəklilər  (Liliaceae  Juss.)  fəsilələrinin  sistematik 
təhlili  Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyası  Botanika  İnstitutunun  elmi      əsərləri  XXVI  cild,  2006, 
səh. 458-461 
3.
 
Salayeva  Z.K.,  İbadullayeva  S.C  Naxçıvan  MR  florasında  Zanbaqkimilərin  (Liliaceae  Juus.) 
bioekoloji    xüsusiyyətləri.  Azərbaycan  Milli    Elmlər  Akademiyası,  //Xəbərlər,  Bakı,  Elm,  2007,  № 
1-2. s. 35-41 
4.
 
Salayeva  Z.K.  Naxçıvan  MR  florasında  yayılan  Tülpan  növlərinin  bitki  örtüyündə  rolu           
//Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyası  Naxçıvan  Bölməsi  Xəbərlər,  №  2.  Naxçıvan  Tusi,  2008,  s. 
125-128 
5.
 
Salayeva  Z.K.  Naxçıvan    Muxtar    Respublikası  florasında    yayılan    bəzi    Qaz    soğanı    (Gaqea 
Salibs.)  növlərinin    bitki      örtüyündə  rolu  //Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyası  Naxçıvan 
Bölməsi  Xəbərlər  Təbiət  və texniki  elmlər  seriyası  №2. Naxçıvan  Tusi,  2009, s. 90-95 
6.
 
Talıbov  T.H.,  İbrahimov  Ə.Ş.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  florasının  taksonomik  spektri. 
Naxçıvan:  Əcəmi,  2008, 350 s. 
7.
 
Talıbov  T.H., Salayeva  Z.K., Zanbaqkimilər  fəsiləsi  bitkilərinin  tədrisi  metodikasına  dair. 
//Azələrbaycan  Respublikası  Təhsil  Nazirliyi  Naxçıvan  Müəllimlər  İnstitutu  «Xəbərlər»  № 3(11), 
2007, s. 108-113 
 
8.
 
Ахундов  Г.Ф.  Материалы  к  познанию  эндемизма  флоры высших растений Азербайджана 
(сообщ.  1). Изв. АН Азерб. ССР, сер. биол. наук, 1965, №6, с. 23-30. 
9.
 
Агамиров У.М., Ибадов О.В. Дикорастущие тюльпаны Апшерона, ж. Цветовод., 1972, №8, 
с. 17-18.  
10.
 
Аскерова Р.Г. Новый вид рода  Gageae (Liliaceae)  из Азербайджана                           // 
Ботанический журнал. Л.:  Наука,  1977, т. 82, №11, с. 84-85. 
11.
 
Ахвердов  А.А.,  Мирзоева  Н.В.  Опыт  сбора  хранения  и  посадки  дикорастуших 
травянистых растений в Ботаническом Саду. Бюлл. БС, АН Груз.  ССР, 1949, вып. 8, с. 37-45. 
12.
 
Бочансева  З.П.  Тюльпаны:  морфология,  цитология  и  биология.  Ташкент,  АН  Узб.  ССР, 
1962, 406 с. 
13.
 
Гейдман Т.С., Ковальская – Ильина П.В. К вопросу о декоративной ксерофильной флоре 
Азербайджана //Сб. науч. тр. Аз. АЗФАН, сек. ботаники, Баку,  1934, с.26–55. 
14.
 
Гроссгейм  А.А.  Краткий  очерк  растительного  покрова  Азербайджана  /  Материаллы  по 
райанированию Азерб. ССР, Баку, 1926, с. 1-34. 
15.
 
Гроссгейм А.А. Анализ флоры Кавказа //Тр.  ин-та, Аз. ФАН СССР, 1936, т. 1, 257 с. 
16.
 
Гроссгейм А.А. Растительные ресурсы Кавказа, Баку,  АН Азерб.  ССР, 1946, 671 с. 
17.
 
Прилипко Л.И. Растительные отношения в Нахичеванской АССР. Аз. ФАН, 1939,   196 с. 
18.
 
Данилевич  В.Г.  //  К  интродукции  и  охране  видов  рода  Gagea  Salisb.  (Liliaceae)  юга 
России.  Роль  ботанических  садов  в  сохранении  биоразнообразия:  Материалы 

- 77 - 
международной  конференции  «Сохранение  и  воспроизводство  растительного  компонента 
биоразнообразия»  посвященной 75-летию Ботанического сада Ростовского государственного 
университета. Ростов-на-Дону. 2002, с.16-18  
19.
 
Данилевская О.Н. Култура  тюльпанов, Л.,  1956, 52 с. 
20.
 
Данилова  М.Ф.,  Силина  З.М.  Формообразание  у  тюльпанов  (Tulipa  L.)  в  связи  с 
активизацией пазушных меристем. //Тр. Бин АН СССР, сер. 7, вып. 5, с. 176-224. 
21.
 
Ибадов  О.В.  Биологические  особенности  некоторых  декоративно-  дикорастущих  видов 
из  сем.  лилейных  в  условиях  Авшерона.  Тезисы          докладов    Совета    ботанических  садов  
Закавказья,   Тбилиси, 1972,  с. 111-115.  
22.
 
Ибрагимов  А.Ш.,  Салаева  З.К.  Дикорастушие  тюльпаны  флоры  Нахчыванской  АССР 
//Тезиси  дакл.  Конф.  Научные  основы  изучения  материальнодуховных  богатств  Нах.  АССР, 
Нахичеван, 1988, с.53. 
23.
 
Ибрагимов  А.Ш.,  Салаева  З.К.  Геофиты  лугов  и  субальпийский  поясе    Нах.  АССР  и их 
хозяйственное значения //Доклады  АН Аз.ССР, том. ХL IV, №11, 1988, с.65-67. 
24.
 
Красная книга Азербайджана. Баку,  Элм, 1989, с. 255-253. 
25.
 
Красная книга СССР, М., Лесн. промть, 1978, 459 с. 
26.
 
Красная  книга.  Дикорастущие  виды  флоры  СССР,  нуждающиеся  в  охране.  Л.,  Наука, 
1975, 204 с. 
27.
 
Левичев  И.Г.  О  возрастной  изменчивости  и гибридизации у некоторых представителей 
Gagea (Liliaceae)  // Бот. ж. 1990, т. 75, №5, с. 658-667. 
28.
 
Левичев И.Г. О сходстве трансформации ормы поперечного сечения листа в онтогенеза и 
при  органогенезе  у  представителей  рода  Gagea  Salibis.  (Liliaceae).            //Труды  9  школы  по 
теоретической  морфологии  растений  “Типы  сходства  и  принципы  гомологизации  в 
морфологии растений” Санкт-Петербург2001с.  278-280 
29.
 
Мамедова  С.А.,  Аскеров  И.Т.,  Ибадов  О.В.  и  др.  Хромосомные  числа  некоторых 
дикорастущих тюльпанов флоры Азербайджана // Изв.  АН Азерб. ССР, сер. биол. наук, 1985, 
№6, с. 30-31. 
30.
 
Мамедова  С.А.  Сравнительное  исследование  биологических  особенностей  некоторых 
редких  и  исчезающих  видов  рода  Tulipa  L.  флоры  Азербайджана                          Автореферат 
диссертации на соис.ученой степени канд. биол. наук, Баку, 1988, 25 с 
31.
 
Мельникова  А.Б.,  Долгих  А.М.  Fritillaria  ussuriensis:  новые  материалы  из  Южного 
Приамурья  // Материалы конференции. Владивосток, 2001, с. 188-190. 
32.
 
Мельник В.И. Fritillaria meleagris (Liliaceae) на Украине // Ботан. ж. 1999 – 84, №8, с. 81-
86.  
33.
 
Сорокопудова  О.А.  Некоторые  анатомо-морфологически  характеристики  новыx видов и 
сортов рода Lilium. // Бюл. Тм. ботан. сада РАН.  2002 - №183, с. 46-53 
34.
 
Сердюков  Б.Д.  Декоративные  травянистые  растения  дикорастущей      флоры  Кавказа.  / 
Тбилиси, 1972, 212 с. 
35.
 
Флора Азербайджана. В 8-х т. T.2, Баку  :  АН.  Азерб. ССР, 1952, 124  с. 
36.
 
Конспект  флоры  Кавказа. В 3-х т. т. 2, Санкт-Петербург,  2006, 201 с. 
37.
 
Черепанов  С.К.  Сосудистые  растения  России  и  сопредельных  государств.  СПб.:  Мир  и 
семя, 1995, 992 с.  
38.
 
Bieberstein  M.С. Flora  taurico  – caucasica.  Charkoviae,  1808, t.1, 478 p. 
39.
 
Benshop  M.,  Valk  G.G.  The  effect  of  defaliaton  on  bulb  production  of  tulip  cultivar  Apeldoorn. 
Sc. hortic.,  1984, v. 24, №1, p. 83-91. 
40.
 
Beattie  I.H.  Longevity  of  onion  seed  in  relation  to  storoge  conditions.  Washington,  1939,      23 
p.  
41.
 
Beattie  W.R. Onion  culture.  Washington,  1940, 27 p. 
42.
 
Beck C. Fritillaria  bulbs. The  Lilly  yaer  book. 1948, №12, p. 94-97. 
43.
 
Gemici  V.  Tersyerden  genumuze  Turkiyenin  Flora  ve  veyetosyonu.  Tr.  j.  of  Botany,  1933,  v. 
17, №1, p. 221-226. 

- 78 - 
44.
 
Molina  James,  Michaud  Henri,  Roux  Jean.  Gagea  mauritanica  Durieu  (Liliaceae)  es  pece 
nouvelle  pour  lo  flore  francaise  //  Pirre,  Tison  Jean  –  Marc  /  Bull.  mens.  soc.  linn.  Lyon  –  1998  – 
67, №3, с. 77-78. 
45.
 
Raamsdonk  L.W.D.  A  new  species  Tulipa  heweri  to  T.  praestans  (Liliaceae)  /  Nord  J.  Bot. 
1998, 18№1; с. 51-55 
46.
 
Sauerwein  Bernd.  G.  pratensis  (Pers.)  Dum.  F.  villosa  (MB)  Sweet.  (G.  arvensis  dum)  und 
Gagea  lutea  (L.)  ker-gawl,  im  westlichen  stadtgebiet  kassels  //  Florist  Rundbriefe  –  1999  –  33  №2, 
с. 71-92. 
47.
 
Terzioglu  Saleh,  Coshkuncelebi  Kamil.  Tulipa  gumusania  (Liliaceae)      a  new  species  from 
Turkey  //Ann.bot.fenn.  2002, -39, N2, p.149-151 
48.
 
Zhao  Qing-fang,  Wang  Hui-rong.  Xibei  shifon  daxue  xuebao,  ziran  kexue  ban  //  J.  Northw. 
Norm. Univ.  Natur.  sci.  2004 – 40, №2, с. 66-68 
49.
 
Zhu  Xue-nan,  Zin-Xiaofeng,  Gao  Zhan  //  Zhejiang  Linye  keji  =  J.  zhejiang            Forest.  Sci.  and 
Technol  – 2002 – 22№2, с. 22-25. 
 
ABSTRACT 
Zulfiya  Salayeva 
Position  study  plants included  in order  Liliales 
The  article  points  out  the  historical  studies  of  species  order  Liliales.  Found  that  these  plants 
geophytes.  In  the  works  of  Azerbaijani  and  World  scientists  are  reflected  in  extensive  information 
about  of  systematics,  introduction,  distribution,  morphological  structures,  useful  properties  and 
plant  protection  order  Liliales.  Most  species  order  Liliales  included  lists  of  ornamental,  medicinal, 
wild,  vegetable,  fodder  and dye plants.    
 
РЕЗЮМЕ 
Зульфия  Салаева 
Положение исследование растений входящихся в порядоке Liliales 
В  статье  отмечются  исторических  изучений видов порядок  Liliales. Установлены, что 
этих  растений  геофиты.  В  работах  Азербайджанских  и  Мировых  ученных  отражена 
обширная  информация  о  систематики,  интродукции,    распространение,  морфологических 
структур, полезных свойств и охраны растений порядок   Liliales. Большинство видов  Liliales 
включено  списка    декоративных,  лекарственных,  дикорастущих  овощных,  кормовых  и 
красильных растений.          
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  28  aprel  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 09) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Biologiya  üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  
M.Piriyev
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

- 79 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 3 (68) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 3 (68) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 3 (68) 
 
     
 
 
 
 
 
 FƏRİDƏ SƏFƏROVA   
  Naxçıvan Dövlət Universiteti  
UOT:  57.8 
ZƏHƏRLİ  BİTKİLƏRİNİN ARICILIĞA  TƏSİRİ 
 
 
Açar  sözlər:  Zəhərli bal, zəhərli bitki, Ranunculaceae  Adans., Aconitum L. 
 
Key words:  Toxic honey, poisonous plant, Ranunculaceae  Adans., Aconitum L.   
 
Ключевые  слова:  Токсичные  мед,    ядовитые  растение,  Ranunculaceae  Adans., 
Aconitum L. 
 
 
Azərbaycanda  arıçılıq  qədim  tarixə  malikdir.  Hələ  eramızdan  əvvəl  IX-VIII  əsrlərdə 
Zaqafqaziyada,  əhali  arıçılıqla  məşğul  olmuşlar.  X-XII  əsrlərdə  Azərbaycanda  arıçılıq  daha  da 
inkişaf  etmiş,  hətta  xarici  ölkələrə  də arıçılıq  məhsulları  (bal,  mum)  satılmışdır. 
 
Sirli  şüura  malik  olan  bu  həşərat  güllər  üzərinə  qonaraq  onların  şirəsini  özünəməxsus  şəkildə 
çəkir  və insan  üçün  ən faydalı  olan  şirəni  – balı  hazırlayır.    Təbii  bal  2  cür  olur:  gəzəngi  bal  və 
çiçək  balı.  Bal  arıları  təbiətdə  quraqlıq  vaxtı  gəlir  olmadıqda  bəzi  bitkilərin  yarpaq  və  gövdələrinin, 
yaxud  bitkilər  üzərində  olan  həşəratın  ifraz  etdiyi  şirin  şirələrdən  toplayırlar  ki,  buna  da  gəzəngi  bal 
deyilir.  Belə  balı  bir  il  saxladıqdan  sonra  onun  zərərliliyi  itir  və  yemək  üçün  yararlı  olur.  Gəzəngi 
bal  başqa  ballara  nisbətən  güclü  bakteriosid  (mikrob  öldürən)  təsirə  malikdir.  Dadına  görə  aşağı 
keyfiyyətlidir.  Gəzəngi  bal  arılar  üçün  zərərli  olduğuna  görə  o, arıların  qış  yemi  üçün  yaramır.   
 
Gəzəngi  balın  təyini:  Balın  tərkibində  gəzənginin  olduğunu  müəyyən  etmək  üçün  sınaq 
şüşəsinə  bir  qədər  bal  tökülür,  üzərinə  bir  qədər  distillə  su  əlavə  edilir  və  güclü  çalxalanıb 
qarışdırılır.  Alınmış  məhlula  özü  qədər  əhəng  suyu  əlavə  edilir  və  qaynayanadək  qızdırılır.  Əgər 
məhlul  bulanıqlaşıb  qonur  rəngli  köpüklü  çöküntü  əmələ  gəlirsə,  bu  balın  tərkibində  gəzənginin 
olduğunu  göstərir.   
 
Çiçək  balı  götürüldüyü  çiçəkdən  asılı  olaraq  müxtəlif  ola  bilər.  Bunlardan  cökə,  yonca, 
qaratikan,  akasiya,  günəbaxan,  zeytun  və  s.  çiçəklərdən  götürülən  bal  yüksək  keyfiyyətli,  şabalıd, 
dəfnə  və  s.  bitkilərin  balı  isə  aşağı  keyfiyyətli,  zəhərli  bitkilərin  nektarlarından  alınan  bal  isə  zəhərli 
və ya kefləndirici  bal  hesab olunur.    Bal  əsasən  mənşəyinə  görə  iki  böyük  qrupa  bölünür.  Bu 
qruplara  monoflor  (bir  növ  çiçəkdən:  məs.  cökə,  akasiya  və  s.)  və  poliflor  (müxtəlif  çiçəklərdən: 
məsələn  çəmənlik  çiçəklərindən  toplanmış)  bal  daxildir.  Cökə  balını  arılar  cökə  ağacının 
çiçəklərindən  toplayırlar.  Öz  ətrinə  və  yaxşı  dadına  görə  yüksək  qiymətləndirilir.  Cökə  balı  şəffaf 
yaxud  açıq  sarı  rəngdə  olur.  Akasiya  balı  olduqca  şəffaf,  ətirli  və  dadlı  olur.  Gec  xarlanan  və  yüksək 
keyfiyyətli  bal  sayılır.  Günəbaxan  balının  rəngi  tünd  sarı,  dadı  xoşagələndir.  Bu  bal  tez  xarlanır. 
Pambıq  balının  isə  rəngi  şəffaf  olmaqla  bərabər  özünə  məxsus  tamı  və  ətri  var.  Tez  xarlanır  və 
xarladıqca  rəngi  ağarır,  iri  dənəcikli  çöküntü  verir.  Arılar  şabalıd  balını  yeməli  şabalıddan  və 
atşabalıdının  çiçəklərindən  toplayır.  Atşabalıdı  çiçəklərindən  toplanan  bal  rəngsiz  –  sulu,  yeməli 
şabalıd  çiçəyindən  toplanan  bal  isə  tutqun  rəngli  –  çox  duru  və  acı  olduğuna  görə  ondan  yalnız 
şirniyyət  sənayəsində  istifadə  edilir.  Balın  rənginin,  ətrinin  və  dadının  müxtəlifliyi  onun  hansı  növ 
və  hansı  rəngdə  çiçəklərdən  toplanması  ilə  əlaqədardır.  Balın  rəngi  tam  şəffafdan  tutmuş  sarı, 
qonur,  tutqun  bənövşəyi  və s. müxtəlif  çalarlı  olur. 
 
Zəhərli  və  ya  kefləndirici  balı  arılar  dağlarda  xüsusi  efir  yağlı,  zəhərli  bitki  nüvlərindən 
toplayırlar.  Dünyada  yayılan  Rhododendron  ponticum,  Echium  plantagineum,  Coriaria  arborea, 
Brachyglottis  repanda,  Cyrilla  racemiflora,  Euphorbia  geniculata,  Aesculus  pavia,  Astragalus 
lentiginosus,  Caltha  patustris,  Allium  cepa,  Ledum  palustre,  Stachys  arvensis,  Solanum  nigrum, 
Datura  stramonium,  Aconitum  nasutum,  Papaver  somniferum,  Veratrum  album,  Ledum  palustre, 
Ranunculus  rivularis,  Astragalus  bolanderi,  Nicotiana  tabacum  və  s.bu  kimi  zəhərli  bitkilərin 
nektarından  alınan  bal  zəhərlidir.    Görünən  ağır  simptomlar  alkoqolla  zəhərlənəmə  əlamətləri  ilə 

- 80 - 
eyni  olduğu  ücün  kefləndirici  bal  adlanır.  Belə  balı  yedikdə  insana  keyfləndirici  təsir  göstərir  və 
zəhərlənmələrə  səbəb  olur.  Bəzən  temperatur  qalxır,  ürək  bulanma,  təngənəfəslik,  baş  gicəllənmə, 
zəiflik  və  hətta  şüur  itkisi  müşahidə  olunur.  Qədim  zamanlardan  bəri  insanlara  zəhərli  bal  tanışdır 
və  bu  baldan  kimyəvi  silah  kimi  istifadə  edilmişdir.  Bizim  eradan  400  il  əvvəl  Qara  Dəniz 
bölgəsində  yerli  əhali  tərəfindən  Yunan  əsgərlərinin  bal  ilə  zəhərlənməsi  tarixdən  məlumdur.  Bal 
yeyən  əskərlərin  mədə  bağırsaq  sistemi  pozulmuş,  sərxoş  olmuş  və  asanlıqla  əsir  düşmüşlər.  Bir 
qədər  acı  və  ağız  büzücü  dadı  olan  zəhərli  bal,  ancak  qaynadıldıqda  zəhərlilik  xüsusiyyətini  itirir. 
 
 
 
Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında    aparılan  tədqiqat  zamanı  302    bitki  növünün  zəhərli 
olduğu  müəyyən  olmuşdur.  Tədqiqat  zamanı  muxtar  respublika  otlaqlarında  zəhərli  bitkilərin  5 
bitkilik  tipi,  4  yarımtip,  19  formasiya  sinfi,  39  formasiya  və  53  assosiasiyada  dominantlıq  etdiyi 
araşdırılmış,  bioekoloji  xüsusiyyətləri,  yüksəklikdən  asılı  olaraq  yayılma  qanunauyğunluqları  və 
heyvandarlığa  təsiri  öyrənilmişdir
.
  Muxtar  respublikasında    yayılan  Akonit
 
-  Aconitum  L.
, 
Dəlibəng 
-  Datura  L.
,
  Batbat  –  Hyoscyamus  L.,
 
Mahmızçiçək  -  Delphinium  L., Ranunculus L.- Qaymaqçiçək 
bitkilərindən  götürülən  nektarda 
tanin,  uçucu  yağ,  erikolin,  terpen,  dihydroxycoumari,  akonarin  və 
arbutin  toksinləri  olduğundan  alkoloidlər  balın  tərkibinə  kecir
 
 
Aconitum  L.-  Akonit  cinsinin  Şimal  yarımkürənin  mülayim  zonalarında  yayılmış  60 
növündən  Qafqazda  6,  Azərbaycanda  3    və  o  cümlədən  Naxçıvan  MR-  də  isə  2  növünə  rast  gəlinir. 
Bu  cinsə  aid  olan  bütün  növlər  otlaqların  ən  zəhərli  bitkilərindəndir.  Onun  bütün  hissələri  yaş  və 
quru  ot  halında  zəhərlidir.  Akonitlərin  bütün  inkişaf  fazalarında  çoxlu  miqdarda  ən  zəhərli  hesab 
olunan  akonitin  tipli  alkaloidlər  vardır.  Heyvanların  bir  kiloqram  diri  çəkisinə  görə  onun  0,02  -  0,05 
mq  miqdarı  heyvanın,  3-4  mq  isə  insanın  ölməsi  üçün  kifayətdir.  Zəhərlənmə  zamanı  heyvanların 
əsəb  sistemi  və  ürəyin  fəaliyyəti  pozulur.  Bu  isə  ölümlə  nəticələnir.  Bundan  zəhərlənmiş  mal-
qaranın  ətini  də  yemək  təhlükəlidir.  Aconitium  confertiflorum  (DC)  Gayer  –  Sıxçiçək  akonit  və 
Aconitium  nasutum    Fisch.  ex  Reichenb  -  Burunlu  akonit  növləri  arılar  üçün  də  təhlükəli  hesab 
olunur,  çünki  arıların  akonitdən  hazırladığı  bal  zəhərlidir.  1926-ci  ildə  Çində  Bombus  arısı 
yuvasından  alınan  Acotinum  balının  insanları  öldürdüyü  tarixi  faktlarla  izah  olunmuşdur.  Balı  və 
çiçək  tozu  zəhərlidir.  Akonitdən  alınan  bal  diterpenoid  alkoloidləri  daşıyır, 
zonqorin  alkaloidinə  
oxşar
  zəhərli  tsiklik  birləşmə  əmələ  gətirir.  Bu isə  arının  özü  ücün  də təhlükəlidir.  (Şəkil  1.).
 
 
 
Delphinium  L.-  Mahmızçiçəyi.  Bu  cinsin  150  növü  Şimal  yarımkürəsinin  mülayim 
qurşağında  yayılmışdır.  Onlardan  Qafqazda  23,  Azərbaycanda  13    və  Naxçıvan  MR  ərazisində  isə 
12  növü  var  və  zəhərlidir.  Bunlar  10-70  sm  hündürlüyündə  çoxillik  bitkilərdir.  Çiçəkləri  göydür, 
çiçəkyanlığı  yarpaqcıqları  10-13  mm  uzunluğunda,  uzunsov-ellipsvari,  uzunsov-  neştərvari  və  ya 
tərsyumurtavaridir.  İyun-avqust  aylarında  çiçəkləyir  və  toxum  verir.  İlk  dəfə    Freyn 
mahmızçiçəyinin  (Delphinium  freynii  Conrath)  yerüstü  hissələrində  alkaloidlərin  olmasını  P.M. 
Abbbasov  və  N.M.  İsmayılov  (1955)  müəyyən  etmişlər.  Ə.M.  Quliyev  və  B.Ş.  Quliyevin 
“Azərbaycan  yaylaqlarının  zəhərli  və  zərərli  bitkiləri  və  onlarla  mübarizə  tədbirləri”  əsərində  D. 
araraticum  (N.Busch)  Grossh.  -  Arğıdağ  mahmızçiçəyi  zəhərli  bitki  kimi  göstərilmir  [1,  s.  149], 
lakin  araşdırmalar  nəticəsində  müəyyən  oldu  ki,  Naxçıvan  MR-də  subalp  çəmənliklərdə  bitən  bu 
növün  tərkibində  çiçəkləmə  dövründə  2,78%  alkaloid  olur  [2,  s.  148].  Naxçıvan  MR  florasında 
mahmızçiçəyinin  6  növü  çiçəkləmə  və  toxumlama  zamanı  bütün  orqanlarında,  xüsusilə  çiçək  və 
toxumunda  çoxlu  miqdarda  alkaloidlər  saxlayır.  Bitki  quruduqda  alkaloidlərin  miqdarı  xeyli  azalır. 
Delphinium  foetidum  Lomak.  -  Ağıriyli  mahmızçiçəyi  və  D.  szowitsianum  Boiss.  –  Soviç 
mahmızçiçəyinin  tərkibində,  hələ  də  dəqiq  öyrənilməyən  delfinin  alkaloidi  vardır.  Otlaqlarda  onlar 
çiçəkləmə  və  toxumlama  vaxtı  daha  zəhərli  olur,  mal-qaranın  ölümlə  nəticələnən  zəhərlənmələrinə 

- 81 - 
səbəb  olurlar.  Balının  tərkibində  olan  diterpenoid  alkoloidi  insanla  müqayisədə    arılara  daha  az 
toksiki  təsir  göstərir. 
Ranunculus  L.-  Qaymaqçiçəyi  cinsi  Azərbaycanda  33,  Naxçıvan  MR-də  isə  16  növlə  təmsil 
olunur.  Qaymaqçiçəyi  nümayəndələrinin  tərkibində  uçucu  xassəyə,  kəskin  iyə  və  yandırıcı  dada 
malik  olan  protoanemonin  maddəsi  vardır,  bitki  quruduqda  isə  həmin  maddə  tədricən  buxarlanaraq 
uçur.  Aparılan  təhlillər  nəticəsində  Ranunculus  repens.  L.-  Sürünən  qaymaqçiçəyi,  R.  caucasicus 
Bieb.  –  Qafqaz  qaymaqçiçəyi,  R.  oreophilus  Bieb.-  Dağ  qaymaqçiçəyi  növü  çiçəkləmə  zamanı  xeyli 
alkaloid  olduğu  halda,  digər  hissələrində  nisbətən  az  miqdarda  alkoloid  olduğu  aydınlaşmışdır. 
Ranunculus  sceleratus  L.  -  Zəhərli  qaymaqçiçəyi,  Ranunculus  dissectus  Bieb.(R.  szowitsianus 
Boiss.,  R.  napellifolius  auct.  non  DC.)  -  Soviç  q.,  R.  repens  L.  -  Sürünən  q.,  R.  meyerianus  Rupr.  - 
Meyer  q.,  R.  caucasicus  Bieb.  -  Qafqaz  q.,R.  oreophilus  Bieb.  -  Dağ  q.,  R.  grandiflorus  L.  (R. 
kotschyi  auct.    non  Boiss.)  -  İriçiçək  q.,  R.  brachylobus  Boiss.  &  Hohen.  -  Qısadilim  q.,  R. 
strigillosus  Boiss.  &  Huet  -  Qıllı  q.,  R.  aucheri  Boiss. (R. elbrusensis Boiss.) - Oşe q., R. illyricus L. 
(R.  meridionalis  Grossh.)  -  İlliri  q.,  R.  oxyspermus  Willd.  -  Sivrimeyvə  q.,  R.  arvensis  L.  -  Çöl 
qaymaqçiçək  növləri  otlaq  və  biçənəklərin  başlıca  zəhərli  bitkiləri  olub,  kənd  təsərrüfatı 
heyvanlarına  və  arıcılığa  ciddi  ziyan  vurur.  Yüksək  toksiki  xüsusiyyətə  malik  olan  "protoanemonin" 
yağı  ifraz  edir.  Tərkibində    qlikozid  və  ranunculin  toksini  var.  Nektar  və  çiçək  tozu  zəhərli 
olduğundan,  pətəyin  zəhərlənməsinə  səbəb  olur.  Petekdə  saxlanılan  polenləri  ən  azı  3  il  zəhərli 
təsirini  saxlayır.  Qaymaqçiçəyi  cinsinin  çiçəkləri  qızılı-sarı  rəngdə  olur,  iyun-avqust  aylarında 
çiçəklədiyindən  bütün  növləri  arılarda    zəhərlənmə  yaradır  və    ölümünə  səbəb  olur.  Gənc  arılar 
zəhərlənmə  zamanı    pətəyin  girişində  titrəyir  və  uça  bilməyirlər,  qısa  zaman  içində  məhv  olurlar[3, 
4].  
Solanaceae  Adans.-  Badımcankimilər  fəsiləsinin  Datura  L.  -  Dəlibəng  cinsinə  10-a  qədər 
növ  daxildir  ki,  onlardan  da  ikisi  regionumuzda  vardır.  Bunlardan  Datura  stramonium  L.  -  Adi  
dəlibəng  yabanı  florada,  D.  inoxia  Mill  -  Hind  dəlibəngi  isə  mədəni  florada  yayılıb.  Hər  ikisi  zəhərli 
bitkidir.  Bunlardan  bir  növü  Datura  stramonium  L.  -Adi  dəlibəng  yabanı  halda  Naxçıvan  MR-in 
bütün  rayonlarında  alaq  bitkisi  kimi  əkin  yerlərində,  çəpər  dibində,  yol  kənarında  rast  gəlinir.  Belə 
sıx  təmiz  cəngəllik  Culfa  rayonunun  Ərəfsə  və  Ləkətağ  kəndləri  və  Ordubad  rayonunun  Nüsnüs 
kəndi  yaxınlığındakı  Sarı  yarğanlar  ərazisində  rast gəlinir.   
Datura  stramonium  L.  -  Adi    dəlibəng  Stramonium  latınca  “dəli  edən”  mənasını  verir. 
Dəlibəng  ilə  əlaqədar  ilk  sınaqlar  Vyanada  kral  həkimi  Störck  tərəfindən  1762-ci  ildə  edilmiş  və 
onu  digərləri  izləmişdir.  Çiçəkləri  yaz  aylarında  açıq  ağ  və  ya  sarı  rənglidir.  Quraq  bölgələrdə, 
əlverişsiz  şəraitdə  də  məhsuldar  olaraq  yetişir.  Dəlibəng  20-100  sm    hündürlüyündə,  dik  gövdəli, 
birillik  zəhərli  ot  bitkisidir.  Çiçəkləri  çox  iri  olub,  qıfşəkillidir.  Kasacıq  5  kasa  yarpağından 
ibarətdir,  bu  yarpaqlar  3-5  sm  uzunluğunda  olub,  boru  əmələ  gətirir.  Tac  iridir,  5  ədəd  ağ  rəngli 
ləçəkdən  təşkil  olunmuşdur.  Ləçək  yarpaqları  10  sm-ə  qədər  uzunluqda  olub,  bitişərək  boru  əmələ 
gətirir.  Erkəkcikləri  5  ədəddir.  Dişicik  2  meyvə  yarpağından  təşkil  olunub,  üst  yumurtalıqlıdır.  Bitki 
iyun-sentyabr  aylarında  çiçək  açır,  meyvələri  oktyabr  ayında  yetişir.  Bitkinin  cicək  və  yarpaqlarında 
0,30-0,75%  zəhərli  alkaloidlər:  hiosiamin,  az  miqdarda  skopolamin  vardır.  Eyni  zamanda 
gövdəsində  0,15%,  kökündə  0,12-0,27%,  toxumlarında  isə  16-25%  yağ,  0,22%  alkaloid  vardır.  Bu 
alkaloidlərdən  ən  mühümü  hiosiamindir.  Hiosiamin  alkaloidi  dəlibəngin  yarpağını  toplayıb 
quruduqda  öz  izomeri  olan  atropin  alkaloidinə  çevrilir.  Beləliklə  adi  dəlibəngin  tərkibində  əsas 
təsiredici  aktiv  maddələri  tropan  sırasi  alkoloidlərinə  aid  olan  atropin  qruplu  alkaloidlərdir  .  
 
Hyoscyamus  L.  –  Batbat.  Naxçıvan  MR-də  bu  cinsin  Hyoscyamus  niger  L.-  Qara  batbat,  H. 
pusillus  L.  -Kiçik  batbat  və  H.  reticulatus  L.  -Torlu  batbat  olmaqla  3  növü  yayılmışdır.  Bu  növlərin 
hamısı  da  hiyosiyamin  qrupu  alkaloidləri  daşıdığından  insan,  heyvanlar  və  arılar  üçün  zəhərlidirlər. 
Başlıca  alkaloidləri  hiyosiyamin  və skopolamindir.   
 
Hyoscyamus  niger  L.-  Qara  batbat  60-70  sm  hündürlükdə,  yoğun  mil  kökə  malik,  ikiillik  və 
ya  birillik  ot  bitkisidir.  Kasacıq  5  kasa  yarpağından,  açıq  və  ya  tünd  sarı  rəngdə  olan  tac  5  ləçək 
yarpağından  əmələ  gəlib,  yumurtalıq  üst  vəziyyətdədir,  ikiyuvalıdır.  Toxumları  1-1,5  mm 
uzunluğunda  olub,  böyrəkşəkillidir.  Çox  zəhərli  bitkidir.  Tərkibində  0,02-0,1%  hiosiamin,  atropin 
alkaloidlori  və  sxopolamin  vardır.  Flavonoidlərdən  rutin  aşkar  edilmişdir.  Alkaloidlərin  miqdarı 

- 82 - 
bitkinin  köklərində  0,15-0,18%,  gövdədə  0,01%,  yarpaqlarda  0,045-0,1%,  toxuınlarda  0,06-0,1% 
təşkil  edir.  Toxumlarının  tərkibində  35%-ə  qədər  piyli  yağ  vardır.  Yarpaqlarında  karotin 
(provitamin  A)  və  82%-ə  qədər  C  vitamini  olmasına  baxmayaraq,  zəhərli  olduğu  üçün  vitaminli 
bitki  kimi  istifadə  etmək  olmur.  Bitkiden  nektar  toplayan  arıların  bir  kismi  məhv  olur,  nektarı 
daşıyan  arılar  ise  bala  toksiki  maddələri  qarışdırır.  Çox  miqdarda  alkoloidlərlə  qarışan  ballarla 
bəslənən  bala  arılar  məhv  olurlar.  1956  yılında  Ermənistanda  50  arı  ailəsindən  24-ü  bitkidən 
zəhərlənmiş,  qalanı  isə  zəifləmişdir.  Naxçıvan  MR-in  Gilançay,  Havuş,  Biləv,  Behrud,  Parağa, 
Nəsirvaz,  Teyvaz,  Milax,  Boyəhməd  və b.  ərazilərdə  ehtiyatı  kifayət  qədərdir. 
 
 Laboratoriyada  diaqnozu  qoymaq  üçün  alkoloidlər  sinir  sisteminə  daha  çox  təsir  etdiyi  üçün 
ölməktə  olan  arıları  diqqətlə  izlmək  lazımdır.  Arılar  əvvəl  sinirli  olur,  hücum  etməyə  və  sancmaya 
meyli  olurlar.  Bu  vəziyyətdəki  arılar  açılmış  və  titrəyən  qanadlarıyla  oraya  buraya  uçur,  dairəvi 
hərəkətlər  edir.  Daha  şiddətli  zəhərlənmələr  zamanı    uçma  qabiliyyətini  itirir  sonunda  arxası  üstə 
düşüb  ölürlər.  Zəhərlənmədən  şübhəli  bilinən  arı  pətəklərindən    xəstə  və  ölmüş  arılar  götürülüb  qısa 
müddətdə  laboratoriyaya  çatdırılmalı,  analizləri  izlənilməlidir.  Arının  ayaqlarına  ilişən  çiçək  tozları,  
bitki  növləri  baxımından  araşdırılmalıdır.  Beləliklə  arının  ziyarət  etdiyi  bitkilər  müəyyən  oluna 
bilər.  Arı  pətəklərində  polen  ya  da  nektar  zəhərlənməsi  görüldüyündə  zaman  itirmədən  zəhərli 
polen  ya  da  nektar  dolu  çərçivələr  çıxarılır  və  yerlərinə  şəkər  sərbəti  doldurulmuş  çərçivələr 
qoyulur.  Zəif  pətəklərə  yumurta  qoyulmuş  çərçivələr  verilərək  pətək gücləndirilir  [3, 4]. 
 
Zəhərli  bal  nə  qədər  zəhərli  olsa  da,  bir  çay  qaşığından  az    istifadə  edilərsə,  faydası 
sonsuzdur.  Az  miqdarda  istifadəsi  sinir  sisteminə,  şəkər  xəstəlinə,  mədə  və  bağırsaq  problemlərinə, 
yüksək  təzyiqə  yaxşı  təsir  edir.  Yəni  zəhərli  bal  həm  dərman,  həm  də zəhərdir.